از شکوه تئاتر ایران در عرصه بین‌الملل تا عبور از آسیب‌ها

مطابق تمام رویدادها و رخدادهای هنری که در قالب جشنواره برگزار می‌شود، جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر از گام نخست خود؛ یعنی در بهمن سال 1361 تا امروز که شاهد تولد سی و هشتمین سال این رویداد هستیم، جشنواره توانسته بستری برای معرفی هنرمندان جوان و سکوی پرتاب آنها در مسیر تئاتر حرفه ای کشور باشد. البته مطابق هر رخداد و رویداد فرهنگی‌هنری، جشنواره تئاتر فجر نیز در سال‌ها با فراز و فرودهای مختلفی روبرو بوده است.

نخستین گام‌های جشنواره تئاتر فجر که تا دوره شانزدهم، رویداد ملی بود اغلب با رویکرد و نگاه هنرمندان در راستای مفهوم تئاتر انقلاب و همزمان با جنگ هشت‌ساله، بازتاب فعالیت هنرمندان تئاتر در عرصه تئاتر دفاع مقدس بود؛ اما بعد از دوره هفدهم با افزوده شدن بخش آثار تئاتر ملل و حضور هنرمندان و گروه‌های بین‌المللی، این جشنواره نه تنها بر شکوه و تعالی خود به عنوان بزرگ‌ترین رویداد تئاتری کشور بدل شد که در منطقه و در جهان توانست نامی با استناد به هنر هنرمندن ایرانی دست‌وپا کند. به گونه‌ای که بسیاری هنرمندان شناخته‌شده و گروه‌های مطرح عرصه تئاتر در جهان با حضور در این رخداد نه تنها تجربه مواجهه با مخاطبان ایرانی را پشت سر گذاشته‌اند که توانستند دامنه تعامل، ارتباط و گفتمان هنری خود را با همتایان ایرانی بیش از پیش گسترش دهند.

در سیر فراز و فرود جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر با اتفاق‌ها و حوادث مختلفی مواجه هستیم که هر یک از آن رویدادها به دلیل دامنه اثرگذاری گاه به تند شدن ضربان تولید عرصه هنرهای نمایشی در کشور انجامیده و گاه به‌عنوان سرعت‌گیر عمل کرده و باعث کم شدن تولیدات، اجرای عمومی و یا در نهایت افت کیفی این رخداد بدل شده است. در ادامه مهم‌ترین رخدادها و اتفاقات سی و هفت دوره قبل را مرور می کنیم تا نه تنها در شکل، شمایل و سیمای این رویداد نقب و نظری داشته باشیم که بتوانیم بار دیگر با رصد مهم‌ترین نقاط قوت و گاه آسیب‌های این رخداد، چشم‌اندازی وسیع‌تر در مواجهه با آثار ملی و بین‌المللی جشنواره سی و هشتم پیشاروی خود ترسیم کنیم.

همراهی با فناوری؛ از ویدئوآرت تا فیلم - تئاتر

جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر همسو با توسعه فضای فناوری در حوزه تولید آثار هنری، در گام بیست و سوم خود در سال 1383 برای نخستین بار بخش ویدئو آرت را در قالب اجرای آثار صحنه‌ای مورد توجه قرار داد.

در این بخش هشت اثر با اتکا به تکنیک ویدئوآرت در حوزه تولید آثار تئاتری مبتنی بر ماندگارترین نمایشنامه‌های تاریخ تئاتر جهان از سوی هنرمندان داخلی و بین‌المللی تولید شد که بیشترین اقبال را از سوی دانشجویان به همراه داشت. آنچه به‌عنوان ماندگارترین قاب خاطره در قامت بیست و چهارمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر در سال 1384 در ذهن علاقه‌مندان به این هنر پویا و جریان‌ساز باقی‌مانده به برگزاری مراسم افتتاحیه این رخداد بازمی‌گردد که برای نخستین بار در فضای باز و به شکل حرکت کارناوال تئاتری برگزار شد.

در راستای این مراسم از میدان انقلاب تا مجموعه تئاتر شهر گروه‌های مختلف تئاتری در نقاط تعیین شده بخش یا اثری کامل را در مواجهه عموم مردم با هدف آشنایی هر چه بیشتر با هنر تئاتر پیشاروی مخاطبان به اجرا درآوردند.

رویداد دیگری که رنگ خاطره بیست و چهارمین دوره جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر در سال 84 را در ذهن تمام علاقه‌مندان به هنر نمایش پررنگ‌تر کرد به افزوده شدن بخش فیلم - تئاتر بعد از موفقیت استفاده از روش ویدئوآرت در تولید آثار تئاتری بود.

این‌بار برای نخستین بار فیلم - تئاترهای برگزیده از مهم‌ترین آثار نمایشنامه‌نویس بزرگ آلمانی و بنیان‌گذار تکنیک تئاتر فاصله‌گذاری یعنی برتولت برشت که توسط کارگردانان شهیر سینما چون پیتر شومان، فریتز لانگ و هاینر مولر تولید شده بود در قالب آثار تصویری برای مخاطبان جشنواره تئاتر فجر اکران شد.

