جمعیت ایران بر لبه تیغ؛ افزایش نسبی تولد فرزندان سوم، چهارم و پنجم

محمدجواد محمودی با اشاره به شاخص‌های باروری و ولادت طی سنوات اخیر که باعث تغییر و تحولات شاخص‌هایی متأثر از ساختمان جمعیت هستند، اظهار کرد: گزارش‌های آماری حکایت از این دارد که از سال 1380 تا سال 1394 شاهد افزایش موالید در کشور بوده‌ایم، اما پس از سال 1394 به علت خالی شدن توان درونی جمعیت و همچنین به تأخیر انداختن فرزندآوری به سنین بالاتر، تعداد تولد‌ها با شیب تقریبا زیادی شروع به کاهش کرده است، به گونه‌ای که در سال 1402 تعداد موالید کشور یک میلیون و 57 هزار و 958 مورد بوده که این رقم در سال 1394 که معادل یک میلیون و 570 هزار و 219 مورد بوده است، کاهشی بیش از 32 درصدی (کاهش بیش از 510 هزار تولد) را نشان می‌دهد.

کاهش 1.6 درصدی موالید از سال 1401 تاکنون 

به گزارش ایسنا، وی ادامه داد: از سوی دیگر، تعداد تولد‌های سال 1401 که معادل یک میلیون و 75 هزار و 231 مورد بوده در سال 1402 به یک میلیون و 57 هزار و 958 مورد رسیده است که این روند نشان‌دهنده کاهش 1.6 درصدی (حدود 17 هزار نفری) است.

رئیس موسسه تحقیقات جمعیتی کشور تصریح کرد: به همین منوال، میزان خام موالید از حدود 20 در هر هزار نفر جمعیت در سال 1394 با شیب زیاد در آغاز دوره و با شیب کم در سال‌های اخیر به 12.38 در هر هزار نفر جمعیت در سال 1402 رسید و متوسط نرخ رشد جمعیت از 3.7 درصد در فاصله سال‌های 1355 تا 1365 به 1.24 درصد در فاصله سال‌های 1390 تا 1395 کاهش یافت. در نتیجه این روندها، نرخ رشد طبیعی جمعیت، در سال 1402 با شیبی کاهنده به حدود 0.7 درصد رسیده است.

تغییر ساختار سنی جمعیت از دلایل مهم کاهش تعداد فرزندان اول و دوم

تمایل کم زنان تحصیلکرده برای فرزندآوری

عبور دهه شصت و هفتادی‌ها از سن باروری

وی در پاسخ به سوالی درخصوص علت کاهش تعداد موالید، بیان کرد: یکی از دلایل مهم کاهش تعداد فرزندان اول و دوم به موضوع تغییر ساختار سنی جمعیت مرتبط است. به لحاظ اینکه جمعیت متولد شده در دهه‌های 60 و 70 (اوج تولد‌های دهه‌های اخیر) به تدریج از مرحله ازدواج و فرزندآوری عبور می‌کنند و به اصطلاح توان درونی جمعیت، در حال کم شدن است.

به عبارت دیگر این یک حقیقت انکارناپذیر است که تعداد موالید به میزان قابل ملاحظه‌ای تحت تأثیر نوسانات تعداد زنان در سن باروری است. یکی دیگر از علل مهم آن به تحرک اجتماعی صعودی افراد بخصوص افزایش سطح تحصیلات زنان مرتبط است؛ این موضوع باعث شده هزینه فرصت فرزندآوری زنان تحصیل‌کرده، آنقدر افزایش یابد که آنان تمایلی نداشته باشند کار خود را رها کنند و به فرزندآوری و تربیت فرزند بپردازند.

او در همین راستا بر ضرورت ارزیابی اجرای قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت و واکاوی ابعاد مختلف این مسئله تاکید کرد و افزود: در صورت ادامه‌دار بودن این روند به احتمال زیاد، انتظار می‌رود تعداد تولد‌ها با شیب (کم) و معنادار کاهش یابد و نرخ باروری، در کمتر از حد جایگزینی تثبیت شود.

