آمار آلوده از هوای تهران
در این گزارش عنوان شده طی حدود چهار سال مطالعه و پژوهش روی سیاهه انتشار تهران، انجام کار دقیق برای دست یافتن به مقادیر انتشار درست تر در اولویت قرار نداشته و صرفا به محاسبه انتشار با «ضرایب انتشار موجود» بسنده شده است.
یک عمر سنجش «آلودگی هوا» در تهران به آنچه باید می‌رسید، نرسید؛ چون مطابق تحقیقاتی که به تازگی مرکز پژوهش‌های مجلس انجام داده است، نهاد پایشگر هوای پایتخت از ساده‌ترین مسیر که بیشترین خطا را دارد استفاده می‌کند. یافته‌های این مرکز نشان می‌دهد طی دو سال گذشته به‌دلیل تغییر سبک زندگی در تهران - متاثر از کرونا و مازوت - سهم منابع انتشار گازها و ذرات آلاینده تغییر کرده اما در گزارش‌های آلودگی، همچنان «خودروها» کارگردان اصلی آلودگی معرفی می‌شوند.
به گزارش دنیای اقتصاد، با وجود سابقه 15 ساله اندازه گیری آلاینده های هوا در پایتخت، یک گزارش کارشناسی رسمی نشان می‌دهد آمارهای منتشر شده از هوای آلوده تهران با واقعیت فاصله زیادی دارد. گزارش کارشناسی مرکز پژوهش های مجلس که به تازگی درباره «سیاهه انتشار آلاینده های هوای کلان‌شهرها» منتشر شده نشان می‌دهد بخشی از داده های مدون آلودگی هوای تهران به «کم نمایی» آلوده است و با این حال دست کم در تهران به عنوان سیاهه انتشار‌رسمی، مبنای تصمیم‌گیری در سال‌های اخیر قرار گرفته است. به این ترتیب یک علت عدم‌موفقیت برنامه های اجرا شده در حوزه کاهش آلودگی هوا آشکار شد و آن فقدان دقت کافی در داده های مورد استناد تصمیم سازان مربوطه در زمینه میزان و منشأ آلاینده های هوا در پایتخت است؛ موضوعی که در مورد سایر کلان‌شهرها نیز می‌تواند مصداق داشته باشد، اما با توجه به اینکه عمر سنجش و گردآوری داده های آماری آلودگی هوا در تهران به مراتب بیشتر از سایر شهرهاست، این موضوع دست کم در مورد پایتخت غیر‌قابل قبول است.
موجودی، فهرست یا سیاهه انتشار آلاینده های هوا در واقع محاسبه ای از میزان آلاینده های موجود در جو است که شامل اطلاعاتی از میزان انتشار آلاینده های هوا در جو به تفکیک و سهم هر یک از منابع مختلف در یک منطقه جغرافیایی خاص و در یک بازه زمانی مشخص در این انتشار است. هدف از تدوین سیاهه انتشار، کمی‌سازی مقادیر آلایندگی تولیدی از منابع مختلف، شناسایی و اهمیت‌سنجی و مقایسه منابع مختلف برای آلایندگی‌های گوناگون است که می‌تواند مبنای تصمیم‌گیری درباره سناریوهای مختلف کاهش آلودگی هوا قرار گیرد. به بیان دیگر اولین قدم برای مهار آلودگی، اندازه گیری سهم منابع انتشار آلاینده هاست که سیاست تجویزی معطوف به رفع یا کاهش انتشار را مشخص می‌کند و از این جهت اهمیت ویژه دارد. دی ماه پارسال سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور پس از چند سال انتظار سرانجام سیاهه انتشار به روز شده مربوط به تهران و سایر کلان‌شهرها را منتشر کرد اما بررسی کارشناسان مرکز پژوهش ها نشان می‌دهد با وجود اهمیتی که یافتن منشأ انتشار آلاینده های مختلف برای سیاستگذاران و تصمیم سازان در سطوح کلان دارد، سیاهه ای که با مشارکت دانشگاه های برتر کشور و به سفارش سازمان حفاظت محیط‌زیست تولید شده، حاوی نتایجی است که نشان می‌دهد این پروژه «مطابق انتظار پیش نرفته» است.
