ابعاد استراتژیک روابط تهران و مسکو / ایران و روسیه در حال شکل دادن نظم نوینی در غرب آسیا هستند
تهران - ایرنا - پژوهشگر مسائل روسیه گفت: در سال‌های گذشته، به ویژه بعد از بحران سوریه مدل جدیدی از همکاری‌های ایران، روسیه و محور مقاومت شکل گرفت که زمینه‌های شکل دادن به نظم جدیدی در منطقه را فراهم کرده است.
احمد کاظمی روز جمعه در گفت‌وگو با خبرنگار سیاسی ایرنا با اشاره به نزدیکی مواضع ایران و روسیه در خصوص مسائل جهانی اظهار کرد: دو کشور در حوزه مقابله با یکجانبه گرایی، تقویت سازمان‌های منطقه‌ای و همکاری‌های چندجانبه منطقه‌ای و بین‌المللی و مقابله با هرگونه سلطه و رویکردهای هژمونیک و مقابله با نقض حقوق و قواعد بین‌المللی اشتراک نظر دارند.
وی، سوءاستفاده از تحولات تاریخی برای مخدوش کردن روابط تهران و مسکو را یادآور شد و گفت: وقتی می‌خواهیم به روابط ایران و روسیه نگاه کنیم باید این نگاه را منفک از تحولات تاریخی بررسی کنیم. علت این موضوع این است که ما حداقل در 500 سال گذشته، با چهار مدل از روسیه مواجه بوده ایم.
این کارشناس مسائل منطقه، روسیه تزاری را یکی از دوره‌های تاریخی روسیه عنوان کرد و گفت: یک مدل روسیه تزاری بود که طبیعتاً در آن مقطع، یکی از تلخ‌ترین صفحات تجارب تاریخی روابط ایران و روسیه شکل گرفت و جنگ‌های خونین و قراردادهای ننگین گلستان و ترکمانچای و آخال نتیجه آن هستند.
کاظمی، انقلاب اکتبر سال 1917 روسیه موسوم به انقلاب کبیر این کشور را یادآور شد و گفت: در آن مقطع، در دوره کوتاهی، بلشویک‌ها قدرت گرفتند. در این مقطع، بحث لغو تمام معاهدات استعماری توسط انقلاب روسیه مطرح شد که از نظر من یک مقطع تاریخی مجزا محسوب می شود.
وی، مدل اتحاد جماهیر شوروی را مدل دیگری در تاریخ روابط ایران و روسیه ارزیابی کرد و گفت: مدل آخر، مدل فدراسیون روسیه است. وقتی می‌خواهیم در مورد تاریخ روابط ایران و روسیه صحبت کنیم باید این چهار مدل را در نظر داشته باشیم.
پژوهشگر ارشد مسائل اوراسیا افزود: یک تاریخ و پیشینه منفی در اذهان ایرانیان نسبت به روسیه وجود دارد و این موضوع روی نگاه افکار عمومی ایرانیان هم تاثیرگذار بوده است زیرا هنگامی که انقلاب اسلامی ایران پیروز شد هنوز شوروی وجود داشت و طبیعتاً سیاست نه شرقی نه غربی مطرح شده در این دوره یک وجه آن معطوف به سیاست‌های استعماری شوروی بود.
کاظمی با بیان اینکه حساب فدراسیون روسیه را باید از بحث شوروی و تاریخ آن جدا کنیم، خاطرنشان کرد: همه کشورها در هر مقطعی دنبال منافع و اهداف خودشان هستند ولی اینکه ما پیشینه تاریخی را به عنوان یک عامل تاثیرگذار منفی در روابط فعلی خودمان تعریف کنیم، در این صورت باید روابطمان را با خیلی از کشورها به هم بزنیم.
وی با اشاره به تبلیغات منفی رسانه‌های غربی علیه روسیه در آستانه سفر رییس جمهوری ایران به مسکو گفت: رسانه‌هایی که در انگلستان یا آمریکا، موضوع استعمار روسیه را مطرح می کنند استعمار انگلستان را نادیده می‌گیرند. این در حالی است که انگلستان پایه اصلی معاهداتی بود که منجر به جدایی هرات و بحرین از ایران شد.
این کارشناس مسائل راهبردی با بیان اینکه تاثیر تحولات تاریخی باید وزن و جایگاه خودشان را در روابط امروز کشورها داشته باشند، گفت: در آستانه سفر آیت الله ابراهیم رئیسی به مسکو شاهد دامن زدن به نوعی روس‌هراسی در رسانه های مخالف جمهوری اسلامی هستیم. سوءاستفاده از تحولات تاریخی به نظر می‌رسد یک جریان کاملا نظام‌مند است و یک هدف اصلی را دنبال می‌کند.
