بازی‌های خانوادگی راهی برای رسیدن به ادبیات مشترک است
مدیر گروه رسانه و فرهنگ دانشکده سوره گفت: نوجوانان، علاقه‌ای به صحبت با خانواده ندارند و ایجاد فضای گفت‌وگو از طریق بازی‌های خانوادگی راهی برای رسیدن به ادبیات مشترک است.
مدیر گروه رسانه و فرهنگ دانشکده سوره گفت: نوجوانان، علاقه‌ای به صحبت با خانواده ندارند و ایجاد فضای گفت‌وگو از طریق بازی‌های خانوادگی راهی برای رسیدن به ادبیات مشترک است.
به گزارش خبرگزاری مهر، 10 نشست علمی در نهمین جشنواره ملی اسباب‌بازی ایران به بررسی و موشکافی برخی از مهم‌ترین موضوع‌ها و مسایل تخصصی این هنر - صنعت فراگیر و با اهمیت از دیدگاه صاحب‌نظران می‌پردازد. این نشست‌ها در مرکز آفرینش‌های فرهنگی هنری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان واقع در خیابان حجاب برگزار می‌شود. این نشست‌ها تا روز چهارشنبه سوم بهمن به صورت حضوری و مجازی ادامه دارند.
نخستین نشست علمی نهمین جشنواره ملی اسباب‌بازی ایران که به موضوع «بازی، اسباب‌بازی و استحکام خانواده» اختصاص داشت، روز شنبه 29 دی در سالن گردهم‌آیی مرکز آفرینش‌های فرهنگی، هنری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به‌صورت حضوری و مجازی برگزار شد. در این نشست سمیرا خطیب‌زاده، ناصرالدین کاظمی، شیوا مقدم و آزاده بیات به ایراد سخنرانی پرداخت.
بازی جدی‌ترین عنصر در هویت کودک است
در ابتدای این نشست، ناصرالدین کاظمی، نایب رئیس انجمن کودکان استثنایی گفت: ازنظر تحول نظام شناختی، سه دوره اساسی تحولی داریم. حسی حرکتی، عملیات عینی و انتزاعی. اما در واقع چهار دوره است حسی، حرکتی، پیش‌حرکتی و عملیاتی. همه آن‌چه به کودک می‌پردازد می‌طلبد که با نگاه تعامل، به اقتضاء جنسیت و تحول به آن پرداخته شود.
وی ادامه داد: - به زبان بزرگسالی - به فعالیت کودک عنوان بازی داده می‌شود. یعنی جدی‌ترین چیزی که هویت کودک را نشان می‌دهد، همین بازی است. در واقع از نگاه بزرگ‌سال، محور هویت برای کودک، بازی است. در تمام عرصه‌های پرورشی و تحول عاطفی و امنیت عاطفی باید به‌جدیت روی این فعالیت دقت ویژه کرد.
کاظمی گفت: اسباب‌بازی و بهداشت روانی کودک یک رویکرد تعاملی است. پنج اصل در بحث تربیت کودک وجود دارد و باید به آن در تمام محورها توجه کرد. این پنج اصل شامل پذیرش، تشویق، پشتیبانی، تایید و احترام است. وقتی صحبت از تعامل تحولی می‌کنیم در واقع به این اصول توجه داریم.
وی افزود: هر اسباب‌بازی که این پنج اصل را همراه داشته باشد به امنیت عاطفی کودک تحقق می‌بخشد. در مقاطع تحولی زیر نوجوانی، آن‌چه لحاظ قرار می‌گیرد امنیت عاطفی کودک است. تا دو سالگی اسباب‌بازی‌هایی لحاظ می‌شود که به بهترین وجه این امنیت عاطفی را تحقق ببخشد. عروسک‌ها و حیوانات پارچه‌ای کوچک بسیار قوی می‌توانند این رابطه را برقرار کنند. قوی‌ترین اسباب‌بازی‌ها بیشترین تعامل مادر کودک را باید به همراه داشته باشد.
رئیس انجمن کودکان استثنایی گفت: در اصل پشتیبانی، چرخ‌های کمک‌کننده با همراهی والدین به‌ویژه مادر را می‌طلبد و اضطراب را کاهش داده و همراهی را تا حد زیادی ایجاد می‌کند. آن‌چه که بعضی از نظریه‌پردازان به عنوان دلبستگی ذکر کرده‌اند به این حس پشتیبانی روانی بر می‌گردد. کتاب‌های پارچه‌ای یا اسباب‌بازی‌های لمسی و صوتی خرده‌خرده تصحیح شده و با اصل تایید پیش می‌روند. اسباب‌بازی‌های واکنشی آهنگین که دکمه‌دار هستند با توجه به شرایط و علاقه‌مندی کودک، احترام به همراه دارند. اسباب‌بازی که تعامل ساده را با محوریت مادر و همراه با حس در آغوش‌کشیدن داشته باشد در این اصل قرار می‌گیرد.