در این گزارش تاکید شده که «انتظار این بود با توجه به ظرفیت دانشگاهی و اعتبار اختصاص‌یافته و مدت زمان تخصیص‌یافته به این پروژه، دستاوردهای جامع و دقیق تری تولید می شد.» در قالب این سیاهه، سازمان حفاظت محیط‌زیست درصدد برآمد تا مهم‌ترین بخش مدیریت کیفیت هوا یعنی تولید آلودگی از منابع انسان ساز را مورد مداقه قرار دهد و بر همین اساس سیاهه انتشار کلان‌شهر تهران با همکاری دانشگاه تربیت مدرس تدوین شد و برای سایر کلان‌شهرها نیز کنسرسیومی متشکل از 11 دانشگاه برتر از جمله دانشگاه تهران در اجرای این پروژه دخیل بودند. با این حال آنچه مرکز پژوهش ها به عنوان «ضعف اساسی» به آن اشاره کرده این است که با وجود صرف هزینه بالا نتایجی به دست آمده که می‌تواند با واقعیت فاصله زیادی داشته باشد.
در این گزارش عنوان شده طی حدود چهار سال مطالعه و پژوهش روی سیاهه انتشار تهران، انجام کار دقیق برای دست یافتن به مقادیر انتشار درست تر در اولویت قرار نداشته و صرفا به محاسبه انتشار با «ضرایب انتشار موجود» بسنده شده است. کارشناسان توصیه کرده اند مقادیر قید شده در این سیاهه باید با مطالعات آزمایشگاهی در محل به روز‌رسانی شود. همچنین به باور کارشناسان مرکز پژوهش ها، در مورد نتایج این گزارش یک علامت سوال و علامت تعجب بزرگ وجود دارد و تاکنون صحت و سقم موارد قید شده در هیچ یک از سیاهه های انتشار مورد بررسی قرار نگرفته است؛ موضوعی که نه تنها درباره سیاهه منتشر شده در سال 1400 بلکه در مورد دو سیاهه انتشار پیشین پایتخت که در سال‌های 92 و 96 توسط شهرداری تهران تدوین و منتشر شد نیز صدق می‌کند. نکته قابل تامل دیگری که در مورد ضعف گزارش سیاهه 1400 به آن اشاره شده این است که اطلاعات این سیاهه بر مبنای داده های سال 96 تولید شده و این در حالی است که در فاصله سال‌های 96 تا 1400 به دلیل استفاده بیش از پیش از سوخت های مایع و حاوی گوگرد بالا در شرایط کمبود گاز و برق برای مصارف صنعتی و نیروگاهی و نیز شیوع کرونا که موجب تغییر در برنامه سفرهای روزمره شهروندان و شیفت مسافران حمل‌ونقل عمومی به خودروی شخصی شد، تغییرات زیادی در الگوی مصرف شهروندان و صنایع رخ داده که به طور مستقیم میزان انتشار آلاینده ها را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد و شکی نیست که سهم منابع ساکن و متحرک در تولید آلودگی کاملا تغییر کرده است.
بنابراین چنین گزارشی در سال 1401 نمی‌تواند مبنای تصمیم‌گیری های کلان در زمینه مهار آلودگی هوا باشد. ایرادی که به روش علمی تدوین این سیاهه وارد شده این است که از ساده ترین روش ممکن برای برآورد حجم انتشار آلاینده ها از منابع مختلف استفاده شده است. در قالب این روش با حذف پیچیدگی های موثر بر تخمین انتشار آلاینده ها، عملا دقت فدای سهولت شده است. از دیگر نقدهای واردشده به این گزارش، اطلاعات ترافیکی استفاده‌شده است. ظاهرا اطلاعات ترافیکی برای ساعت اوج ترافیک صبحگاهی تنها برای یک روز کاری در آبان سال 96 بوده که مبنای محاسبات مربوط به تخمین سهم ترافیک در تولید آلودگی قرار گرفته است.
کارشناسان برای صحت سنجی محاسبات صورت گرفته در سیاهه انتشار تهران به عنوان نمونه مقادیر انتشار پالایشگاه تندگویان را از روش‌های دقیق تر محاسبه کرده اند که نشان می‌دهد میزان انتشار آلاینده ها در این پالایشگاه دست کم 56/ 1 برابر مقادیر میانگین محاسبه شده در سیاهه سازمان حفاظت محیط‌زیست است. در این گزارش تاکید شده انتظار می رفت از روش‌های مناسب تر و علمی تری دست کم برای محاسبه انتشار منابع ساکن نظیر صنایع و پالایشگاه های مستقر در اطراف پایتخت استفاده شود. همچنین تاکید شده از میان پنج روش گردآوری داده های مربوط به سیاهه انتشار شامل روش اندازه گیری مستقیم یا به اصطلاح برداشت زمینی، سیستم اطلاعاتی «CEMS»، اطلاعات آنالیز سوخت، روش بالانس جرم و دنبال کردن عناصر در طول احتراق و در نهایت روش استفاده از ضرایب انتشار، عمدتا از ساده ترین روش یعنی ضرایب انتشار برای تخمین استفاده شده است. اما این قبیل صحت سنجی ها نشان می‌دهد رویه ای که در چند سال گذشته برای تولید آمار و اطلاعات آلودگی در پیش گرفته شده، آلوده به عددسازی بوده و برای افزایش دقت آن باید استفاده از روش‌های تلفیقی مبنا قرار می گرفت؛ به‌ویژه اینکه دست کم در تهران پیش از این هم دو نوبت دیگر سیاهه انتشار تدوین شده و اولین تجربه پایتخت نبوده است. کمااینکه سابقه محاسبه شاخص کیفیت هوا در پایتخت به سال 86 بازمی‌گردد.