کاظمی خاطرنشان کرد: کشورهای غربی که به نوعی دنبال روس‌هراسی هستند از یک سو خودشان کشور ما را با انواع تحریم ها و تهدیدها تحت فشار گذاشته اند و از طرف دیگر با ایجاد روس‌هراسی و چین هراسی تلاش می‌کنند که ما را دچار نوعی خود سانسوری کنند تا ما خودمان در روابط با روسیه یک سری ملاحظات روانی و تاریخی را در نظر بگیریم که الان واقعیت هم ندارند و به نوعی در واقع از دو طرف کشور دچار ضرر و زیان شود.
وی افزود: مدل امروزی روابط روسیه و ایران که یک مدل همکاری و تعامل است، در قالب کلید واژه های ایران مستقل و روسیه مستقل قابل ارزیابی است و سفر رییس جمهوری به مسکو را باید از این منظر ارزیابی کرد.
سفر رییس‌جمهوری به مسکو موضع ایران را در مذاکرات وین تقویت می‌کند
نویسنده کتاب‌های «امنیت در قفقاز جنوبی»، «پان ترکیسم و پان آذریسم» و «مفهوم اقلیت در اسناد بین المللی حقوق بشر» درباره اهمیت سفر آیت الله رئیسی به روسیه در حوزه سیاسی گفت: این سفر در مقطعی صورت می‌گیرد که مذاکرات ایران و گروه 1+4 در وین در جریان است. باوجود برخی انتقادات درباره بعضی مواضع گذشته روس‌ها، آنها در دوره اخیر مذاکرات وین نشان دادند دیدگاه تقریبا یکسانی با ایران دارند.
کاظمی خاطرنشان کرد: روس‌ها معتقدند که غرب نباید مسائل خارج از برجام مثل مسائل موشکی و منطقه‌ای را به این توافق بین المللی ربط دهد و بر این باور هستند که این آمریکاست که باید اقدامات جبرانی را به خاطر خروج یکجانبه از برجام انجام دهد. در چنین شرایطی، طبیعتاً سفر رییس جمهوری به مسکو به تقویت مواضع ایران در مذاکرات هسته‌ای کمک و فشارها علیه جمهوری اسلامی را کمتر می‌کند زیرا روسیه عضو شورای امنیت و یکی از پایه‌های اصلی مذاکرات است.
این کارشناس مسائل منطقه با بیان اینکه روس‌ها انگیزه فراوانی برای همکاری دوجانبه و همچنین منطقه‌ای و بین المللی با ایران دارند، گفت: آنها به شدت تحت فشار غرب هستند و جنجال اوکراین و مشکلاتی که ناتو و آمریکا برای روسیه در دریای سیاه ایجاد کرده اند باعث شده اراده جدی برای گسترش همکاری‌ها داشته باشند.
کاظمی تصریح کرد: همکاری تهران - مسکو می‌تواند در خنثی کردن تحریم‌ها و کاهش آنها تاثیر داشته باشد. از هم اکنون، این سفر در رسانه‌های روسیه بازتاب قابل توجهی داشته و اعلام سفر توسط ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه در دیدار با نخست وزیر یونان در اوایل دسامبر 2021، نشان می دهد که این سفر برای کرملین اهمیت زیادی دارد.
وی، حجم همکاری های اقتصادی تهران - مسکو را متناسب با ظرفیت‌های دو کشور ندانست و گفت: از لحاظ اقتصادی، علیرغم همگرایی و تعاملات سیاسی که دو کشور دارند متاسفانه مبادلات اقتصادی در سال 2021 در حدود سه میلیارد و 600 میلیون دلار بوده که با ظرفیت های عظیم دو کشور در حوزه خزر، قفقاز و آسیای مرکزی قابل قیاس نیست.
این کارشناس مسائل اوراسیا یادآور شد: اگرچه در سال 2021، سطح روابط اقتصادی توسعه پیدا کرد ولی همچنان با نقطه مطلوب به شدت فاصله دارد و به نظر می‌رسد رکود قابل توجهی در مناسبات اقتصادی ایران و روسیه وجود دارد. این در حالی است که دو کشور در چند حوزه استراتژیک، زمینه‌های مهمی برای همکاری دارند.