وی ادامه داد: رشد اجتماعی در سن 3 تا 5 سالگی اهمیت بالایی دارد و اسباب‌بازی، حس پشتیبانی را ایجاد می‌کند و برای جلوگیری از حس تنهایی در بزرگسالی، این دوره اهمیت دارد. اسباب‌بازی‌هایی که تایید را تحقق ببخشند مانند کارت‌های قصه‌گویی یا استفاده از وسایل نقاشی که بچه احساسات خود را در قالب تصویر تحقق ببخشد از این جمله است. در نهایت اصل احترام در دوره پیش عملیاتی است که بازی‌های پرسش و پاسخ در آن مهم است. در این دوره که زمینه آن فراهم است بدون انتقاد و تمسخر عقاید و نظرهای بچه‌ها در قبال نوع اسباب‌بازی باید مورد احترام قرار گیرد.
کاظمی در پایان گفت: تأیید پدر و مادر به‌ویژه مادر، نقطه عطف تشکیل می‌دهد و دیدگاه افراد در بزرگسالی به این امر باز می‌گردد. قدرت امنیت عاطفی مادر بسیار بالاست و دیدگاه مادر حتی نسبت به پدر برتری دارد.
دور کردن کودک از فضای مجازی با بازی‌های خانوادگی
در ادامه سمیرا خطیب‌زاده مدیر گروه رسانه و فرهنگ دانشکده سوره گفت: درحالی که در عصر فضای مجازی قرار گرفته‌ایم و کودکان‌مان در این فضا محاصره شده‌اند، جرات و جسارت برگزارکنندگان این جشنواره با موضوع اسباب‌بازی که نقش مهمی در حوزه تربیتی کودک دارد، نشان از درایت و تدبیر این دوستان دارد.
وی به اهمیت و ضرورت بازی‌های خانوادگی اشاره کرد و گفت: والدین در فراهم کردن زمینه مناسب، هدایت، کنترل بازی و ایجاد انگیزه در کودک برای تمرین مهارت‌های جدید و بازی‌های خلاق جایگاه بسیار مهم و اساسی دارند. در حالی که متاسفانه بیشتر والدین و مربیان بازی کودک را نوعی اتلاف وقت به شمار می‌آورند. وقتی با کودک خود بازی می‌کنید متوجه سبک علایق او می‌شوید و از سوی دیگر علایق اعضای خانواده نیز شناسایی می‌شود. در حین بازی، قهرمانان و شخصیت‌های مورد علاقه فرزندتان را کشف و شناسایی می‌کنید و تیپ شخصیتی او شناخته می‌شود و این برای والدین بزرگترین دستاورد خواهد بود. بازی خانوادگی شما را به دنیای کودکی خودتان برده و مشابهت و تفاوت علاقه‌ها را میان خود و فرزندتان پیدا می‌کنید و با نزدیکی علاقه‌ها، می‌توانید نزدیکی و استحکام را چند برابر کنید.
خطیب‌زاده به پایه‌ریزی گفت‌وگو در میان اعضای خانواده با بازی اشاره کرد و افزود: در دوره امروز به‌ویژه نوجوانان، علاقه‌ای به صحبت با خانواده ندارند و تمایل‌شان به سمت گفت‌وگو و تعامل با هم‌سن و سالان خود می‌رود. برای ایجاد فضای گفت‌وگو از طریق بازی‌های خانوادگی به ادبیات مشترک می‌رسید و این خلاء را می‌توانید پر کنید. با هم‌دلی و همراهی با نوجوان در هنگام بازی این تعامل برقرار می‌شود.
وی افزود: در بازی خانوادگی شما باید گروه تشکیل دهید و کارگروهی شکل می‌گیرد و ایجاد حس همکاری را پررنگ می‌کند چرا که هدف مشترک است و این همکاری گروهی میان پدر و فرزند یا مادر و فرزند در دل بازی، خاطره‌های جذابی را برای فرزند ایجاد می‌کند و فرزندان را از فردگرایی دور می‌کند. یکی از نکته‌های منفی فضای مجازی و آنلاین گسترش فردیت است و این اصلاً خوب نیست، چرا که اغلب قدرت تعامل و کار گروهی با هم‌سن و سالان خود را ندارند، درحالی‌که با انجام بازی گروهی به‌شکل غیرمستقیم به فرزندمان یاد می‌دهیم که چه‌طور کار گروهی انجام دهد.
این استادیار دانشگاه با اشاره به اینکه اعتماد به نفس در بازی گروهی در فرزند بالا می‌رود، گفت: در دل بازی خانوادگی این اعتماد به نفس ایجاد می‌شود و پدر و مادر با یک برنامه‌ریزی هوشمندانه می‌توانند این کار را انجام دهند.