پاسخ اولیه به انتقادها
دکتر محسن ناصری، عضو هیات علمی دانشگاه تهران و مدیر پروژه تدوین سیاهه انتشار کلان‌شهرها در واکنش به گزارش انتقادی مرکز پژوهش‌های مجلس درباره نتیجه حاصل از اجرای این پروژه به «دنیای‌اقتصاد» گفت: این گزارش به طور رسمی توسط سازمان حفاظت محیط‌زیست به عنوان سفارش دهنده این پروژه به بنده ارجاع نشده و قصد ندارم با این سبک نسبت به محتوای آن پاسخگو باشم؛ اما برای روشن شدن ابعاد ماجرا لازم است جزئیات پیشینه این پروژه برای تنویر افکار عمومی تشریح شود. وی با بیان اینکه در سال 97 کنسرسیومی متشکل از 11 دانشگاه برتر کشور از جمله دانشگاه تهران برای اجرای پروژه تدوین سیاهه انتشار هشت کلان‌شهر تشکیل شد، گفت: به این ترتیب سال مبنا در این پروژه سال 1396 در نظر گرفته شده که داده های مربوط به حوزه آلودگی در آن زمان موجود بود.
ناصری با بیان اینکه نقد صورت گرفته از سوی مرکز پژوهش ها نسبت به محتوای گزارش مذکور «بی اعتنا نسبت به واقعیت های موجود در کشور» است، یادآور شد: پروژه مذکور از ابتدا به لحاظ دقت در سه سطح تعریف شد، اما سازمان حفاظت محیط‌زیست بنا به هر دلیل تنها اجرای سطح اول این پروژه را به نتیجه رساند و آنچه اکنون منتشر شده نتایج همان سطح اولیه است. وی افزود: به دنبال تغییر دولت و سپس تغییر مدیریت در معاونت محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت محیط‌زیست، عملا اجرای فازهای دوم و سوم پروژه مذکور که دقت به مراتب بیشتری داشت، از دستور کار خارج شد. این در حالی است که در سطح دوم قرار بود سیاهه با استفاده از روش‌های منشایابی تدوین شود و در سطح سوم نیز مدل سازی های دقیق تر عددی صورت گیرد. اما در عمل تامین مالی اجرای فازهای دوم و سوم صورت نگرفت و کار متوقف شد.
نکته قابل تامل از نگاه مدیر پروژه تدوین سیاهه انتشار کلان‌شهرها که به اعتقاد وی از نگاه مرکز پژوهش ها مغفول مانده، این است که از میان هشت کلان‌شهر فقط تهران پیش از این سیاهه انتشار داشته و تدوین سیاهه برای بقیه کلان‌شهرها برای اولین بار صورت گرفته است. بنابراین جمع آوری اطلاعات برای اجرای حتی سطح اول این پروژه نیز بسیار دشوار بود؛ کمااینکه در دو یا سه کلان‌شهر اصلا مدل ترافیکی وجود نداشت و برای تخمین سهم انتشار آلاینده ها از منابع متحرک، تیم کارشناسی ناگزیر بود از تقریب های مهندسی ترافیک استفاده کند.
