اصرار بر حفظ الگوی رفتاری و نبود زیرساخت دیجیتالی، موانع تغییر در دوران کرونا

دکتر یعقوب اندایش یکشنبه در گفت وگو با خبرنگار ایرنا در زمینه تغییرات ناشی از شیوع کرونا در کشور اظهار داشت: انتظار می رفت تغییرات جدی در خریدهای آنلاین، تجارت الکترونیک، دولت الکترونیک، کاهش سفرهای کاری، افزایش دورکاری و روی آوردن به مشاغل خدماتی که امکان الکترونیکی کردن آنها وجود دارد، انجام گیرد.

وی افزود: در کشور ما نخست به لحاظ مهیا نبودن زیرساخت‌های مورد نیاز همگانی و دوم به لحاظ فرهنگ عادت و مقاومت در مقابل تغییر الگوی رفتاری و سوم اهمال دولت در تدارک سازوکار موردنیاز در این زمینه، در دوران کرونا تغییرات چشم‌گیری اتفاق نیفتاد.

وی افزود: دولت باید در این زمینه پیشرو باشد ولی در این مدت سیاستی در سوق دادن مردم به سمت تجارت الکترونیک و دولت الکترونیک از سمت دولت شاهد نبودیم.

اندایش ادامه داد: در این دوران فقط به اجبار بخش گردشگری، حمل و نقل، صادرات و واردات و یک سری بخش‌های تولیدی خدماتی و صنعتی با کاهش چشمگیر تولید رو به رو شده‌اند و آنگونه که به نظر می‌رسد تولید استان بسیار کاهشی بوده و از نرخ هایی که در دنیا صحبت می شود بسیار فراتر بوده است.

این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: خانوارها نیز به لحاظ اقتصادی سهم هزینه‌های بهداشتی را در سبد هزینه زندگی افزایش داده اند و کسانی که جزو طبقه مرفه بودند مقداری از مصرف خود مثلا در بخش گردشگری را ذخیره نموده اند و ممکن است آن را به سمت سوداگری سوق دهند. استفاده بیشتر از وسیله حمل و نقل شخصی هم جایگزین حمل و نقل عمومی شده است.

وی ادامه داد: در سطح ملی نیز چنین انتظار می رفت اما سیاست های دولت فقط معطوف به کنترل کرونا، آزمایش، درمان و بستری و تعطیل اماکن بوده و روی سیاست های فوق تمرکز نکرده است؛ انتظار داشتیم که کرونا تغییرات ساختاری در این زمینه ایجاد کند. با وجود اینکه مردم متقاضی خریدهای آنلاین بودند اما عرضه آن جوابگوی این تقاضا نبود.

اندایش اضافه کرد: یکی از دلایل آن به ضعف تولید بازمی گردد که با محدودیت های بسیار بالایی مواجه هستیم و تحریم ها و کاهش واردات در این سال های اخیر علت اصلی آن بوده و تورم و نابسامانی بازار ریسک تولید را بسیار افزون کرده است به همین دلیل شاهد هستیم که هر سال نسبت به سال قبل سوداگری بیشتری در دارایی‌ها انجام می‌گیرد.

وی افزود: زمانی که مصرف بسیار محدود شود کسانی که نقدینگی زیادی در دسترس دارند، خواهان آن هستند که ارزش پول خود را حفظ کنند یا از آن خلق ارزش کنند لذا پول‌های خود را به سمت سوداگری سوق می‌دهند و این یک رفتار عادی است. دولت باید سازوکارهایی را پیش بگیرد که این انگیزه‌ها کاهش یابد.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه در ایران تغییرات معنی داری نداشته ایم، افزود: کاهش شدید مصرف و تولید و کاهش شدید گردشگری و سفر بین شهری داشته ایم که انتظار می رود تا زمانی که خطر کرونا وجود دارد هیچ وقت به ظرفیت قبلی خود بر نگردد و به محض اتمام خطر آن با همان رویکردهای قبلی دنبال شود؛ فقط ممکن است دو دهک بالا مقداری در رفتارهای مصرفی خود تجدید نظر کنند.