ایران و روسیه تهدیدات و فرصت‌های مشترکی در حوزه انرژی دارند
کاظمی افزود: یکی از این موارد بحث‌های مربوط به ترانزیت است و دو کشور در کانون دالان شمال و جنوب و در مسیر طرح «یک کمربند و یک جاده» قرار دارند. علاوه بر این روسیه می‌تواند در کریدور اتصال دریای عمان و خلیج فارس به دریای سیاه ایفای نقش کند. طبیعتاً حضور دو کشور در این دالان‌های منطقه ای و بین المللی از منظر بحث‌های ترانزیتی بسیار مهم است و ارتباط بندر اقیانوسی ایران در چابهار با روسیه و از آنجا به شمال اروپا می‌تواند برای هر دو کشور عایدی فراوانی داشته باشد.
وی با بیان اینکه انتقال انرژی یکی از موضوعات مهم در روابط اقتصادی دو کشور است، گفت: روسیه تمام تلاشش در سال‌های گذشته این بود که نقش اصلی تامین کننده انرژی اروپا باشد ولی قراین متعددی وجود دارد که اروپا تلاش می‌کند که وابستگی به انرژی روسیه را کاهش دهد.
کارشناس حقوق بین‌الملل تصریح کرد: با اینکه خط لوله انتقال گاز روسیه به آلمان موسوم به نورداستریم2 احداث شده اما این خط با تحریم آمریکا مواجه شد وآلمان به خاطر مشکلاتی که عمدتاً فنی عنوان می‌شود به نوعی خط لوله را به حالت تعلیق درآورد. این در حالی است که اروپا واقعاً به گاز منطقه نیاز دارد.
کاظمی افزود: از سوی دیگر ترکیه و غرب قصد دارند به بهانه مناقشه قره باغ، یک دالان طولانی ایجاد کنند و بتوانند از طریق این دالان، خط لوله‌ای را از آسیای مرکزی یعنی ازبکستان، قزاقستان و ترکمنستان به ترکیه بکشند. با توجه به اینکه این خط لوله موسوم به تاپ الان از باکو تا ایتالیا وجود دارد اگر بتوانند چنین کاری را انجام دهند طبیعتاً گاز وارداتی خودشان را از روسیه به شدت کاهش خواهند داد.
وی خاطرنشان کرد: همانطور که اروپا در سال‌های اخیر به دنبال این بوده که گازی از ایران دریافت نکند طبیعتاً همین نگاه را نسبت به روسیه هم دارد یعنی اگر این دالان در قره‌باغ ایجاد شود طبیعتاً روسیه هم پایگاه ضعیفی در بحث تامین گاز اروپا در آینده خواهد داشت. از این منظر، ایران و روسیه در زمینه مباحث انرژی منطقه، با تهدیدات مشترک و فرصت‌های مشترکی مواجه هستند.
این تحلیلگر مسائل بین الملل گفت: سفر آیت الله رئیسی به روسیه از منظر نزدیک کردن دیدگاه‌های دو کشور درخصوص شکل‌گیری معادلات جدید انرژی در منطقه که دقیقاً منافع روسیه و ایران را هدف قرار داده‌اند بسیار اهمیت دارد.
کاظمی گفت: تاکید بر اجرایی شدن توافقات ایران و روسیه در حوزه های مختلف اقتصادی از جمله کشاورزی، بانکی و گمرکی می تواند در دستور کار سفر آیت الله رئیسی قرار گیرد.
وی با بیان اینکه یکی از ابعاد مهم این سفر، گسترش همکاری‌های دفاعی است، خاطرنشان کرد: روسیه یکی از قدرت‌های برتر نظامی است و با توجه به اینکه تحریم‌های تسلیحاتی ایران طبق توافق برجام از اکتبر 2021 تمام شده، زمینه مساعدی برای همکاری های تسلیحاتی و خرید تسلیحاتی از روسیه وجود دارد.
این کارشناس مسائل سیاسی گفت: این خریدها می‌تواند در قالب تهاتر نفت و سلاح هم باشد. این انتظار در افکار عمومی ایران وجود دارد که روسیه در زمینه فروش جنگ افزارهای مدرن نظامی به ویژه در زمینه پدافند هوایی و سامانه‌های دفاع موشکی اس 400 همکاری لازم را با ایران داشته باشد.
ایران و روسیه اتحادیه رسانه‌ای سازمان همکاری شانگهای را تاسیس کنند
وی، اهمیت همکاری های رسانه ای بین تهران و مسکو را یادآور شد و گفت: بحث ایجاد یک شبکه ایرانی روس زبان از جمله مسائلی است که قبلا هم در سفر پوتین به ایران مطرح بوده است زیرا تاسیس یک شبکه تلویزیونی روس زبان توسط ایران از منظر شناساندن فرهنگ و تحولات ایران به مردم روسیه اهمیت دارد. علیرغم اینکه دو کشور همسایه هستند، افکار عمومی روسیه اطلاعات نسبتاً کمی نسبت به ایران دارند.
این کارشناس مسائل راهبردی گفت: از منظر مبارزه با جریان‌های تکفیری در مناطق مسلمان نشین قفقاز روسیه به ویژه قفقاز شمالی، تاسیس شبکه روس زبان می تواند تاثیرگذار باشد و طبیعتاً برای تاسیس این شبکه، حمایت‌های روسیه از منظر فراهم کردن بسترهای ساختاری، فنی و سیاسی اهمیت دارد.
کاظمی گفت: روسیه و ایران می‌توانند در واقع مبتکر طرح تاسیس اتحادیه یا ائتلاف رسانه‌ای سازمان شانگهای باشند. خیلی از ائتلاف‌های سیاسی در جهان ائتلاف رسانه ای هم دارند و با توجه همکاری‌های رو به تصاعدی که دو کشور در سازمان شانگهای دارند و نگاه مشترکی که ایران، چین و روسیه به تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی و چند جانبه گرایی بین المللی دارند ایجاد ائتلاف رسانه‌ای در قالب شانگهای و تاسیس یک شبکه مشترک ضروری است.
ایران و روسیه در حال شکل دادن به نظم نوینی در غرب آسیا هستند
وی افزود: از منظر تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی، عموما معتقدم که روابط روسیه و ایران در قالب نظریه موازنه منافع رندال شولر قابل ارزیابی است و ایران و روسیه در بسیاری از مناطق غرب آسیا و همچنین مناطق پیرامونی دارای منافع مشترک هستند.
این کارشناس مسائل روسیه با بیان اینکه مهمترین ضرورت همکاری های ایران و روسیه در حوزه منطقه ای، بحث همکاری‌های دو کشور در ایجاد یک نظم جدید در غرب آسیاست، گفت: ما می‌دانیم که در حدود سه دهه اخیر، غرب طرح‌های مختلفی را برای خاورمیانه در نظر داشته و تجزیه کشورها و شکل دادن به خاورمیانه بزرگ، ارائه مدلی از الگوی دموکراسی در ترکیه و امثال آن طرح‌هایی بودند که در چارچوب منافع غرب در این سال ها مطرح شدند.
کاظمی تصریح کرد: در سال‌های گذشته، به ویژه بعد از بحران سوریه، از سال 2011، مدل جدیدی از همکاری های ایران، روسیه و محور مقاومت در منطقه شکل گرفت که این همکاری ها هم موفق بوده و هم نتایج مثبتی برای منطقه به ویژه در قالب مبارزه با تروریسم تکفیری داشته و زمینه های شکل دادن به نظم جدیدی در منطقه را فراهم کرده است.
وی گفت: با توجه به اینکه نظم آمریکایی که واشنگتن و برخی از کشورهای عربی منطقه دنبالش بودند نتوانست امنیت منطقه را تضمین کند منطقه نیازمند مدل جدیدی از همکاری هاست و از این منظر، بحث همکاری‌های ایران و روسیه در خلیج فارس از اهمیت زیادی برخوردار است. بعد از تلاش غرب برای بحران آفرینی در خلیج فارس از طریق مطرح کردن ایده هایی تنش زایی مثل ائتلاف دریانوردی، همکاری‌های ایران روسیه و چین برای تامین امنیت خلیج فارس بسیار مهم است.
این کارشناس مسائل سیاسی با بیان اینکه ایران کشوری پیشرو در تامین امنیت خلیج فارس است و در این زمینه، از همکاری‌های روسیه و سایر کشورها استقبال می‌کند، افزود: سال گذشته شاهد بودیم که نیروی دریایی ایران، روسیه و چین یک رزمایش مشترک در خلیج فارس و نزدیکی بندر اقیانوسی چابهار برگزار کردند.
کاظمی گفت: زمینه‌های مساعدی برای تداوم همکاری های ایران و روسیه در افغانستان و سوریه وجود دارد. در افغانستان، دو کشور معتقدند که لازمه ثبات و صلح در افغانستان، تشکیل یک دولت فراگیر است که همه اقوام و مذاهب در آن مشارکت داشته باشند. هم ایران و هم روسیه از این مدل پیروی می کنند و دو طرف در مقابله با توسعه افراط‌گرایی از افغانستان به سمت آسیای مرکزی منافع مشترک دارند.