وقتی بیضایی و سمندریان خاطرات تلخ را شیرین می‌کنند

آنچه بیست و پنجمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر در سال 1385 را رنگ خاطره بخشید برگزاری بزرگ‌ترین مراسم تقدیر از پیش‌کسوتان و هنرمندان نامدار عرصه تئاتر در تمام بخش‌های نمایشنامه‌نویسی، کارگردانی، بازیگری و بخش‌های فنی تولید اثر نمایشی بود. در این دوره از جشنواره از 30 تن از هنرمندان نامدار عرصه تئاتر طی مراسم ویژه تقدیر شد.

همزمان با ورود جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر به گام بیست و ششم در سال 1386 یکی از مهم‌ترین آسیب‌های این رخداد که پیش از آن کارشناسان متعدد نسبت به آن هشدار می‌دادند به شکلی کمی و کیفی رخ نشان داد؛ به گونه‌ای که در این دوره از جشنواره با حضور 181 اثر محیطی، خیابانی، صحنه‌ای و بین‌الملل شاهد حضور 13 بخش اقماری در قالب این جشنواره بودیم.

اتفاقی که شاید از نظر کمی به‌عنوان یکی از نقاط ماندگار تاریخ جشنواره تئاتر فجر به خاطر سپرده شود؛ اما در حوزه کیفیت آثار با انتقاد کارشناسان، منتقدان و حتی مخاطبان تئاتر در خاطره‌ها مانده است.

تنها اتفاقی که شاید این آسیب را در جشنواره بیست و ششم کم‌رنگ‌تر می‌کرد به حضور دو نام بزرگ تئاتر ایران یعنی بهرام بیضایی با نمایش افرا و زنده‌یاد حمید سمندریان با نمایش ملاقات بانوی سال‌خورده بازمی‌گردد. این دو اثر توانستند بخشی از انتقادهای وارد بر این دوره از جشنواره را تلطیف کنند. اتفاق متفاوتی که بیست و ششمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر در سال 1386 را در یادها با تمام فراز و فرودهایش به خاطر ثبت می‌کند توسعه مراودات هنرمندان بین‌المللی به‌ویژه گروه‌های شناخته‌شده و شرکت‌های بزرگ تئاتر در اروپا و حضورشان در جشنواره و انعقاد تفاهم‌نامه‌های همکاری با هنرمندان داخلی است.

مهم‌ترین شرکت، برلین آنسامبل است. شرکتی که هنرمندان بزرگ و نامداری چون فریدریش دورنمات؛ برتولت برشت و هاینریش مولر را پیش‌تر به‌عنوان بخشی از فعالان عرصه تئاتر در خاطر خود و مخاطبان به نام‌هایی جاودان و زنده بدل ساخته بود.

حضور نام‌های بزرگ تئاتر جهان در جشنواره فجر

بعد از فراگیر شدن جایگاه بخش بین‌الملل در خلال سال‌های برگزاری جشنواره تئاتر فجر؛ بیست و هفتمین دوره این رخداد در سال 1387 میزبان یکی دیگر از نام‌های بزرگ عرصه تئاتر بود. ماتئی ویسنییک نمایشنامه‌نویس و منتقد بزرگ تئاتر کشور رومانی برای نخستین بار با رویکرد بازتاب اطلاعات و دانش تئاتر مدرن برای هنرمندان ایرانی کارگاه‌ها و نشست‌های مختلفی را برگزار کرد. استقبال از این کارگاه‌ها به حدی بود که برای نخستین‌بار شاهد افزایش ساعت و روز های برگزاری کارگاه‌های این نمایشنامه‌نویس نامدار در عرصه جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر بودیم.

با توسعه مفهوم نگاه دانشگاهی در بدنه تولیدات عرصه تئاتر در کشور از یک‌سو و حضور خیل دانش‌آموخته‌های دانشگاهی و تجربی در مهم‌ترین رخداد نمایشی کشور بیست و هشتمین دوره جشنواره تئاتر فجر در سال 1388برای نخستین بار پانزده عنوان کتاب تخصصی ر در اختیار علاقه‌مندان این عرصه به ویژه دانشجویان هنر نمایش قرار داد.

بیست و نهمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر در سال 1389 بار دیگر میزبان دو نام بزرگ از هنرمندان تئاتر در قالب این رخداد در کشورمان بود. به گونه‌ای که پیتر اشتاین کارگردان بزرگ آلمانی و روملو کاستلوچی کارگردان صاحب سبک ایتالیایی علاوه بر اجرای دو اثر در این جشنواره بار دیگر برای هنرمندان و دانشجویان عرصه تئاتر کارگاه‌های مختلف علمی و عملی را برای انتقال دانش روز هنر تئاتر و به‌ویژه تئاتر پست‌مدرن برای فعالان این عرصه در کشورمان برگزار کردند.

