اصغر الهی؛ خالق داستان‌های روانشناختی با ساختار مدرن

اصغر الهی در دوم اردیبهشت 1323 خورشیدی در مشهد متولد شد. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در همان شهر به پایان رساند و موفق به دریافت درجه دکتری در رشته پزشکی از دانشگاه علوم پزشکی مشهد شد. او آموزش روانپزشکی را از 1355 خورشیدی در بیمارستان روزبه آغاز کرد اما پیش از آن مدتی را در فرانسه گذراند. قرار بود، دوره تخصصی خود را در پاریس طی کند اما غربت را تاب نیاورد و زیستن در میان مردمان سرزمین خود را ترجیح داد.

الهی در معرفی خود در آخرین مجموعه داستان چاپ‌شده‌اش با عنوان «حکایت عشق و عاشقی ما» می‌نویسد: «دلم می‌خواست نویسنده‌ای به‌نام یا روانپزشکی توانا شوم که به هیچ‌کدام از این 2 آرزوی خود دست نیافتم. با این همه هنوز امیدوارم که شاید...». خودنگاری الهی بیش از آن که ناظر به جایگاه وی در داستان‌نویسی معاصر یا جامعه روانپزشکی باشد، مؤید فروتنی اوست: مؤلفه‌ای اخلاقی و شخصیتی که همه دوستان و همکارانش به عنوان یک ویژگی برجسته او از آن یاد می‌کنند.

اصغر الهی داستان‌نویسی را در دهه 40 خورشیدی با مجموعه داستان «بازی» آغاز و طی سال های دهه 50 تا 80 خورشیدی آثار ماندگاری را خلق کرد. بیشتر داستان‌های موفق وی بر بستر سبکی با عنوان «داستان روان‌شناختی» خلق شده‌اند. سبکی که به وسیله افرادی چون صادق هدایت و غلامحسین ساعدی به داستان‌نویسی فارسی معرفی شد. اصغر الهی اما تکنیک و شیوه‌ای نو نیز در داستان‌نویسی فارسی ابداع کرد که تکنیک «خودواگویی روانی» نام نهاده شده است.

وی در 1377 خورشیدی به خاطر نگارش رمان «سالمرگی» برنده جایزه معتبر ادبی بنیاد گلشیری شد.

در زمینه روانپزشکی از اصغر الهی تنها یک تألیف به‌جا مانده: «پیش‌درآمدی بر روان‌شناسی اجتماعی: رابطه پزشک و بیمار»؛ اثری که اهمیت ارتباط با بیماران را در سپهر حرف های وی نشان می‌دهد. الهی در زمینه نشانه‌شناسی اختلالات روانی نام‌آور و یگانه بود؛ چنان‌که در این زمینه ابداعاتی نیز داشت. متأسفانه مرگ فرصت نداد، اثر او در این زمینه با عنوان «زبان روانپزشکی» به زیور طبع آراسته شود.

الهی در فاصله سال‌های 64-1362 خورشیدی سردبیر نشریه «بازتاب روانشناسی» بود. وی همچنین در نیمه نخست دهه 70 خورشیدی ریاست بیمارستان شهید نواب صفوی (ایران کنونی) را بر عهده داشت.

وی همچنین از نوجوانی به بیماری روماتیسم قلبی مبتلا شد و در 1373 خورشیدی نیز به دنبال سکته مغزی متحمل ناتوانی بیشتر در زمینه گفتار و حرکت شد. با این وجود در مدتی بیش از 40 سال ستیز با رنج بیماری و ناتوانی از پا ننشست. پنجه در پنجه مرگ انداخت، ارتباط خود را با بیماران نگسست و پاره‌ای آثار ممتاز ادبی خود را در همین دوران خلق کرد.

رنج‌های ناشی از بیماری این پزشک نام آور سرانجام در 12 خرداد 1391 در تهران به پایان رسید.

اصغر الهی به روایت آثار و نوشتار

از اصغر الهی نزدیک به 10 کتاب شامل رمان، مجموعه داستان و نمایش‌نامه منتشر شده است. او به واسطه نوشتن رمان «سالمرگی» در 1386 خورشیدی صاحب جایزه بهترین رمان از طرف جایزه هوشنگ گلشیری می‌شود. «سالمرگی» نه تنها به ذائقه داوران جایزه گلشیری و البته بخش مهمی از جامعه ادبی و اهل قلم خوشایند افتاد که تا حدودی و نسبت به وضعیت اقتصادی بازار کتاب مورد توجه مخاطبان نیز قرار گرفت. «سالمرگی» را باید از دسته آثار داستانی به حساب آورد که ذیل ادبیات مغلق و پیچیده دسته بندی می‌شوند.