وی افزود: استرس در تمام افراد وجود دارد و وقتی از حد و مرز خود خارج شود مضر می‌شود و جلوی بسیاری از مهارت‌های اجتماعی را می‌گیرد. بنابراین بازی می‌تواند این استرس را کاهش دهد. هر فردی مهارتی دارد؛ برخی از بچه‌ها در بازی‌های حرکتی یا برخی دیگر در بازی‌های فکری مهارت دارند و این‌جا یاد می‌گیرند که کجا مهارت دارند و کجا ندارند. در بازی خانوادگی فرزندان می‌توانند در دل آرامش خانواده بدون هرگونه استرس مهارت نداشته خود را تقویت کنند. بازی‌کردن باعث آموزش دیدن فرزند می‌شود. ما در کنار ایجاد رقابت سالم در بازی خانوادگی باید رفتار جوانمردانه، گذشت و ایثار را نیز به فرزند یاد دهیم.
ایجاد سلیقه خانوادگی، شناخت دیگر بازیکنان و تاثیر بازی روی رشد روانی از دیگر نکاتی بود که خطیب‌زاده به آن‌ها اشاره کرد و از چند نمونه بازی خانوادگی نام برد.
هویت، تحت تاثیر فرهنگ شکل می‌گیرد
در ادامه شیوا مقدم رئیس فرهنگسرای خانواده نیز در این نشست تخصصی به اسباب‌بازی، هویت و نقش هویت جنسی در نقش‌های خانوادگی پرداخت و گفت: اگر این نقش‌ها در خانواده به درستی شکل بگیرد موجب استحکام خانواده می‌شود.
وی با بیان تعریف هویت گفت: ما چند نوع هویت داریم از جمله هویت ملی، مذهبی، فردی، جمعی و.... هویت بیشتر در پاسخ به سوال من کیستم مطرح می‌شود. زمانی که فرد از خود می‌پرسد که من کیستم؟ وقتی صحبت از هویت می‌شود در واقع برداشتی است که خود من به عنوان انسان از خودم دارم. هویت در احساسات همه افراد تجلی دارد اما اینکه کجا شکل بگیرد، مهم است. من یک هویت واقعی دارم و یک هویتی که جامعه به من می‌دهد. در هویت‌ها معانی کلیدی هستند که در ذهن افراد شکل می‌گیرند.
رئیس فرهنگسرای خانواده افزود: هویت جنسیتی عموماً به احساس زن و مرد بودن ما برمی‌گردد. حس من نسبت به زن بودن و مرد بودن من چیست هویت جنسیتی من را شکل می‌دهد. اینکه من چه نگاهی به جنسیت دارم. روانشناسان می‌گویند این حس از زمانی شروع می‌شود که انسان نسبت به اندام‌های جنسی خود آگاهی پیدا می‌کند و خودانگاری با جنسیت دارد.
وی افزود: اگر هویت جنسیتی خوب شکل بگیرد با هویت واقعی من همسو خواهد بود و من را به آرامش می‌رساند. هویت جنسیتی در طول زمان در حال تغییر بوده و به عناصر مختلفی وابسته است که به من می‌گوید چگونه باید باشم.
رئیس فرهنگسرای خانواده با اشاره به اینکه هویت به هسته وجودی ما برمی‌گردد و جامعه و فرهنگ در آن اثرگذار است، گفت: اگر هویتی که تحت تاثیر فرهنگ شکل می‌گیرد با هویت واقعی من همسو باشد، اهمیت دارد. هر زمان که هویت شکل بگیرد احساس تعلق به گروه افزایش می‌یابد فرد تا حد امکان با گروه همانندسازی می‌کند و از تفاوت‌های خود با دیگران می‌کاهد. خانواده یک نهاد فطری است و هرچیزی که موجب تحکیم خانواده می‌شود به این هویت فکر می‌کند. امروز شکل هویت زنان و مردان در حال شبیه‌شدن است و ویژگی هویتی دو طرف تحت شعاع یکدیگر قرار گرفته و این آسیب‌زا شده است.
مقدم گفت: جنس، شامل ویژگی‌های فیزیکی و زیست‌شناسی، مردانگی و زنانگی است که برای تشخیص زن بودن و مرد بودن به کار می‌رود در حالی‌که جنسیت به معیارها و هنجارهای اجتماعی بر می‌گردد که جامعه آن‌ها را مشخص می‌کند. در واقع جنس یک امر فیزیکی و جنسیت یک امر یا ساختار فرهنگی است.
وی ادامه داد: مهم‌ترین آثار پذیرش هویت جنسی در بحث آموزش و تربیت است و تربیت هم تنها به‌منظور ایفای نقش‌های متفاوت نیست، بلکه نحوه مواجهه زن و مرد با مسائل مختلف را نشان می‌دهد. بنابراین نوع تربیتی که برای زنان و مردان در نظر گرفته می‌شود باید متناسب با این تفاوت‌ها باشد. نظام آموزشی و خانواده ما به دختران و پسران باید هویتی متناسب با جنس آن‌ها بدهد. والدین با انتخاب اسباب‌بازی‌ها و تعیین نقش‌های جنسیتی می‌توانند به تقویت یا تضعیف کلیشه‌های جنسیتی کمک کنند.
