جام باشگاه‌های کتابخوانی کودکان؛ تیری با چند نشان

وقتی صحبت از سرانه مطالعه در نزد کودکان می شود بی شک مطالعه کتاب های درسی مدنظر نیست، بنابراین برای جذب کودکان و تشویق آنان به مطالعه کتاب های غیردرسی بر می گردد که آمار قابل توجهی از بازار نشر کشور را به خود اختصاص می دهد.

سالانه بیش از 15 هزار عنوان کتاب کودک و نوجوان در ایران منتشر می شود که این غیر از کتاب های درسی و کمک درسی دبستان و دبیرستان است. بنابراین تمهیدات در مورد تربیت کودکانی کتابخوان از همان بدو کودکی، به برنامه ریزی هایی بر می گردد که در مورد توسعه فرهنگ مطالعه کتاب های عمومی صورت گیرد.

برنامه های ترویجی کتابخوانی از ابتدای دولت یازدهم با توجه به اهمیت رویکرد مطالعه در ایران و لزوم هرچه بیشتر توجه به کتاب مدنظر نهادهای مربوطه و ایده های ترویجی نیز مورد حمایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار گرفت.

از جمله این ایده ها که از نظر بازتاب اجتماعی تأثیرگذارترین حرکت مردمی در ترویج کتابخوانی در ایران شناخته شده، جام باشگاه های کودک و نوجوان است. شروع جدی برنامه های ترویجی کتاب و کتاب خوانی در کشور ما به هفت سال پیش و با راه افتادن اولین جشنواره روستاهای دوستدار کتاب و پایتخت کتاب ایران بر می گردد. جشنواره ای که مدیران و مسئولان دفتر مطالعات و برنامه ریزی فرهنگی و کتابخوانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در کنار سایر ارگان های دولتی و با همراهی مردم مشتاق به کتاب و کتاب خوانی، خشت های اول آن را کنار هم چیدند. این اتفاق تحولی بزرگ در حوزه کتاب خوانی در کشور به وجود آورد.

طرح کلی برگزاری جام باشگاه های‌کتابخوانی کودک‌ونوجوان رقابتی است میان باشگاه های کتابخوانی در شهرها و روستاهای سراسر ایران و امروز چهارمین دوره آن در سراسر ایران برگزار می شود؛ برنامه ای ملی و بسیار کم هزینه برای ترویج کتابخوانی است.

سال 1394 مقدمات کار شروع شد، در 15 شهری که جزو فهرست نامزدهای پایتخت کتاب آن سال بودند و همکاری میان نهادهای دولتی و غیردولتی و مدنی در آن شهرها وضعیت خوبی داشت، با مشارکت و معرفی این نهادها گروهی 30 نفره از برجسته ترین نویسندگان کودک و نوجوان در کارگاهی شرکت کردند تا درباره مفهوم باشگاه های کتابخوانی کودک و نوجوان همفکری کنند و به اشتراک معنایی برسند و نیز درباره شیوه برگزاری کارگاه های ترویج کتابخوانی در شهرهای مختلف بحث و از دل این بحث ها سرفصل های کارگاه ها استخراج شود. در این کارگاه ها نویسندگان مختلف تجربه های چندسال ترویج کتابخوانی در روستاها و شهرهای مختلف را با هم در میان گذاشتند.

سال 1395 نویسندگان و مروجان کتابخوانی که در کارگاه ها شرکت کرده بودند، به شهرستانها رفتند و کارگاه برگزار کردند. نخستین اجرای آزمایشی این طرح در پاییز و زمستان سال 1395 با موفقیت پشت سر گذاشته شد.

در مرحله اول اجرایی، جام باشگاه‌های کتاب‌خوانی کودک و نوجوان در 16 شهر اصفهان، اهواز، تبریز، بوشهر، خورموج، دزفول، رامهرمز، رشت، سبزوار، شهرری، شهرکرد، شیراز، کاشان، گنبدکاووس، نیشابور و یزد برگزار شد. در این 16 شهر دوهزار و 180 باشگاه کتاب‌خوانی تشکیل شد که در مجموع بیش 24 هزار عضو دارند.

در مرحله دوم، تمهیدات اجرایی برای برگزاری جام باشگاه‌ها در میان 80 شهر آماده شد. همچنین در این مرحله، از برخی روستاهای فعال در زمینه ترویج کتاب‌خوانی هم دعوت به مشارکت شد. در این مرحله هم چهارهزار و 452 باشگاه در شهرها و 102 باشگاه در روستاها تشکیل شد. تعداد کل اعضای جام باشگاه‌ها در این دوره به بیش از 50 هزار کودک و نوجوان رسید، سومین دوره جام باشگاه های کتابخوانی در یک‌هزار و 746 شهر و روستا برگزار شده است و تاکنون 14 هزار و 752 باشگاه تشکیل و راه اندازی شده که در حال فعالیت هستند.

هدف اصلی این طرح همه گیرکردن و جلب مشارکت مردمی در کتابخوانی است. در طراحی این فعالیت، به تجربه های موفق و ناموفق دستگاه های مختلف دولتی و عمومی توجه شده است. همچنین تلاش شد تا کاستی ها برطرف و محاسن آن تقویت شود.

طرح اولیه ایده در یک مدرسه اجرا شد که به پیشنهاد علی‌اصغر سیدآبادی نویسنده کودک وفعال ترویج کتابخوانی، از بچه‌ها خواسته شد هر کتابی که دوست دارند را مطالعه کرده و در گروه‌های کوچک به نقد و بررسی آن بپردازند. در نهایت هر گروه بهترین کتاب را انتخاب کرده و بر اساس استدلال‌هایی که مطرح می‌کردند و اجراهایی که از متن کتاب داشتند، در سطح مدرسه به رقابت پرداختند. در نهایت بهترین باشگاه و بهترین کتاب معرفی شد. استقبال بچه‌ها از این طرح باعث شد که بعدها این ایده توسط گروهی از نویسندگان کودک و نوجوان به نحوی توسعه یافت که با یک برنامه مشخص و حداقلی، بتواند به صورت ملی و در میان شهرهای مختلف برگزار شود.

جام باشگاه های کتابخوانی کودک و نوجوان چند مرحله دارد؛ در مرحله نخست معلمان و مربیان کتابخوانی برای تشکیل باشگاه های کتابخوانی با حضور در کارگاه هایی، آموزش می بینند. سپس گروه های دستکم 12 نفره کودک یا نوجوان را دورهم جمع می کنند و یک باشگاه کتابخوانی تشکیل می دهند. این باشگاه ها در کتابخانه ها، مراکز کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، مدرسه ها، مساجد، مرا کز بهزیستی، مجتمع های مسکونی، کانون های فرهنگی و هنری، سراهای محله، فرهنگسراها و دیگر مراکز تجمع کودکان و نوجوانان در شهرها و روستاها تشکیل می شوند.

از سال گذشته طرح دوشنبه های کتابخوانی در مهدکودک ها نیز با این جام پیوند خورد و راه اندازی باشگاه های کتابخوانی در مهدکودک ها نیز مورد توجه قرار گرفت. بنابراین به باشگاه های کودک و نوجوان، باشگاه های والدین و کودکان و باشگاه های کودکان مهدکودکی نیز اضافه شدند.

این باشگاه ها با حضور دستکم هشت کودک تشکیل می شوند. باشگاه های کتابخوانی کودک و نوجوان و باشگاه های مهدکودک ها در سایت شبکه ترویج کتاب‌خوانی ایران که دبیرخانه جشنواره راه اندازی کرده است، ثبت نام می کنند.

باشگاه ها پس از ثبت نام و درج اسامی اعضا با شماره ملی در این سایت و مراجعه به کتابفروشی های عضو طرح جام باشگاه های کتابخوانی در سراسر کشور امکان استفاده از یارانه 50 درصدی معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را پیدا می کنند.