«سالمرگی» را اگر بخواهیم در جرگه یا جریان ادبی شناخته شده‌ای واکاوی کنیم، باید به آن در بخش ادبیات مدرنیستی بپردازیم؛ ادبیاتی که در زبان انگلیسی با نویسندگانی نظیر جیمز جویس، ویلیام فاکنر، ارنست همینگوی، ویرجینیا وولف یا نویسنده‌ای مثل جان دس پاسوس شناخته می‌شود. در این میان شاید تنها جیمز جویس به واسطه تمرکز زیادش بر مساله «زبان» کمی شخصیت ادبی مجزایی نسبت به دیگر نام‌ها باشد واگر نه با خواندن «سالمرگی» شباهت‌های بسیاری می‌توان به لحاظ بوطیقایی با ادبیات مدرنیستی نویسندگانی نظیر ویلیام فاکنر و ویرجینیا وولف یافت. شاید در ایران نیز بهترین گزینه برای مقایسه، داستان‌های هوشنگ گلشیری و دریافت و نگرش ویژه او از جنبش مدرنیسم در ادبیات داستانی باشد.

«سالمرگی» داستان بلندی است به شدت سوبژکتیو، درونگرا و توصیف‌گر روان و ذهنیت انسان‌های داستان. یکی از دلایل سخت خوانی «سالمرگی» واگویه‌ها و تک گویی‌های درونی شخصیت‌هایی است که در رمان با آن‌ها رو به رو می‌شویم. اصغر الهی در این رمان بیشتر از تمام آثارش از دانش روان شناسی‌اش بهره جسته است. او شخصیت‌هایی با ذهنی مشوش و روانی ناآرام خلق کرده و در بازنمایی این ناآرامی‌ها از فرمی همچون ساخت ذهنی شخصیت های پیچیده، بهره می برد.

اصغر الهی شخصیتی چندبعدی بود که علاوه بر تخصص روانپزشکی از فعالیت های اجتماعی هم دوری نمی جست و چند سال هم در زمان رژیم گذشته به زندان افتاد و برخی از داستان های کوتاهش حاصل آن دوران هاست. وی همواره با مردم زیست و با مردم ماند. او هم مانند برخی از دوستانش چون احمد محیط پزشک و شاعر و مترجم، محمدعلی سجادیه پزشک و شاعر، مجید کوچکی دندانپزشک، نویسنده و شاعر، غلامحسین ساعدی پزشک و نویسنده و نمایشنامه نویس؛ حرفه پزشکی را وسیله ای برای خدمت به مردم قرار داده بود، نه برای کسب درآمدهای کلان.

رمان «در باد می‌میرم» و مجموعه‌های داستان «دخترکی با چشمان سیاه مشوش»، «بانوی اول»، «قیامت»، «مرد دوم»، «بیمارستان ملی»، «ما اینیم»، «دریا مرا بلعید» و «شعبده‌بازان درد و لبخند» آثار منتشرنشده اصغر الهی هستند.

سبک و ویژگی نوشتاری و ساختاری اصغر الهی

اسدالله امرایی نویسنده و مترجم درباره ویژگی های روایت و قلم اصغر الهی نوشته است: در نگارش او واقع گرایی گاه با وهم و جادو می آمیزد. آدم های داستان های الهی مثل همین آدم های دور و بر خودمان هستند. در رمان مادرم بی بی جان، با چهره آشنای مادر روبه رو می شویم؛ صبور، مهربان، باگذشت. مادرانی که هیچ برای خود نمی خواهند و گویا فقط آفریده شده اند که به دیگران (بخوانید فرزندان شان به بهانه پوست و گوشت) خدمت کنند؛ مادرانی که شهید به دنیا می آیند. الهی با شناختی که از جامعه دارد و این شناخت حاصل با مردم بودن است و پای درد دل نشستن های آنها، می نویسد. برای همین است که شخصیت های رمان ها و داستان های او زنده و واقعی هستند.

اعتراض، سرپیچی از تسلیم، سازش ناپذیری و میل به دگرگونی از مشخصه های قهرمان های آثار اوست که نه به شکل باسمه ای و تکراری بلکه زنده به تصویر درآمده. الهی با توجه به شغل روانپزشکی اش، داستان های باورپذیری خلق می کند که از داستان های کوتاه ماندگار هستند.

نثر داستان ها پخته است و به قول «هوشنگ گلشیری» جان دارد و از شلختگی های رایج دوران به دور است. رمان «سالمرگی» از آثار درخشان سال های اخیر است. این رمان روایت فروریختن ارزش ها و حکایت به هم ریختگی درونی آدم هاست و چه کسی می تواند از پس این مهم برآید جز نویسنده ای که مثل برخی دیگر از اسلاف خود با ورود به عالم پزشکی شناخت خوبی از آدم ها به دست آورده بود.

• ویرجینیا وولف
• هوشنگ گلشیری
• نویسنده
• ادبیات