فضای بازی فضای اجبار نیست
در ادامه آزاده بیات مدیر موزه اسباب‌بازی گفت: همه چیز به بوم و اقلیم و فرهنگ ما بر می‌گردد. تعریف خانواده، شهر به شهر فرق می‌کند. در ایران یک تعریفی از خانواده داریم و در کشوری دیگر این تعریف متفاوت است. آن چیزی که بازی و اسباب‌بازی این جریان انسانی را به هم پیوند می‌دهد ایجاد حال خوب و حس ارزشمندی برای تمام انسان‌هاست.
وی ادامه داد: موزه اسباب‌بازی نزدیک به یک سال است که کار خودش را شروع کرده و چیزی که برای من عجیب است و هر روز و هر لحظه از این اتفاق تکان می‌خورم دیدن خانواده‌هایی است که به موزه می‌آیند. پدر بزرگ و مادربزرگ با همراهی نوه و یا پدر و مادر با فرزند می‌آیند و این نشان از حس نیاز بر روی این موضوع دارد و متاسفانه بسیار فرصت‌های کمی در این حوزه ایجاد شده است. فضای ملتهب امروز احتیاج به جریان‌های ساده و امن برای حضور خانواده‌ها و تمامی اعضا دارد.
بیات گفت: ما صحبت از این می‌کنیم که همه آدم‌ها با حال خوب بازی کنند تا بتوانند یک خانواده خوب تشکیل دهند. برچسب‌های آبی و صورتی را کنار بگذارید. دختر و پسر بودن را باید حذف کنیم چرا که فضای بازی یعنی فضای امنی که در آن احساس امنیت، آرامش و زنده‌بودن ایجاد شود. تعریف بازی آزادی است و اینکه بتوانند امن حرکت و پرواز کنند. وقتی امنیت وجود داشته باشد سپس به من حس انسانیت، مادر بودن و پدر بودن می‌دهد.
مدیر موزه اسباب‌بازی گفت: وقتی از بازی صحبت می‌شود یعنی یک حباب امنی که بچه احساس کند در آن زمان آزاد است و می‌تواند با دنیا ارتباط برقرار کند. تعریف بازی این است که احساس زنده‌بودن کنیم. خودِ بازی، فضایی است که کودک می‌تواند با دنیای پیچیده ارتباط برقرار کند و در این شرایط به انسانیت توجه شود. در ادامه کودک می‌تواند نقش خود را پیدا کند و کانون پرورش فکری متولی ساختن فضاهای امن برای کودکان و خانواده‌ها است. چیزی که ما می‌بینیم این است که تولید اسباب‌بازی برای بچه‌ها امروز کم است و یا ترویج آن کم شده است. بسیار خوشحالم که موزه سیار عروسک به این‌جا آمده است ولی تعداد موزه‌هایی که ترویج‌کننده باشند بسیار کم و اندک هستند.
بیات با اشاره به اینکه بازی‌های ساده‌ای که در بوم و اقلیم خودمان داریم را می‌توانیم گسترش دهیم، گفت: ما در گذشته بسیار چیزهای خوبی داشتیم، اما نگاه‌مان مداوم به سمت آثار خارجی است و منابع قدیمی خودمان را فراموش کرده‌ایم در حالی که با رجوع به همین منابع قدیمی ارزش‌ها زنده و نقش‌ها ساخته می‌شوند. بدون برچسب‌زدن و فشار و اجبار چرا که فضای بازی فضای اجبار نیست.
همچنین نشست «بازی، اسباب‌بازی، رشد و علوم شناختی» دومین نشست از سلسله نشست‌های علمی تخصصی نهمین جشنواره ملی اسباب‌بازی ایران، با حضور سیدمحسن بنی‌هاشمی دکتری مدیریت رسانه، رییس مرکز جذب اعضای هیأت علمی دانشگاه سوره و دبیر علمی جشنواره اسباب‌بازی، هاشم فرهنگ‌دوست دکتری علوم اعصاب، کارشناس ارشد گفتار درمانی و عطاالله پورعباسی نایب رییس انجمن علوم شناختی و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران، صبح روز یکشنبه 30 دی در سالن گردهم‌آیی مرکز آفرینش‌های فرهنگی هنری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان برگزار شد.
بازی یک فانتزی زائد در زندگی کودک نیست
در ابتدای این نشست، سیدمحسن بنی‌هاشمی دبیر علمی نهمین جشنواره ملی اسباب‌بازی گفت: موضوع اسباب‌بازی از وجه کارکرد مغز مورد توجه است. کودکان ما در سنین مختلف در حال تحول دستگاه اعصاب و حوزه شناختی خود هستند. این تحول در سنین مختلف بسیار متفاوت است. بنابراین ما برای برخورد در مسیر رشد شناختی کودک باید در سنین گوناگون برنامه‌ریزی داشته باشیم.
وی ادامه داد: در تمام کتاب‌های روان‌شناسی نوشته شده که بازی دنیای کودک است. باید بازی را جدی گرفت و خیال نکنیم که بازی از زندگی ما حذف شده است. بازی را نباید یک فانتزی زائد در زندگی کودک دانست. ما امروز در کنترل فروشگاه‌های اسباب‌بازی هستیم و ورود خلاقانه به ماجرا با وقفه برای‌مان اتفاق می‌افتد.
این مدرس دانشگاه با اشاره به اینکه بچه‌ها برای ما یک لوح سفید هستند، گفت: این موضوع جدای از بحث‌های ژنتیکی بوده و واژه لیترسی (سواد بازی و اسباب‌بازی) مطرح است. اگر در فروشگاه اسباب‌بازی این سواد را نداشته باشیم هرآن‌چه جلوی ما بگذارند از آن استفاده می‌کنیم در حالی‌که کارکرد آن را نمی‌دانیم.
بنی‌هاشمی درباره عملکرد مغز گفت: در وجه ماکروسکوپی مغز، منطقه پیش پیشانی وجود دارد که بخش اراده، خودکنترلی و توانایی مهار و مدیریت رفتار، ذهن و گفتار، تصمیم‌گیری، قضاوت و... را عهده‌دار است. در واقع به نظر می‌رسد که رفتارهای خردمندانه و مبتنی بر تقوا در این بخش، سازمان می‌یابند. بخش دیگر لیمبیک است که محل هیجان‌هاست. در این سیستم بسیاری از غریزه‌های ما شکل می‌گیرد. حافظه بلند مدت، دستگاه اتونومیک و کنترل غدد درون ریز، لذت، خشم، استرس و... ما در دوران کودکی و نوجوانی بیشتر از این قسمت استفاده می‌کنیم. این دستگاه در دوران کودکی بسیار قوی عمل می‌کند. احساس‌ها و هیجان‌های ما در دستگاه لیمبیک شکل می‌گیرد سپس به بخش پیش پیشانی می‌رود.
وی ادامه داد: حال باید دید با اسباب‌بازی کدام یک از این دو بخش رشد می‌کنند و تقویت می‌شوند. در بدن ما مولکول‌های شیمیایی وجود دارند که بین نورون‌ها حرکت می‌کنند. این‌ها به نوعی میانجی عصبی یا ناقل‌های عصبی هستند. سروتونین نقش بسیار مهمی در شادی دارد و خلق و خوی ما را تنظیم می‌کند. دوپامین دومین هورمونی است که به ما توانایی و انرژی می‌بخشد و کمبود آن باعث خستگی و بی‌حوصلگی می‌شود. در واقع هورمون لذت است و برای حیات بشر بسیار مهم است. لذت چیز بدی نیست اما در حالت تعادل؛ چرا که زیاده روی آن مشکل‌زا خواهد بود.
بنی‌هاشمی با اشاره به اینکه دوپامین و سروتونین هورمون‌های لذت و شادی هستند، افزود: شادی، درازمدت است اما لذت، آنی است. دوپامین همراه پاداش است و سروتونین همراه با رضایت است. شادی جمعی است و لذت فردی است. وقتی دوپامین، افراطی بالا می‌رود یکی از کارهایش سرکوب سروتونین است یعنی هرچه لذت بالا برود شادی پایین می‌آید.
دبیر علمی نهمین جشنواره ملی اسباب‌بازی، درباره تفاوت میزان هیجان‌های بچه‌ها در سنین مختلف گفت: تعلیم و تربیت درست و با برنامه کودک را به‌سوی سلامت مغزی سوق می‌دهد. تمرین تاب‌آوری و صبوری، خلاقیت هدفمند، مسئولیت‌پذیری، ترجیح سود جمعی یا درازمدت به سود فردی یا کوتاه مدت، شوق‌آفرینی و امیدبخشی، مهربانی و عشق پایدار، توجه به عمق خلقت و اخلاق مداری نتیجه‌اش سلامت مغزی برای کودکان است که این کار را اسباب‌بازی انجام می‌دهد. باید دید کدام اسباب‌بازی روح کودک ما را می‌خراشد؟ کدام اسباب‌بازی کودک را لذت‌جو و متکبر بار می‌آورد؟
بنی‌هاشمی گفت: اگر شما بتوانید رابطه کودک خود را با طبیعت، خالق، خویشتن و انسان‌ها برقرارکنید یک انسان کامل پرورش می‌دهید. والدین فعال درباره انتخاب اسباب‌بازی فکر می‌کنند و تصمیم می‌گیرند و والدین منفعل تابع هستند. بسیاری از والدین در هنگام خرید اسباب‌بازی به دنبال سرکوب‌های دوران کودکی خود هستند و بسیاری از اوقات والدین اسباب‌بازی را برای کودک خود نمی‌خرند بلکه برای خود می‌خرند. نسبت اسباب‌بازی را با فرهنگ تنظیم کنید و مواظب باشید که این دو با هم متناسب باشند.