اندایش گفت: کووید 19 یک پدیده بحران زای شدید بوده است چرا که بر حضور انسان ها از قبیل حضور نیروی کار برای تولید، حضور مردم برای تقاضا، رفت و آمد و هر تجمع انسانی و مراودات اجتماعی اثر گذاشته است. بیماری ناشناخته ای که سرایت آن بسیار بالا و با وجود شبکه‌های مجازی گسترده، اطلاع‌رسانی‌های زیادی روی شیوع آن صورت گرفته و درمان اختصاصی نداشته و مدت زیادی هم برای واکسن آن باید انتظار کشید. بنابراین چون رکن و پایه اصلی اقتصاد همین حضورها است، دنیا با محدودیت‌های جدی اقتصادی روبه رو شده است.

وی با اشاره به اینکه چاره ای جز هم‌زیستی و کنار آمدن با این بیماری نداریم، یادآور شد: باید سطح مراقبت را بالا برده و از ماسک استفاده شود، بر رفتارهای اجتماعی خود مثل اکنون تجدید نظر کنیم (روبوسی، دست دادن، رعایت فاصله، برپایی مراسم جشن‌ها، ختم ها، گردهمایی ها و...) و از سفرهای غیر ضرور پرهیز شود؛ ولی اثر منفی همین محدودیت ها بر اقتصاد همچنان پابرجا خواهد ماند و چاره ای جز آن نیست.

اندایش ادامه داد: دولت ها برای اینکه نقدینگی موجود که صرف مصرف نمی شود و حتما قسمتی به عنوان تقاضای احتیاطی نگهداری خواهد شد و قسمت دیگر برای سوداگری استفاده می شود، باید سیاست های مالیاتی بر سوداگری وضع کنند که تورم در اقتصاد کمتر ایجاد شود.

عضو هیات علمی دانشگاه شهید چمران اهواز عنوان کرد: با توجه به اصطکاک ساختارها انتظار تغییرات معنی داری نمی رود کما اینکه در این سه ماه گذشته تغییرات محسوسی نداشته ایم. سالهاست که شعار توسعه اقتصاد دیجیتالی و الکترونیک و دولت الکترونیک سر داده ایم اما هنوز برای اموری که به راحتی می توانستیم الکترونیکی انجام دهیم، ایجاد سفر می کنیم؛ زیرساخت های اینترنتی هنوز کامل مهیا نیست و تضاد منافعی بین دولت و مردم در توسعه زیرساخت های اینترنتی وجود دارد. دولت بیشتر به تهدیدهای آن می اندیشد.

اندایش خاطرنشان کرد: تا زمانی که چنین تضاد منافعی وجود داشته باشد با کندی پیش خواهیم رفت و اگر این زیر ساخت و امنیت آن فراهم نشود انتظاری برای نفوذ اقتصاد دیجیتالی و الکترونیکی وجود ندارد. ما با تاخیر و لاک پشتی ناگزیر هستیم که به این سمت حرکت کنیم، اگرچه الان بهترین فرصت تغییر ساختاری است.

وی افزود: به نظر می رسد ما به لحاظ بهداشتی ترقی خوبی داشته باشیم که هم مردم بیشتر رعایت کنند و هم بهداشت بیشتر خدمات عمومی را مطالبه گر باشد. به لحاظ اجتماعی نیز تغییراتی خواهیم داشت و ما معتقدیم که توسعه اجتماعی مقدم بر توسعه اقتصادی است و امیدواریم این وضعیت منجر به تغییرات اقتصادی در آینده شود.

این استاد دانشگاه تصریح کرد: از همین شیوع کرونا دنیای توسعه یافته واکنش خود را نشان داد و شاهد بودیم که سهام شرکت هایی که فروش الکترونیکی داشته اند و یا اساسا اینگونه خدمات را ارئه می دادند یا در زمینه اقتصاد دیجیتال فعالیت می کردند، به طور محسوسی افزایش و چند برابر شده است. این واکنش زمینه اولیه رشد بیشتر و تصاحب بیشتر اقتصاد کشورهای پیشرفته به وسیله اقتصاد دیجیتالی را نمایان می کند.

وی گفت: انتظار می رود اقتصاد دیجیتال و الکترونیکی بعد از کرونا در دنیا رشد جدی داشته باشد و این (هر چند با تاخیر زیاد) شامل کشور ما هم می شود.