افزایش نسبی تولد فرزندان سوم، چهارم و پنجم

رئیس موسسه تحقیقات جمعیتی کشور در ادامه ضمن تشریح وضعیت آماری ولادت‌های ثبت شده کشور بر حسب ترتیب تولد فرزندان، گفت: البته شواهد آماری نشان می‌دهد تولد فرزند سوم، چهارم و فرزند پنجم و بیشتر در سال 1402 نسبت به سال‌های 1400و 1401 افزایش نسبی داشته است که یکی از علل افزایش نسبی می‌تواند به اجرایی شدن مشوق‌های متعدد درنظر گرفته شده در مواد مختلف مرتبط با قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت مرتبط باشد. با ملاحظات نظری و شواهد تجربی استنباط می‌شود که روند تغییرات جمعیتی در آینده تدریجی خواهد بود. بنابراین، مسیر و روند تغییرات جمعیتی می‌تواند ارزیابی‌ها و دیدگاه‌ها در رابطه با اثرگذاری سیاست‌های جمعیتی را، دست کم در کوتاه‌مدت، تحت الشعاع قرار دهد.

هشدار در خصوص کمتر شدن باروی‌ها نسبت به حد جایگزینی

محمودی تصریح کرد: با این وجود، اما مادامی که نرخ باروری کمتر از حد جایگزینی باشد، پیش‌بینی می‌شود در سال‌های آینده با کاهش بیشتر نرخ رشد جمعیت مواجه باشیم. مطلوب نبودن این اتفاق ناظر بر این است که هر وقت نرخ رشد جمعیت کاهش پیدا کند، درصد جمعیت سالخورده‌ها افزایش یابد و افراد در معرض کار کم شوند.

وی در ادامه به وضعیت میزان باروری کل پرداخت و افزود: کاهش سریع نرخ باروری از 6.5 فرزند به ازای هر زن در دهه 60 به حدود 1.8 فرزند در سال 1390 و افزایش جزئی آن تا حدود 2 فرزند در پنج سال منتهی به سرشماری 1395 در طول تاریخ کشور بی‌سابقه بوده است. برآورد‌های مرکز آمار ایران بر مبنای اطلاعات سازمان ثبت احوال نشان می‌دهد، میزان باروری کل ایران (برای جمعیت ایرانی) در سال‌های 1396، 1397، 1398، 1399 و 1400 به ترتیب برابر با 2.09، 1.95،1.74، 1.65 و 1.61 فرزند به ازای هر زن بوده است.

وضعیت استان‌ها در افزایش و کاهش نرخ باروری

رئیس موسسه تحقیقات جمعیتی کشور خاطرنشان کرد: در سال‌های 1401 و 1402 نرخ باروری در حدود 1.6 تثبیت شده است. تمام استان‌های کشور کاهش میزان باروری کل را در سال‌های اخیر تجربه کرده‌اند، به طوریکه کاهش میزان باروری در اقصی نقاط ایران به مسئله‌ای فراگیر تبدیل شده و در همین رابطه نتایج بررسی‌های صورت گرفته بر مبنای اطلاعات سازمان ثبت احوال نشان می‌دهد که 3 استان باروری بیشتر از سطح جانشینی، 12 استان باروری کمتر از سطح جانشینی یعنی 2.1 تا 1.5 فرزند داشته و 16 استان، باروری پایین (کمتر از 1.5) و بسیار پایین (کمتر از 1.3) را در سال 1402 تجربه کرده‌اند و همچنین 15 استان با افزایش نرخ باروری در سال 1402 نسبت به سال 1401 مواجه شده‌اند.

محمودی یادآور شد: به این ترتیب نرخ باروری در استان‌های خراسان جنوبی، هرمزگان، خوزستان، یزد، گلستان، کرمان، خراسان شمالی، قم، چهارمحال وبختیاری، بوشهر، کهگیلویه و بویراحمد، لرستان، قزوین، سمنان و اصفهان در سال 1402 نسبت به سال 1401 افزایشی بوده است. همچنین استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی، آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، کردستان، اردبیل، کرمانشاه، ایلام، تهران، مرکزی، مازندران، البرز و گیلان در سال 1402 نسبت به سال 1401 روند کاهش نرخ باروری را تجربه کرده‌اند.