مقاومت دستگاه‌ها نسبت به افشای اطلاعات
موضوع دیگری که ناصری به آن اشاره کرد این بود که برای اجرای پروژه ای نظیر تدوین سیاهه در یک مقیاس بزرگ، نمی‌توان به طور مستقیم سراغ دقیق ترین روش‌ها رفت و باید تدقیق اطلاعات به صورت پلکانی صورت گیرد. از دشواری های پیش روی اجرای سطح اول این پروژه، مقاومت برخی دستگاه‌های مسوول نسبت به ارائه داده های موجود از وضعیت انتشار آلاینده های مربوط به منابع ساکن مستقر در اطراف شهرها بوده است؛ طوری که به گفته ناصری بعضا از زمان درخواست تا دریافت اطلاعات دو سال پیگیری صورت گرفته است. وی درباره کارکرد مطالعات سطح یک صورت گرفته که نتایج آن در اختیار سازمان حفاظت محیط‌زیست قرار گرفته است، گفت: از نظر هیات علمی دخیل در اجرای این پروژه، کیفیت اطلاعات گردآوری شده با متد علمی یکسان و قابل مقایسه برای هشت کلان‌شهر، برنامه ریزی کلان را مقدور می‌کند؛ ضمن اینکه این گزارش از پیوست های کمی اجتماعی و اقتصادی نیز ناظر بر اثرات آلودگی بر سلامت و هزینه هایی که به اقتصاد کشور تحمیل می‌کند، برخوردار است و در مجموع سطح و عمق این گزارش پتانسیل استفاده توسط سیاستگذاران کلان برای برنامه ریزی های بزرگ مقیاس را دارد.
وی خاطرنشان کرد: در شهرهای معتبر دنیا هر سه تا پنج سال، مطالعات سیاهه به روز و کسری مطالعات قبلی در گام های بعدی تکمیل می‌شود؛ کمااینکه در شهری مثل پاریس شاید بیش از هفت سیاهه منتشر شده که هر یک از آنها نسبت به نسخه قبلی یک گام جلوتر است. این عضو هیات علمی دانشگاه تهران با اشاره به اینکه گزارش سطح یک سیاهه انتشار بر اساس استاندارد خدمات مشاوره موجود در کشور و متناسب با آنچه سفارش دهنده در این سطح درخواست کرده بود تولید شده است، اظهار کرد: در فاز دوم قرار بود برداشت زمینی دقیق تر صورت بگیرد، اما آنچه اکنون منتشر شده مطالعه ای بر اساس داده های موجود در کشور است.
مدیر پروژه تدوین سیاهه انتشار کلان‌شهرها با بیان اینکه افزون بر گزارش 10 جلدی مهیا شده، سامانه محاسبه موجودی انتشار به صورت آنلاین نیز ایجاد شد و در دسترس قرار گرفت، گفت: خاصیت مهم این سامانه امکان تست سناریوهای مختلف کیفیت هوا در کلان‌شهرها بود اما با توجه به اینکه سرور آن جابه جا و از دانشگاه تهران خارج شد، دسترسی برخط به آن دیگر در دانشگاه وجود ندارد، اما چنین ظرفیتی در قالب مطالعه مذکور ایجاد شده است. آرش میلانی، کارشناس محیط‌زیست و عضو سابق شورای شهر تهران نیز معتقد است مسیری که دولت قبل برای واگذاری پروژه به کنسرسیوم دانشگاهی طی کرده، مسیر درستی است. میلانی در گفت وگو با «دنیای‌اقتصاد» توضیح داد: از آنجا که ظرفیت شرکت‌های مهندسی مشاور محیط‌زیست در کشور ما هنوز پیشرفت لازم را نداشته، تکیه بر ظرفیت دانشگاه ها برای اجرای این پروژه علمی انتخاب درستی بوده که در دولت وقت صورت گرفته است و می‌توان این طور تعبیر کرد که سازمان حفاظت محیط‌زیست گزینه مطلوب تری پیش رو نداشته است.
اما در مورد ضعف های مربوط به گزارش نهایی، باید این واقعیت را در نظر گرفت که ما در کشور به شدت از ضعف اطلاعات رنج می بریم و در حوزه شاخص های مربوط به کیفیت هوا این عقب افتادگی اطلاعاتی به مراتب پررنگ تر است. میلانی به خودداری از انتشار عمومی داده های مربوط به کیفیت هوا به‌ویژه در صنایع مستقر در اطراف شهرها اشاره کرد. وی گفت: داده های این حوزه هیچ‌گاه شفاف و در دسترس نبوده و به این ترتیب حتی از منابع آلاینده نقطه ای هم که مجهز به دستگاه‌های پایش هستند، جمع آوری داده دشوار است؛ ضمن اینکه این دستگاه‌ها باید به طور مرتب بازتنظیم و کالیبره شود تا داده های حاصل از آنها قابلیت استناد داشته باشد. وی تاکید کرد با توجه به محرمانگی داده های مرتبط با آلودگی هوا، نمی‌توان از مراکز علمی انتظار داشت با دست خالی گزارش کامل تری از آنچه حاصل شده را تدوین کنند.
از میان اخبار