اندایش تاکید کرد: چاره ای جز دانش محور کردن اقتصاد، تولید محصولات با دانش پیشرفته و منحصر به فرد که محصولات پیچیده می نامیم و اقتصاد پیچیده را ایجاد می کند، نداریم. همچنین از صادرات متکی به خام فروشی باید دست برداریم تا بیشتر مقاوم باشیم و کشورهای دیگر حتی در دوران چنین بحران‌هایی به محصولات پیچیده ما نیاز داشته باشند و خریداری نمایند.

وی یادآور شد: باید به سمت توسعه حمل و نقل و ناوگان عمومی، سهولت دسترسی و ارزانی آن و دارای ظرفیت بالا برویم. الان شاهد هستیم که در شهرها به دلیل کرونا و رعایت فاصله فیزیکی باید مسافر کمتری سوار بر اتوبوس و مترو شوند اما در کشور ما این ظرفیت را نداریم چراکه قبلا معمولا چهار برابر صندلی‌ها، مسافر جابجا می کرده اند و عرضه پاسخگوی تقاضای حمل و نقل مسافر نیست؛ اقتصاد دیجیتالی هم می تواند جایگزین برخی از این سفرها شود و هم می تواند به شبکه حمل و نقل کمک کند که نمونه آن همان تاکسی اینترنتی‌های اخیر در ایران است.

عضو هیات علمی دانشگاه شهید چمران اهوازادامه داد: پس توسعه زیرساخت‌های اینترنتی و دیجیتال، تجارت الکترونیک و دولت الکترونیک می تواند ما را مقاوم تر کند؛ رعایت بیشتر بهداشت، آموزش آن به مردم و رعایت آن نیز می تواند کمک کننده باشد.

این استاد اقتصاد گفت: کرونا نشان داد که کشورها به سمت خودکفایی در محصولات استراتژیک باید حرکت کنند. از کشاورزی و محصولات غذایی تا بهداشتی و درمان که استراتژیک هستند باید به خود اتکا کنند؛ کرونا نشان داد که ارتباط دو طرفه بین انرژی (نفت خام) و تولید وجود دارد تنها کمبود انرژی نیست که سبب افزایش قیمت تولید و محدودیت هایی برای آن می شود بلکه با کاهش جدی تولید، با کاهش تقاضای انرژی مواجه خواهیم بود و کشورهای نفتی با اختلال در منابع بودجه ای مواجه می شوند. لذا باید به طور جدی منابع نفتی را از بودجه خارج کرد و منابع مالیاتی جایگزین شوند. در کوتاه مدت هم نمی توان در کشور ما با وجود رکود تورمی به سمت افزایش شدید مالیات ها رفت و مجبور به افزایش بدهی هستیم.

وی اضافه کرد: مشکلات جدی که ما در اقتصاد با آن مواجه هستیم محدودیت های تولید است که مربوط به فضای کسب و کار، امنیت اقتصادی، سیستم قضایی، وجود تورم و نابسامانی در بازارها، فساد اقتصادی، ضعف در شایسته سالاری، رقابت نابرابر بین بخش خصوصی واقعی و بخش خصوصی و دولتی که دارای رانت است، دخیل بودن منافع گسترده تصمیم گیران و مجریان که منجر به فساد می شود و غرض در تصمیماتی که منافع گروه خاصی را به خطر می اندازد؛ گرچه انتظار می رفت تلنگر کرونا و تحریم موجب اصلاح این موارد شود اما تغییر محسوسی دیده نشده است.

اندایش تصریح کرد: اشتغال هم به تولید وابسته است اگر این اصلاحات صورت گیرد و سیستم های مالی مثل بانک ها در خدمت تولید باشند انتظار می رود مشکل بیکاری بر طرف شود. حتی دلیل افزایش بی رویه نقدینگی و توزیع نابرابرتر شدن آن هم می تواند همین تعارض منافع تصمیم گیران بر سر مالیات از ثروتمندان باشد؛ لذا ما باید این موارد را اصلاح کنیم تا آمادگی بیشتری برای مقابله چنین بحران هایی داشته باشیم.

• ویروس کرونا
• اقتصاد مقاومتی

• تبعات کرونا بر اقتصاد ایران و جهان از نگاه اساتید دانشگاه