در این میان، اما رئیس موسسه تحقیقات جمعیتی کشور به ارائه چشم‌انداز باروری، جمعیت و نرخ رشد از نگاه مرکز آمار ایران پرداخت و گفت: در بازنگری جمعیت ایران، با توجه به واقعیت‌های موجود جامعه و شاخص‌های محاسبه شده از سال 1396 تا 1399، سناریو‌های باروری و مرگ و میر در پیش‌بینی انجام شده قبلی تغییر کرد. برای پیش‌بینی جمعیت طبق روال گذشته از روش ترکیبی (مولفه‌ای نسلی) استفاده شد. سازمان ملل نیز به کشور‌ها توصیه می‌کند از این روش به عنوان روش "استاندارد طلایی" در برآورد و پیش‌بینی‌های آمار‌های رسمی خود استفاده کنند. امروزه روش ترکیبی بیش از هر روش دیگری برای پیش‌بینی جمعیت به کار می‌رود. در این روش جمعیت پیش‌بینی شده بر اساس مجموعه عوامل موثر بر تغییر و تحول جمعیت به دست می‌آید که این عوامل عبارتند از باروری، مرگ و میر، مهاجرت و ترکیب سنی و جنسی جمعیت.

به گفته وی، برای پیش‌بینی جمعیت کل کشور تا افق 1430، شش سناریو در نظر گرفته شده که شامل جبران کاهش باروری پس از دوره کووید -19 (سال 1403) و ادامه کاهش شیب ملایم باروری تا 1.6 فرزند (سناریو محتمل تر)، کاهش شیب ملایم باروری تا 1.6 فرزند، تثبیت باروری 1.7 فرزند، کاهش باروری تا 1.3 فرزند (سناریو بدبینانه)، افزایش باروری تا سطح جانشینی 2.1 فرزند و افزایش باروری تا بالاتر از سطح 2.5 فرزند (سناریو خوشبینانه) است.

محمودی گفت: دلیل انتخاب سناریو‌ها به این ترتیب است که رقم 1.7 تثبیت باروری با توجه به رقم محاسبه شده در سال 1399 و سناریو‌های باروری 2.1 و 2.5 فرزند با فرض رسیدن به سطح جانشینی و بالاتر از سطح جانشینی با توجه به ایده‌آل‌ها و سیاستگذاری‌های جمعیتی و بسیار خوشبینانه و سناریو باروری 1.3 فرزند به عنوان بدبینانه‌ترین سناریو تدوین شده است. اما جبران کاهش باروری پس از دوره کرونا (سال 1403) و ادامه کاهش شیب ملایم باروری تا 1.6 فرزند به عنوان سناریو محتمل‌تر در نظر گرفته شده، زیرا با توجه به مسائل فرهنگی و سنتی و تمایل خانوار‌ها همراه با اثرگذاری سیاست‌های جمعیتی و بهبود اپیدمی کرونا پس از واکسیناسیون عمومی و بهبود نسبی کسب و کارها، به نظر می‌رسد از کاهش شدید باروری به سمت خیلی پایین جلوگیری کرده و در مقطع نسبتا کوتاهی مقداری از کاهش باروری بر اثر همه‌گیری کرونا جبران شود. از سوی دیگر با افزایش سطح تحصیلات زنان، باروری کل کشور در سطحی فراتر از دیپلم و تقریبا نزدیک به سطح کارشناسی (حدود 1.6 فرزند) برسد.

پیش‌بینی خوش‌بینانه و بدبینانه جمعیت ایران تا سال 1403

وی تاکید کرد: جمعیت در دو مرحله پیش‌بینی شده و به این ترتیب ابتدا جمعیت کل کشور به صورت مستقل و با شش سناریو پیش‌بینی شد و سپس جمعیت 31 استان با یک سناریو (سناریو محتمل) پیش‌بینی شدند. سناریو جبران کاهش باروری پس از دوره کرونا و ادامه کاهش شیب ملایم باروری تا 1.6 فرزند به عنوان سناریو محتمل جمعیت کل کشور برای سال 1430 در حدود 93 میلیون و 632 هزار نفر لحاظ شده و در بدبینانه‌ترین سناریو یعنی کاهش میزان باروری کل تا 1.3 فرزند، جمعیت در حدود 90 میلیون و 220 هزار نفر و در خوش‌بینانه‌ترین حالت، یعنی افزایش میزان باروری کل تا 2.5 فرزند، جمعیت در حدود 102 میلیون و 189 هزار نفر پیش‌بینی شد.

جزییات تعطیلی 5 ایستگاه متروی خط یک

در پاسگاه روستای کیاده چه گذشت؟؛ از فوت در بازداشت تا عزل فرمانده