وی افزود: سبک زندگی بچه‌ها به خاطر اسباب‌بازی تغییر کرده است. بچه‌ها امروز از اسباب‌بازی‌ها الگو می‌گیرند چرا که امروز کارکردش سرگرمی نیست و شناختی - فرهنگی است. اگر برای اسباب‌بازی شان فرهنگی قائل باشیم با تغییر اسباب‌بازی، کودک را به سمت گرایش مثبت یا منفی می‌کشانیم. تغییر نگرش، تغییر نظام ارزشی، یادگیری اجتماعی، از جمله مواردی است که اسباب‌بازی‌ها می‌توانند رقم بزنند.
در طراحی اسباب‌بازی به فرهنگ توجه نمی‌شود
در ادامه هاشم فرهنگ‌دوست دکتری علوم اعصاب درباره بازی، رشد و رشد شناختی گفت: یکی از تعاریفی که درباره بازی و نقش آن مطرح می‌شود، از نگاه داروین است که بازی را ابزاری برای بقا می‌داند. در رشد شناخت مطرح‌ترین نگاه، نگاه پیاژه است و نقدی که بر نگاه رشد شناختی او وارد شد عدم نگاه اجتماعی به این مسئله بود که بعدها دیگران آن را تکمیل کردند.
او افزود: از نکته‌هایی که منجر به این شد تا والدین دچار کج‌اندیشی شوند قراردادن کودک در گهواره و پخش تصاویری همراه با صدا بود، در واقع در این مرحله کودک آماده می‌شود تا گرفتن، دورکردن، فرارکردن را یاد بگیرد و اگر در این مرحله تنها درگیر ویژگی‌های دیداری و شنیداری شود باعث دل‌بستگی‌های نامناسب و نا ایمن و در پی آن اضطراب می‌شود.
این کارشناس ارشد گفتاردرمانی با اشاره به اینکه بازی‌هایی که به شکل حرکت یا تجربه با حس‌ها شکل می‌گیرند می‌توانند جریان کیک ذهن را تشکیل دهند، افزود: پایه این کیک تجربه حواس است و کودک توجه‌اش به عالم بیرون معطوف می‌شود. اگر ابزار بازی از ویژگی‌های حسی مطلوب برخوردار نباشد در نتیجه کودک توجهی به بیرون نخواهد داشت و الگوهای توجهی خوبی در او شکل نخواهد گرفت.
فرهنگ‌دوست گفت: وقتی توجه در کنار پدیده دیگری قرار می‌گیرد یک بار عاطفی دیگری به‌وجود می‌آورد. والدینی که در کنار فرزند خود هستند الگوهای مطلوب دلبستگی و ایجاد هیجان‌های موثر را رقم می‌زنند. بازی بخشی از ابزارها و بخش دیگر الگوهای رفتاری و حرکتی والدین است و از کنار هم قرار گرفتن پدیده‌ها و بندزدن آن‌ها بهم شکل می‌گیرد که ویژگی‌های اجتماعی از آن جمله است و کودک یاد می‌گیرد دنیای بیرون را به درون ذهن ببرد.
وی با بیان اینکه در این روند جریان تقلید کودک شکل می‌گیرد و فرهنگ وارد جریان می‌شود، گفت: بازی‌ها و اسباب‌بازی‌ها باید شکل گرفته از فرهنگ‌مان باشد. درواقع هرکدام داستان زندگی دارند و به ما القا می‌کنند و کودک به آن عشق می‌ورزد. موضوعی که در طراحی اسباب‌بازی‌ها به آن توجه نمی‌شود.
بسیاری از اسباب‌بازی‌ها تنها اسباب‌بازی هستند
در ادامه عطالله پورعباسی دانشیار دانشگاه تهران درباره بازی و زیست‌بوم تربیت گفت: گردش مالی حوزه اسباب‌بازی حدود 300 تا 350 میلیون دلار در سال است و چیزی بیش از 50 میلیون اسباب‌بازی در سال در کشور ما خریداری می‌شود. اگر کتاب‌های آموزشی و کمک آموزشی را کنار بگذاریم حدود 42 میلیون جلد کتاب فروخته می‌شود. حال سوال این‌جاست که نفوذ اسباب‌بازی بیشتر است یا کتاب؟ پاسخ این است در این فضا، مدیایی که بتواند پیام داشته باشد بی‌شک اسباب‌بازی است که در یک محدوده سنی کوتاه‌تر از کتاب قرار دارد.
عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران ادامه داد: سرانه اسباب‌بازی خیلی بیشتر از کتاب است. این در حالیست که فضای مجازی و آنلاین سرانه بالاتری دارد و بازی‌کننده‌ها بیشتر از این هستند. ما در جامعه، بازی را ابزار سرگرمی می‌دانیم در حالی‌که باید این نگاه تغییر کند چرا که بازی، ابزاری ارزشمند و با نفوذ برای تربیت و یادگیری در نگاه فراگیر باشد. ما در سطوح بالای آموزشی، بازی طراحی می‌کنیم و آموزشِ بازی، حرف روز دنیاست. این جنبه بسیار مهم است که ما از بازی برای ارتقا کارکردهای شناختی باید استفاده کنیم.
پورعباسی گفت: ما قبل از دوره کرونا برنامه‌ای برگزار کردیم در حوزه نوجوانان، در این جشنواره استعدادهای بسیاری شناخته شدند. اما بعد از کرونا وقتی بار دیگر این جشنواره برگزار شد دیگر آن اتفاق تکرار نشد، چراکه به دلیل تعطیلی مدارس، مهارت‌آموزی به‌شدت آسیب دید و بچه‌ها هیچ مهارتی کسب نکردند و این فاجعه است.
این دانشیار دانشگاه افزود: هرچه فرد، میزان حضورش در فضاهای آموزشی بیشتر باشد ذخیره شناختی بیشتر است، هرچه مهارت بیشتری کسب کند این ذخایر بیشتر خواهد بود. مشاغلی که با حل مسئله مواجه هستند ذخایر شناختی را افزایش می‌دهند. حالا ببینید دوره کرونا با آسیبی که به مهارت‌های این نسل زد، چه تهدیدی برای ذخایر شناختی ایجاد کرده است.
نایب رئیس انجمن علوم شناختی گفت: ما می‌توانیم از ابزار بازی به عنوان جایگزین برای این ذخایر شناختی استفاده کنیم به شرط آن‌که به درستی طراحی شده باشد. بسیاری از اسباب‌بازی‌ها تنها اسباب‌بازی هستند. یعنی خام و هیچ داستانی با خود به همراه ندارند. در حالی که اسباب‌بازی فرآوری می‌خواهد. بازی‌های بومی ما به فراموشی سپرده شده است.
این مدرس دانشگاه گفت: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به عنوان یک نهاد بزرگ با چند هزار مربی که هر کدام می‌توانند سناریونویس باشند می‌تواند با برنامه‌ریزی دست به بازی‌های متفاوتی بزند که به رشد شناختی و اجتماعی کودکان کمک کند و در جهت ارتقای ظرفیت‌ها و سرمایه‌های شناختی حرکت کند.
همچنین نشست تخصصی «بازی، اسباب‌بازی و رسانه» به بررسی ابعاد مختلف بازی، نقش اسباب‌بازی، تأثیر رسانه‌ها بر بازی کودکان و چالش‌ها و فرصت‌های پیش روی خانواده‌ها در عصر دیجیتال پرداخت.
این نشست روز یکشنبه 30 دی با حضور ندا سلیمانی عضو هیئت علمی دانشگاه، یوسف خجیر دانشیار گروه ارتباطات دانشگاه سوره و محمدحسین ساعی رئیس دانشگاه سوره در مرکز آفرینش‌های فرهنگی هنری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان برگزار شد.
نگاهی جامع به اسباب‌بازی و نظام‌های معنایی
در این نشست، محمدحسین ساعی رئیس دانشگاه سوره، با تأکید بر وسعت و گستردگی حوزه اسباب‌بازی، گفت: وقتی به اسباب‌بازی نگاه می‌شود، در وهله اول یک محصول است که در باره صادرات و واردات آن صحبت می‌کنیم. اما اسباب‌بازی فراتر از یک محصول است و مجموعه‌ای از روابط میان انسان‌ها را در برمی‌گیرد. در مواجهه با اسباب‌بازی، شاخص‌گذاری نشده است تا دسته‌بندی از اسباب‌بازی‌ها ارائه شود.
وی با اشاره به شخصیت‌پردازی‌های صورت گرفته در سال‌های اخیر، بر اهمیت لایه‌های ذهنی و معنایی این شخصیت‌ها تأکید کرد و گفت: وقتی نظام معنایی خلق می‌شود، شخصیت‌هایی که خلق کردیم، نظام معنایی بیشتری پیدا می‌کند و محصول نیز معانی و احساسات عمیق‌تری برای مصرف‌کننده خواهد داشت.
این مدرس دانشگاه، ایجاد چنین فضایی را یک کار نسلی دانست و افزود: در نظام سیاست‌گذاری و صنعت باید به این نظام معنایی عمیق توجه کنیم.
جایگاه بازی در رشد کودک و چالش رسانه‌ها
در ادامه ندا سلیمانی، عضو هیئت علمی دانشگاه، با اشاره به دغدغه خانواده‌ها درباره جایگزینی بازی با رسانه‌ها، گفت: بازی اصلی‌ترین بازنمایی روانی، نشانه سلامت اجتماعی و زبان کودک است و محوری‌ترین فعالیت کودک در طول دوران رشد اوست.
وی با انتقاد از تمرکز بیش از حد بر تولید اسباب‌بازی، گفت: هر نوع اسباب‌بازی که جای بازی را نگیرد، به هیچ دردی نمی‌خورد. سلیمانی با بیان اینکه بازی باید محور باشد، بر این باور است که در یک رویکرد کلاسیک، بازی بدون اسباب‌بازی نیز معنا می‌یابد. او با اشاره به نظریه یادگیری اجتماعی، به نقش مدل‌سازی، مشاهده، عوامل شناختی، تقویت و تنبیه در یادگیری کودکان اشاره کرد و گفت: رسانه‌ها مدل‌های رفتاری متفاوتی متناسب یا غیرمتناسب برای کودکان خلق می‌کنند.
سلیمانی در ادامه به چگونگی طراحی بازی‌ها در کودکان پرداخت و گفت: کودکان از طریق نقش‌آفرینی، خلق شخصیت، ماجراجویی و رقابت به بازی می‌پردازند.
وی افزود: کودکان با بازآفرینی شناختی، از اطلاعات دریافتی از رسانه‌ها برای طراحی بازی‌ها استفاده می‌کنند.
عضو هیئت علمی دانشگاه همچنین تعاملات اجتماعی، رسانه‌ها و محیط فیزیکی را منابع الهام طراحی بازی دانست و گفت: کودکانی که مشارکت بیشتری دارند، سرعت بالاتری در گفت‌وگو و زمینه خلق بالاتری دارند. کودک با استفاده از تخیل خود داستان‌هایی می‌سازد که معمولاً بازتاب علایق و تجربه‌های آن‌هاست. همچنین، برنامه‌های تلویزیونی و بازی‌های ویدئویی الگوهایی برای طراحی بازی به کودکان هستند.
سلیمانی با بیان اینکه اکثر پژوهش‌ها باور دارند که رسانه‌ها بر خلاقیت تأثیر مثبت دارند، در عین حال، نسبت به تأثیرات منفی هوش مصنوعی و شبکه‌های اجتماعی بر خلاقیت هشدار داد.
وی افزود: امکان آشنایی با فرهنگ‌های متنوع یکی از ویژگی‌های مهم رسانه‌ها است، اما باید توجه داشته باشیم که نظام معنایی فرهنگ‌های مختلف می‌تواند نظام معنایی خودمان را ببلعد.
سلیمانی به کاهش بازی‌های فیزیکی اشاره کرد و گفت: در گذشته، بازی‌ها بر چارچوب خانواده و قومیت بود و ارتباط با طبیعت و اجتماع داشتیم. امروزه این محیط محدود به فضای آپارتمان‌ها و اسکرین‌ها شده است.
وی در پایان سخنان خود پیشنهادهایی در مورد استفاده از رسانه‌ها به عنوان مربی، برگزاری نشست‌های ارزیابی محتواها و اجازه‌دادن به کودک برای خلق داستان‌های جدید ارائه کرد.
نسل ترکیبی و چالش‌های فضای مجازی
در ادامه یوسف خجیر دانشیار گروه ارتباطات دانشگاه سوره، در بخش دیگری از نشست، به بررسی نقش شبکه‌های اجتماعی در زندگی نسل حاضر پرداخت و گفت: امروزه کسی نمی‌تواند ادعا کند که وارد شبکه‌های اجتماعی نشده است. اینترنت، تلفن همراه و شبکه‌های اجتماعی تلفیق جامعه شبکه‌ای شده را به همراه داشته که در هم تنیده شده است. نسل حاضر، نسل ترکیبی است که در عصر ارتباطات زیست می‌کند، از هوش مصنوعی استفاده می‌کند و آگاهی اجتماعی دارد.
خجیر با بیان اینکه نسل آلفا استقلال و سازگاری بالایی با فناوری دارد، به انزوا و مصرف‌گرایی در این نسل نیز اشاره کرد.
این مدرس دانشگاه با اشاره به اینکه بازی یک فعالیت حرکتی ریتمیک است که باعث رشد مهارت‌ها و خلاقیت کودک می‌شود، افزود: در شبکه‌های اجتماعی و استفاده در عرصه زندگی، چهار رویکرد خوش‌بینانه، بدبینانه، پراگماتیسم و مدیریت‌شده وجود دارد.
وی با تأکید بر لزوم استفاده از شبکه‌های اجتماعی با نگاه پراگماتیسم، گفت: باید ظرفیت شبکه‌ها را برای ایجاد بازی و ترویج آن در دنیای واقعی کشف کنیم.
خجیر با اشاره به ترویج بازی مافیا از طریق رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی را بستری برای تولید محتوا، روایت‌گری و تبدیل بازی به یک فرایند اجتماعی دانست. اگر کودک را وارد دنیای مجازی می‌کنیم، باید همراه او باشیم و مدیریت مصرف داشته باشیم.
وی به نکته‌هایی از قبیل مدیریت زمان فرزند در بازی واقعی و مجازی، مدیریت محتوا، تفکر انتقادی، همراهی و تعامل، تعیین محدودیت سنی و توجه به سلامت دیجیتال اشاره کرد و افزود: باید خلاقیت را در زندگی فرزندان‌مان ترویج کنیم.
دبیری بخش علمی نهمین جشنواره اسباب‌بازی را سیدمحسن بنی‌هاشمی برعهده دارد و در برگزاری آن اداره‌کل آموزش و پژوهش کانون پرورش فکری مشارکت کرده است.
همچنین امکان تماشای این نشست‌ها به‌صورت مجازی نیز برای علاقه‌مندان در نشانی اینترنتی https://live.kpf.ir/ch/kargah فراهم شده است.