اعضای باشگاه، کتاب هایی را که تهیه کرده اند باهم مبادله می کنند و می خوانند، درباره کتاب های خوانده شده گفت وگو و کتاب ها را داوری و در پایان کتاب برتر را از نگاه خود انتخاب می کنند و سپس در نامه هایی به نویسندگان نظر خود را درباره کتاب ها می نویسند و کتاب هایی را که پسندیده اند در فیلم های کوتاه موبایلی به دیگران معرفی می کند.

جام باشگاه های کتابخوانی کودک و نوجوان رویدادی سالیانه است که اجرای آن بین شش تا هشت ماه طول می کشد. باشگاه کتابخوانی اصطلاح تازه ای نیست و در کشورهای مختلف کلوب های باشگاه های کتابخوانی یا گروه های کتابخوانی وجود دارد، اما قطعا کتابخوانی کودک و نوجوان در این برنامه کاری نو و خلاقانه است که تأثیری بزرگ در کتابخوانی میان کودکان و نوجوانان ایران گذاشته است.

جام باشگاههای کتابخوانی افزون بر تأثیرات ملموسی که در افزایش کتابخوانی در شهرهای داوطلب گذاشته است، تأثیرات اجتماعی قابل توجه نیز داشته است، با توجه به اینکه اساس این باشگاه ها بر مشارکت، کار جمعی، تفکر انتقادی و خالقه و گفتگو متمرکز است. کودکان و نوجوانانی که در این جام حضور پیدا کرده اند، به گفته خانواده ها و معلمان در طول یک سال توانایی های زیادی کسب کرده اند، اعتماد به نفسشان بالاتر رفته، توانایی گفتگو و استدلال پیدا کرده اند و حتی در فعالیت های درسی و اجتماعی موفق تر بوده اند.

به استناد نظرسنجی ها و گزارشات جمع بندی شده در مورد این طرح، بسیاری از معلمان، مربیان و کتابداران داوطلب ترویج کتابخوانی در سراسر کشور از طریق این برنامه در شکلی شبکه ای به هم پیوسته اند که حتی اگر باشگاه کتابخوانی تشکیل ندهند از تجربه های هم برای ترویج کتابخوانی استفاده می کنند. این برنامه باعث همکاری، مشارکت و هم افزایی نهادهای مختلف مردمی و غیردولتی، نهادهای عمومی و دولتی برای ترویج کتابخوانی شده است..

در سال نخست اجرای این طرح، بیش از دوهزار و سال دوم بیش از پنج هزار تسهیلگر از سراسر ایران در کارگاه های جام باشگاه ها شرکت کردند.

جام باشگاه های کتاب خوانی کودک و نوجوان، باشگاه های کتاب خوانی اجتماعی، زندان ها، خانواده، صیادان و.... که امروز نامی آشنا برای علاقه مندان به برنامه های کتاب و کتاب خوانی دارد از دل همین ایده های روستایی و شهرهای کوچک و بزرگ به وجود آمده اند که امروز در کشور ما کاربردی شده اند.

طرح تازه کتاب خوانی کودکان و نوجوانان «پویش با کتاب در خانه» که پس از شیوع کرونا از دل این جام برآمد انگیزه ای را به وجود آورد تا خانواده ها به کتاب خوانی بچه ها در ایام قرنطینه کرونا اهمیت بیشتری دهند. کتاب خوانی بچه ها را جدی تر بگیرند و از فعالیت های کتاب خوانی آنها مستنداتی تهیه و در این پویش شرکت کنند. بسیاری از علاقه مندان نیز با راه اندازی شبکه های کوچک کتاب خوانی و تاسیس کتابخانه های محلی و خانگی در ترویج کتاب و کتاب خوانی کمک بزرگی کرده اند. این مشارکت ها در بهبود برنامه های کتاب خوانی نقش به سزایی دارند و اگر این روند ادامه یابد روزهای خوبی در انتطار کتاب و برنامه های خوانی در کشورمان خواهد بود.

• وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
• کتابخوانی