ورود مفاهیم اجراهای نوین به تئاتر ایران

توسعه دامنه شهرت جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر و جا افتادن آن در تقویم بین‌المللی رویدادهای تئاتر در جهان باعث شد از دوره بیست‌وهشتم تا دوره سی‌ام شاهد بیشترین اقبال و استقبال شرکت‌ها، تهیه‌کنندگان و نمایندگان جشنواره‌های بین‌المللی تئاتر در این رویداد نمایشی باشیم. همین عامل برای نخستین بار سبب شد طی این سه سال جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر در کنار رویکرد اجرایی و علمی میزبان برگزاری بازار بزرگ جهانی تئاتر در کشور برای توسعه روابط و تعامل هنرمندان کشورمان با همتایانشان در دیگر کشورها باشد.

بعد از سیر پر فراز و فرود جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر از دوره بیست و هشتم تا دوره سی و چهارم در سی و پنجمین دوره جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر در سال 1395 بار دیگر شاهد برگزاری جشنواره‌ای با رویکرد کیفی در قالب مهم‌ترین رخداد تئاتری کشورمان بودیم. به گونه‌ای که برای نخستین بار در این دوره از جشنواره از گروه‌های بین‌المللی برای اجرای آثار بی‌کلام و مبتنی بر نمایش‌های پرفورمنس (فرم گرا) برای جا انداختن مفهوم تئاتر فیزیکال (مبتنی بر حرکات بدن) در کشورمان دعوت شد.

همچنین دیگر امری که سی و پنجمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر را در اذهان ماندگار کرد به برگزیده شدن سه بازیگر نامدار کشورمان در سه نمایش به شیوه مونولوگ (تک‌گویی) برمی‌گردد. اصغر همت با مونولوگ پرتره مرد ریخته؛ پارسا پیروزفر با مونولوگ ماتریوشکا و هدایت هاشمی با مونولوگ افسانه ببر شیوهای جدید از هنر بازیگری را در عرصه تئاتر کشور ترسیم کردند.

وقتی همه کارها به دقیقه نود باز می‌گردد

اما درست یک سال بعد یعنی هم‌زمان با برگزاری سی و ششمین دوره جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر در سال 1396 بار دیگر چرخ این رخداد بر مدار آسیب شروع به حرکت کرد. دوره ای که طی آن شاهد بودیم به دلیل انتخاب دیر دبیر جشنواره فرهاد مهندس‌پور و تنها در بازه زمانی چهار ماهه تا آغاز این رخداد؛ کلیه کارها و اقدامات این جشنواره با سرعت و به دور از نگاه کیفی با رویکرد کمی گرایانه از صفر تا صد مراحل خود را پشت سر گذاشت.

همین عامل سبب پایین بودن و سطح نازل اغلب آثار حاضر در جشنواره را سبب‌ساز شد و درحقیقت از زمان شکل‌گیری جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر تا گام سی و ششم بیشترین نقدها و آسیب‌ها نسبت به این رخداد را در پنجره سی و ششمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر می‌توان رصد کرد.

رخ‌نمایی دیپلماسی فرهنگی

اتفاق مهم دیگری که سی و ششمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر را با تمام انتقادها نسبت به شکل برگزاری آن تلطیف می‌کرد به تحقق دیپلماسی دولت تدبیر و امید در حوزه نگرش فرهنگی باز می گردد.

به گونه‌ای که برای نخستین بار در تاریخ این رخداد شاهد حضور بیش از 30 خبرنگار از رسانه‌های بین‌المللی برای پوشش جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر بودیم. این تعداد نه‌تنها رکوردی برای یک رخداد هنری با محوریت تئاتر در کشورمان شناخته می‌شود که در منطقه خاورمیانه نیز کمتر نمونه و نظیری برای آن را می‌توان یافت.

بی‌تردید تحقق این مهم به واسطه دیپلماسی فرهنگی دولت تدبیر و امید به‌عنوان یکی از شعارهای حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر حسن روحانی رییس جمهوری کشور در امر سیاست‌گذاری کلان فرهنگی بازمی‌گردد.

چهلمین سال پیروزی انقلاب در آیینه تئاتر فجر

مهمترین اتفاق سی و هفتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر در سال 1397 که باعث ماندگاری آن شد به آغاز این رخداد هم‌زمان با بیست و دوم بهمن مصادف با چهلمین سال پیروزی انقلاب شکوه‌مند اسلامی بازمی‌گردد.

جایی که برای نخستین‌بار شاهد بودیم رویدادی که بیش از یک دهه از محوریت نام خود یعنی آثار مبتنی بر نگرش انقلابی به واسطه پسوند فجر در مقابل نام جشنواره را با خود حمل می‌کرد این‌بار برای نخستین بار شاهد حضور 30 اثر در بخش‌های صحنه‌ای، میدانی، تئاتر فیزیکال و سمیناری با مفهوم نگاه و نگرش انقلابی بودیم.

پایان بخش دوم و آخر..

از: امین خرمی

• بهرام بیضایی
• نمایش میدانی
• تئاتر شهر
• حمید سمندریان
• جشنواره تأتر فجر

• سی و هشتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر