تعیین حریم، تامین حق‌آبه و مدیریت مشارکتی راهکار احیای تالاب‌های گلستان
گنبدکاووس - ایرنا - تعیین و تثبیت حد وسط و حریم، تامین حق‌آبه و در نهایت مدیریت مشارکتی با همکاری جوامع محلی مهمترین راهکار در شرایط کنونی برای کمک به احیای تالاب‌های بین المللی گلستان و جلوگیری از خشک شدن آنها به طور کامل است.
به گزارش ایرنا، تالاب به مناطق پست باتلاقی، آبگیرهای طبیعی یا مصنوعی، دائمی یا موقت دارای آب ساکن یا جاری، شیرین و نیم شور و همچنین دارای آبهای دریایی که عمق آن ها در حالت جزر کامل 6 متر بیشتر نباشد اطلاق می‌شود.
امروزه فقدان اطلاعات و شناخت کافی از عواقب بهره برداری بی رویه و دخالت‌های انسانی غیر مسوولانه از یک سو و عدم وجود دستورالعمل‌های شفاف و ضوابط مشخص از سوی دیگر باعث شده تا هر روز که می‌گذرد بر میزان صدمات وارده بر تالاب‌ها افزوده شده و در نهایت این نظام‌های حیات بخش مطلوبیت زیستگاهی خود را از دست دهند.
بهره برداری‌های مختلف از منابع آبی در سطح حوضه‌های آبخیز به شکل‌های متفاوت از آبهای سطحی و زیر زمینی صورت می‌پذیرد که به طبع بر رژیم آبی حوضه و همچنین تالاب‌ها تاثیر می‌گذارد و بخشی از فرآیندهای اجرای طرح‌های توسعه منابع آب دارای اثرات زیست محیطی متعددی است که تغییر الگوی جریان طبیعی رودخانه‌ها و کاهش آبهای سطحی پایین دست از جمله مهمترین آنهاست.
بر اساس آمار و اطلاعات موجود 250 تالاب در کشور وجود دارد که از این میان 26 تالاب با مساحت حدود 1.5 میلیون هکتار که آلاگل، آلماگل، آجی‌گل و گمیشان واقع در استان گلستان از جمله آن ها محسوب می‌شود عضو کنوانسیون رامسر هستند.
تالاب‌های بین المللی آلاگل با 2 هزار و 500 هکتار، تالاب آجی‌گل با 320 هکتار و تالاب آلماگل با مساحت 207 هکتار در نزدیکی مرز ایران و ترکمنستان و در بخش داشلی برون گنبد واقع شدند و تامین آب آنها از طریق سیلاب‌های فصلی رودخانه مرزی اترک است و تالاب گمیشان هم در زمره تالاب‌های ساحلی - دریایی و به عنوان یک تالاب حاشیه‌ای و بین المللی در جنوب شرقی دریای خزر قرار گرفته که به طور مستقیم تحت تاثیر نوسانات آب دریای خزر قرار دارد.
به گفته کارشناسان، خاک‌های محدوده این تالاب‌ها متعلق به دوران چهارم زمین شناسی و از اراضی پست محسوب می‌شود که مواد اولیه آن را سنگ آهک، ماسه و شیست تشکیل می‌دهد و دارای آب و هوای مدیترانه‌ایی گرم و تابستان‌های خشک و گرم و زمستان‌های ملایم است.
بررسی وضعیت تالاب‌های بین المللی گلستان شامل آلاگل، آجی‌گل و آلماگل و گمیشان حاکی از آن است که میزان حجم آب موجود در این منابع آبی به دلیل تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی‌ها در کنار عوامل مختلف انسانی مانند برداشت بی رویه و تخصیص ندادن به موقع حق‌آبه به کمترین سطح خود رسیده و ادامه این روند خشکسالی گسترده و به دنبال آن گسترش پدیده گرد و غبار در شمال این استان را در پی خواهد داشت.
امروز چهارشنبه در نشست علمی با عنوان "احیا، حفاظت و مدیریت تالاب‌های بین المللی گلستان" که در محل دانشگاه گنبدکاووس برگزار شد مدیرکل حفاظت محیط زیست استان و برخی از استادان دانشگاه به تشریح چالش‌های حاکم بر این منابع آبی پرداخته و راهکارهایی را هم ارائه دادند.
به گفته محمد فرهنگی استاد دانشگاه گنبدکاووس، تبدیل تالاب‌ها به زمین‌های کشاورزی، ورود فاضلاب‌های شهری، کشاورزی و صنعتی به تالاب‌ها، ورود انواع سموم کشاورزی، برداشت مواد توربی از تالاب‌ها، استفاده مکرر اقتصادی نظیر استخراج نمک، مواد معدنی و پرورش آبزیان، تغییر مسیر آبراهه‌ها که با پمپاژ آبهای زیرزمینی نواحی مجاور ایجاد شد، کنترل آب رودخانه‌ها، تبدیل اراضی حاشیه به مرتع، زهکشی‌های کشاورزی از اراضی بالادستی و تغییرات ناشی از آن در خواص فیزیکی و شیمیایی آب، از بین بردن پوشش گیاهی برای مصارف محلی، چرای بی رویه دام و تصرف غیرمجاز اراضی از مهمترین عوامل انسانی تهدید کننده تالاب‌های استان است.
وی همچنین عدم ارتقای آگاهی‌های عمومی در ارتباط با تالاب‌های بین المللی و دانش زیست محیطی جوامع محلی حاشیه تالاب، صدور مجوز شکار بیش از حد ظرفیت، توسعه بی ضابطه آبزی پروری، عدم اختصاص حق آبه مورد نیاز تالاب‌ها و از بین رفتن فرصت‌های پژوهش و مطالعه در این حوزه را از دیگر عوامل انسانی و ورود رسوبات به تالاب‌ها، تشدید فرسایش خاک و تغییرات آب و هوایی ناشی از کاهش بارندگی‌ها را از عوامل طبیعی تهدید تالاب‌های استان برشمرد.
این استاد دانشگاه ادامه داد: تغییرات آب و هوایی باعث کاهش وسعت زیستگاه‌های حیات وحش، کیفیت زیستگاه و تغییر در چرخه‌های اکولوژیکی، کاهش مهاجرت پرندگان مهاجر آبزی و کنار آبزی و افزایش آفت و بیماری‌ها و شکل گیری پدیده ریزگردها می‌شود.
پدیده ریزگردها نتیجه خشک شدن تالاب‌ها
فرهنگی پدیده ریزگردها را نتیجه خشک شدن تالاب‌ها دانست و اضافه کرد: کاهش نور دریافتی گیاهان و کیفیت و کمیت محصولات کشاورزی، اخلال در تنفس انسان و سایر جانوران و افزایش هزینه‌های سلامت عمومی، تاثیر منفی بر اکوسیستم‌ها مرتعی و جنگلی مناطق حاشیه و مهاجرت و تعطیلی صنایع از جمله آسیب‌های ناشی از ریزگردهاست.
وی راهکار پیشگیری از وقوع این موارد را نجات تالاب‌ها با تعیین حق‌آبه اکولوژیک اعلام و بیان کرد: بنابر گزارشات موجود سال گذشته حدود 16 میلیون متر مکعب آب از تالاب‌های گنبدکاووس برای آبزی‌پروری مناطق پایین دست در شهرستان آق‌قلا رهاسازی و بخش قابل توجهی از حجم آب تخلیه شد و امسال هم سهمی از 2 سیلاب ناشی از بارندگی‌ها به این تالاب‌ها اختصاص نیافت که نتیجه آن شکل‌گیری وضعیت فعلی است.
سرچشمه رودخانه اترک از استان خراسان رضوی است و سد بزرگی در مسیر آن به نام شیرین دره در خراسان شمالی احداث شده که بخش قابل توجهی از آب ورودی این رودخانه را ذخیره سازی می‌کند.
مدیرکل حفاظت محیط زیست گلستان در این نشست علمی گفت: یکی از موضوعاتی که چند سالی است استان را درگیر کرده و هر چقدر هم که پیش می‌رویم این درگیری بیشتر می‌شود پدیده گرد و غبار است.
احیای تالاب‌ها موثر در پیشگیری از پدیده گرد و غبار
محمدرضا کنعانی گرد و غبار را یکی از چالش‌های اصلی زیست محیطی گلستان دانست و با تاکید بر تاثیر خشک شدن تالاب‌ها در شکل‌گیری این پدیده، بیان کرد: باید تالاب‌ها را حفظ و احیا کنیم چراکه تاثیر مستقیمی بر پیشگیری و مدیریت گرد و غبار دارند.
وی منشا پدیده گرد و غبار در گلستان را داخلی و خارجی برشمرد و اظهارداشت: منشا خارجی این پدیده در شمال شرق کشور صحرای قره قوم ترکمنستان است که بخش عمده گرد و غبار استان متاثر از آن است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست گلستان ادامه داد: پهنه‌های تحت تاثیر فرسایش بادی، کانون داخلی شکل‌گیری پدیده گرد و غبار هستند که سه هزار هکتار از شهرستان گمیشان که تالاب بین المللی گمیشان را هم شامل می‌شود از جمله محدوده‌های با شدت غبارخیزی است و در گنبدکاووس هم به دلیل همجواری با تالاب‌های بین المللی کانون گرد و غبار وجود دارد.
کنعانی بیان کرد: مجموعه تالاب‌های آلاگل، آلماگل و آجی‌گل که در گنبدکاووش واقع شده در کنار تالاب گمیشان و خلیج گرگان در شرایط بحران قرار گرفتند و تالاب اینچه هم به دلیل مداخلات انسانی و فعالیت واحدهای استحصال و فرآوری ید در شرایط فوق بحرانی قرار دارد.
تثبیت حد وسط و حریم، تامین حق‌آبه و مدیریت مشارکتی راهکار احیای تالاب‌ها
کنعانی بحث تعیین و تثبیت حد وسط و حریم تالاب را از مهمترین نکات احیای تالاب‌های استان دانست و گفت: تعریفی در قانون برای وزارت نیرو مشخص شده تا بر این اساس حد وسط و حریم تالاب‌ها را مطالعه و تثبیت کند تا از هر گونه تصرف و تغییرکاربری غیر مجاز جلوگیری شود.
مدیرکل حفاظت محیط زیست گلستان افزود: در استان حد وسط و حریم مجموعه تالاب‌های آلاگل، آلماگل و آجی‌گل توسط شرکت آب منطقه‌ای مشخص و در عرصه هم نشانه گذاری شده که کمک بسیار خوبی به همکاران محیط زیست برای جلوگیری از هر گونه تصرف و تغییرکاربری است.
کنعانی اضافه کرد: در رابطه با 2 تالاب گمیشان و خلیج گرگان این تعیین حد وسط هنوز اتفاق نیفتاده و تغییر کاربری‌ها و تصرفاتی که می‌بینید به همین دلیل است و برای تالاب اینچه هم با وجود پیگیری‌های صورت گرفته این موضوع اتفاق نیفتاده است که باید مورد پیگیری قرار گیرد.
وی تصریح کرد: بر اساس قانون، سازمان حفاظت محیط زیست مکلف است حق‌آبه زیست محیطی تالاب‌ها را مطالعه کند و وزارت نیرو بر این اساس، حق‌آبه را تامین کند.
به گفته وی محیط زیست برای مجموعه تالاب‌های سه گانه گنبدکاووس این مطالعه را انجام داد و حق آبهای را مشخص کرد اما به دلیل اینکه شرح خدمات تغییر کرد وزارت نیرو مطالعه اولیه را نپذیرفت و در نهایت مطالعه تکمیلی سال 99 و 1400 در رابطه با حق‌آبه زیست محیطی این تالاب‌ها انجام و به وزارت نیرو ابلاغ شد.
وی یکی از مهمترین چالش‌های پیش روی محیط زیست را تامین حق آبه زیست محیطی تالاب‌ها دانست و ادامه داد: با وجود تمام پیگیری‌هایی که در حال انجام است نتوانستیم حق آبه را برای مجموعه این سه تالاب تامین کنیم و پیگیری‌هایی را هم سمن‌های شهرستان و استان مطالبه‌گری کردند اما حق‌آبه زیست محیطی تالاب‌ها تامین نشد.
مدیرکل حفاظت محیط زیست گلستان افزود: در رابطه با تالاب بین المللی گمیشان و خلیج گرگان هم مطالعه حق‌آبه زیست محیطی انجام و به وزارت نیرو ابلاغ شد اما به دلیل مشابه تالاب‌های گنبدکاووس حق‌آبه زیست محیطی مورد نظر تامین نشد.
کنعانی تصریح کرد: باید پذیرفت که روش حفاظت به صورت پادگانی در مناطق تحت مدیریت محیط زیست در دنیا منسوخ شده و دیگر محافظت از عرصه‌ها با کمک سلاح و قوه قهریه امکان پذیر نیست لذا می‌طلبد رویکرد را از حفاظت پادگانی به سمت حفاظت مشارکتی تغییر دهیم به این معنی که زمینه را فراهم کنیم تا جوامع محلی بهره برداری پایدار از اکوسیستم‌ها داشته باشند و خودشان از عرصه‌ها حفاظت و مطالبات زیست محیطی مانند حق‌آبه را مطرح کنند.
وی افزود: بر اساس پیگیری‌های انجام شده در بحث تالاب‌های سه‌گانه برنامه مدیریت زیست بومی با هدف مدیریت مشارکتی تدوین شده و الان بیش از یک سال است که کارگروه شهرستانی آن شکل گرفته و جوامع محلی در کنار دستگاه‌های اجرایی مرتبط در مدیریت تالاب‌ها مشارکت دارند.
وی با اشاره به وضعیت بحرانی برخی از تالاب‌ها مانند خلیج گرگان و تالاب میانکاله، گفت: بحث تدوین طرح جامع احیای تالاب میانکاله و خلیج گرگان در دستورکار قرار گرفت و در ستاد ملی هماهنگی مدیریت تالاب‌های کشور تصویب شد و برنامه این بود تا با یک اعتبار مشخص برای جلوگیری از خشک شدن و افزایش شوری، جلوگیری از افزایش بار آلودگی و تخریب و تصرف اراضی اقدامات لازم انجام شود.
مدیرکل حفاظت محیط زیست گلستان ادامه داد: این طرح در سال 99 به دستگاه‌های اجرایی ابلاغ شد اما متاسفانه اقدام اجرایی خاصی در راستای آن تا به امروز اتفاق نیفتاده و دستگاه‌های اجرایی ذی ربط برنامه‌ها را آنگونه که باید اجرا نکردند و دلیل آن راهم عدم تامین اعتبار برشمردند.
کنعانی اظهارداشت: در سفر رییس جمهور به استان تامین اعتبار اجرای این طرح جامع در دستورکار قرار گرفت و دستوراتی را رییس جمهور داد و اعتباراتی با اولویت لایروبی کانال‌های فی مابین خلیج گرگان و دریای خزر ابلاغ شد و همچنین در بقیه اقدامات با هدف پیشگیری و جلوگیری از افزایش بار آلودگی هم اعتباراتی مقرر شده که به واحدهای اجرایی تخصیص داده می‌شود.
وی افزود: در کنار خلیج گرگان و تالاب میانکاله که به لحاظ رسانه‌ای خیلی به آنها پرداخته شد با فاصله کم تالاب بین المللی "گمیشان" قرار دارد که اتفاقی که قرار است برای خلیج گرگان بیفتد الان بیش از یک دهه است که در این تالاب افتاده و این تالاب به مساحت 20 هزار هکتار در شهرستان گمیشان خشک شده و توجه‌ای آن گونه که باید به این مساله نشده است.
اختصاص چهار هزار و 50 میلیارد ریال برای احیای تالاب گمیشان
مدیرکل حفاظت محیط زیست گلستان گفت: بحث احیای تالاب گمیشان در دستورکار اداره کل قرار گرفت و مطالعات در رابطه با احیا و علاج بخشی آن انجام شد و بعد از اینکه این مطالعات مسیرش را در شورای برنامه ریزی و توسعه استان طی کرد در ستاد هماهنگی و مدیریت تالاب‌های کشور مصوب شد و 25 فروردین امسال این طرح با اعتبار چهار هزار و 50 میلیارد ریال (405 میلیارد تومان) مصوب و ابلاغ شد.
کنعانی افزود: این طرح به اهم چالش‌های تالاب گمیشان پرداخت که از جمله آن "تغییرات اقلیمی، کاهش تراز آب دریای خزر، تغییر مسیر رودخانه گرگان رود، مجتمع میگوی گمیشان و کانال‌های آبرسان آن که باعث قطع ارتباط تالاب با دریا خزر و در نهایت مداخلات و کانال کشی‌هایی که منجر به خشک شدن آن شد" است.
وی اظهارداشت: در بحث احیای این تالاب برای هر کدام از این چالش‌ها پروژه‌هایی مانند ایستگاه پمپاژ برای وارد کردن آب از کانال‌های آبرسان میگو به این تالاب، تامین حق آبه زیست محیطی از حوزه اترک و ساماندهی تالاب و بخش دریا تعریف شد.
مدیرکل حفاظت محیط زیست گلستان ابراز امیدواری کرد: تمام این اقدامات زیست محیطی با پشتوانه علمی و پژوهشی و همکاری مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی استان راهگشای احیای تالاب‌های استان باشد.
ابوالفضل طهماسبی رییس دانشگاه گنبدکاووس هم در این نشست با تاکید بر همکاری میان این مرکز علمی با محیط زیست برای کمک به حل مشکلات زیست محیطی، گفت: آنچه امروز شاهد آن هستیم نتیجه رفتار در گذشته با محیط زیست است و باید رفتاری مسوولانه تر نسبت به محیط زیست خود داشته باشیم.
وی افزود: افزایش جمعیت و نیاز بیشتر به تامین موادغذایی دلیل خوبی برای تخریب محیط زیست نیست و باید با تکیه بر روش‌های علمی به سمت حل هوشمندانه معضلات زیست محیطی حرکت کرد.
وی گفت: این واحد دانشگاهی آمادگی هرگونه همکاری برای حل مشکلات زیست محیطی منطقه و استان را دارد.
بهناز بسکی مدیرعامل موسسه سبزگامان بسکی به عنوان یکی از انجمن های مردم نهاد فعال در حوزه محیط زیست هم در این نشست گفت: روند کار بعد از کرونا به سمت هم افزایی نیرو در مسیر حفظ محیط زیست و جلوگیری از تخریب طبیعت رفته است.
وی افزود: با توجه به وسعت گرفتن تخریب طبیعی باید سازمان‌های دولتی تفویض اختیار برای مشارکت مردم در حفاظت از محیط زیست داشته باشند و هر چه مشارکت مردم بیشتر شود سطح حفاظت از طبیعت بیشتر خواهد شد.
بسکی اظهارداشت: در سال‌های گذشته با استفاده از توان موسسه سبزگامان بسکی با همکاری همیاران محیط زیست طرح‌های آموزشی با رویکرد تولید محتوا در کمک به احیای تالاب‌های بین المللی برای دانش آموزان ساکن در حاشیه این تالاب‌ها اجرا شد که نتایج خوبی داشته است.
برچسب‌ها