روسیه، چین و ایران مانع اخلال غرب در دالان‌های منطقه شوند
وی، همکاری در حوزه قفقاز را از دیگر مشترکات تهران و مسکو ارزیابی کرد و افزود: منطقه قفقاز بعد از جنگ دوم خلیج فارس، شاهد یک پروژه ترکیه ای و صهیونیستی بوده که در پشت آن آمریکا و انگلستان قرار دارند و هدف آن از بین بردن جنوب ارمنستان از طریق تاسیس یک دالان موهوم موسوم به دالان تورانی یا دالان جعلی زنگزور است.
این تحلیلگر مسائل راهبردی گفت: این دالان در چهار زمینه به ایران، روسیه و چین آسیب می زند. این دالان قرار است که ضمن اینکه ناتو را به صورت مستقیم تا مرزهای شمالی ایران و مرزهای جنوبی روسیه و مرزهای غربی چین می‌رساند قرار است که در واقع یک موج قوم گرایی در مناطق ایغورنشین چین و ترک نشین روسیه و مناطق ترکمن نشین و آذری نشین ایران ایجاد کند.
کاظمی افزود: از منظر بحث های ترانزیتی، یکی از اهداف دالان تورانی، ایجاد یک کریدور ترانزیتی به اسم کریدور لاجوردی است که از این دالان به آسیای مرکزی و از آنجا به افغانستان و گواتر در پاکستان کشیده می‌شود و هدف آن که در قالب دالان تورانی برنامه ریزی شده ایجاد اخلال در دالان شمال - جنوب بین ایران و روسیه و طرح یک کمربند، یک جاده چین است. اندیشکده های آمریکایی خطر این طرح چینی را به مراتب بیشتر از خطر نظامی چین برای آمریکا اعلام کرده بودند. اخلال در طرح های ترانزیتی منطقه یکی از اهداف دالان تورانی است.
وی، کارکرد چهارم دالان تورانی را مهار بازیگری تهران و مسکو در حوزه انرژی ارزیابی کرد و گفت: هدف این است که یک دالان انرژی شکل بگیرد که با گسیل کردن نفت و گاز آسیای مرکزی به سمت اروپا بازیگری انرژی ایران و روسیه را در منطقه تضعیف کند بنابراین به نظر می‌رسد که به ویژه بعد از تحولات اخیر قزاقستان که به نوعی به دالان تورانی هم ارتباط داشت لزوم هوشیاری ایران و روسیه و همکاری های مشترک برای جلوگیری از هر گونه طرحی که هدف واگرایی در منطقه، ایجاد تنش و تغییرات ژئوپولیتیکی و تغییر مرزهای بین المللی را دارد باید به دستور کار همکاری‌های جدید ایران و روسیه قرار گیرد.
عضویت در شانگهای همکاری ایران و روسیه را چندبرابر می‌کند
این کارشناس مسائل بین الملل افزود: انتظار می‌رود بعد از آغاز فرآیند عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای، همکاری های دو کشور از نظر سیاسی و امنیتی نسبت به گذشته چند برابر شود.
کاظمی گفت: حضور رییس دولت سیزدهم در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در تاجیکستان و اجلاس سران اکو در ترکمنستان نشان داد که منطقه‌گرایی و سیاست گسترش روابط با همسایگان در قالب نگاه به شرق به موازات چانه‌زنی با غرب جزو اولویت‌های ایران است و سفر آیت الله رئیسی به روسیه هم در همین چارچوب قابل ارزیابی است.
وی افزود: در سفر رییس جمهوری به مسکو، قرار نیست قرارداد 20 ساله بین دو کشور امضا شود زیرا چنین قراردادی از گذشته بوده و امکان تمدید خودکار آن به صورت پنج ساله وجود دارد. با توجه به تحولاتی که در منطقه صورت گرفته و ظرفیت‌های نوینی که وجود دارد نیازمند چارچوب جامع تری برای گسترش روابط دو کشور هستیم.
این کارشناس مسائل بین الملل گفت: همانطور که در اندیشکده های بین المللی مطرح می‌شود قرن بیست و یکم، قرن آسیاست و طبیعتاً در این روند، ایران و روسیه اراده جدی دارند که به عنوان دو بازیگر مستقل و تاثیرگذار ایفای نقش کنند.