جهاد دانشگاهی الگوی ایرانی اسلامی پیشرفت دانش بنیان / بررسی دستاوردهای یکی از معدود رویش‌های اصلی خود انقلاب
نهاد انقلابی جهاد دانشگاهی که به تعبیر رهبر انقلاب "آن نهال نورس امیدبخش امروز به درخت تناور و ثمربخشی تبدیل شده است" به‌عنوان نهادی پیشرو و متعهد به توسعه و پیشرفت دانش‌بنیان کشور با راه‌اندازی مرکز علمی و فرهنگی تأثیرگذار، خدمات شاخصی داشته است.
به گزارش گروه اجتماعی خبرگزاری تسنیم، همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی در 22 بهمن سال 1357 به رهبری امام خمینی (ره) برای پاسخگویی به تحولات و نیازهای ناشی از پیروزی انقلاب و حفظ دستاوردهای آن شاهد شکل‌گیری نهادهایی بودیم که هرکدام برای حل معضل خاصی تشکیل شدند، نهادهایی که مدت فعالیت برخی از آنها محدود و برخی دیگر نیز هنوز هم فعالیتشان ادامه دارد.
کمیته‌های انقلاب اسلامی، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، دادگاه‌های انقلاب، جهاد سازندگی و... از جمله این نهادهای اشاره شده هستند که هرکدام با ماهیت انقلابی که برخاسته از متن جامعه و فعل‌وانفعالات درونی انقلاب بود، شکل گرفتند.
نهاد انقلابی جهاد دانشگاهی چگونه تشکیل شد؟
نهاد انقلابی جهاد دانشگاهی نیز در 16 مرداد سال 1359 در استمرار حرکت انقلاب فرهنگی، توسط ستاد انقلاب فرهنگی منصوب امام خمینی (ره) تشکیل شد.
امام که در پیام نوروزی آغاز سال 1359 و همچنین بیانات اول اردیبهشت و سوم خرداد این سال، موضوعات مهمی مثل تربیت اصولی در محیط دانشگاه‌ها، ضرورت تغییر بنیادی در نگاه و فرآیندهای تعلیمی و خدمت دانشگاه نسبت به مستضعفین و مردم، خوداتکایی و پرهیز از اجانب و نیز آموزشِ موافق با احتیاجات مملکت را مورد تأکید قرار داده است، این بار در 23 خرداد 59 و پس از اعلام آمادگی تشکل‌های اسلامی دانشجویان و ستادهای جذب نیرو، طی حکمی اعضای هفت نفره ستاد انقلاب فرهنگی را منصوب و وظیفه آنان را این‌چنین تعیین می‌کند:
«... از افراد صاحب‌نظر متعهد، از بین اساتید مسلمان و کارکنان متعهد و دانشجویان متعهد باایمان و دیگر قشرهای تحصیل‌کرده، متعهد و مؤمن به جمهوری اسلامی دعوت نمایند تا شورایی تشکیل دهند و برای برنامه‌ریزیِ رشته‌های مختلف و خط‌مشی فرهنگی آینده دانشگاه‌ها براساس فرهنگ اسلامی و انتخاب و آماده‌سازی اساتید شایسته متعهد و آگاه و دیگر امور مربوط به انقلاب آموزشی اسلامی اقدام کنند.»
ستاد، در تاریخ 16 مرداد 1359 مصوبه تشکیل شورای عالی جهاد دانشگاهی و اختیارات آن را به کلیه سرپرستان دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی ابلاغ می‌کند؛ مصوبه‌ای که تصریح دارد باید از نیروهایی که براثر تعطیلی دانشگاه‌ها آزاد شده‌اند برای بازسازی و نوسازی کشور استفاده شود. اعضای شورای عالی جهاد دانشگاهی، تشکیل شوراهای مدیریت جهادهای دانشگاهی در دانشگاه‌ها را در دستور کار خود قرار می‌دهند و درنهایت برای ادامه یافتن فعالیت‌های این نهاد مطابق مصوبه ستاد انقلاب فرهنگی، اساسنامه‌ای در تاریخ 19/9/1362 به تصویب این ستاد می‌رسد.
گام‌های مؤثر جهاد دانشگاهی در تأمین امنیت غذایی؛ از اصلاح نژاد دام تا پرورش ماهی در قفس و فناوری تولید بذر هیبریدانجام تحقیقات علمی و فعالیت‌های فرهنگی توسط این نهاد
پس از تبدیل ستاد به شورای عالی انقلاب فرهنگی، اساسنامه این نهاد در تاریخ 9/11/1365 مورد تجدیدنظر قرار گرفت و با حذف وظیفه مشارکت در مدیریت اداره دانشگاه‌ها و تأکید بر انجام فعالیت‌های فرهنگی و تحقیقاتی به‌منظور اسلامی شدن دانشگاه‌ها به تصویب رسید.
بار دیگر شورای عالی انقلاب فرهنگی با توجه به شرایط جدید دانشگاه‌ها در تاریخ 22/8/1369 مصوبه‌ای را به تصویب رساند که در آن جهاد دانشگاهی به‌عنوان پلی میان دانشگاه و بخش صنعتی، خدماتی کشور معرفی شد.
در این مصوبه دو وظیفه عمده انجام تحقیقات علمی و فعالیت‌های فرهنگی همچنان برعهده این نهاد است. بر مبنای این مصوبه اساسنامه جدید جهاد دانشگاهی به شرح ذیل به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید: جهاد دانشگاهی نهادی است عمومی و غیردولتی زیر نظر شورای عالی انقلاب فرهنگی، دارای شخصیت مستقل و از لحاظ اداری، استخدامی و مالی تابع مقرراتی است که در چارچوب اختیارات قانونی به تصویب هیئت امنای جهاد دانشگاهی می‌رسد.
گسترش تحقیقات و شکوفایی روحیه تتبع و استعدادها در سطح جامعه برای نیل به خوداتکایی، توسعه امور فرهنگی در سطح جامعه از طریق همکاری با حوزه، دانشگاه و سایر مراجع و نهادهای فرهنگی به‌خصوص برای نسل جوان و گسترش طرح‌های کاربردی و نیمه‌صنعتی از طریق پیوند با مراکز علمی و تحقیقاتی به‌منظور به‌کارگیری نتایج پژوهش ازجمله اهداف اصلی جهاد دانشگاهی است. همچنین در سند جایگاه جهاد دانشگاهی در چشم‌انداز بیست‌ساله جمهوری اسلامی ایران در یک‌صد و یکمین جلسه مورخ 4/4/1389 به تصویب هیات امناء این نهاد رسید:
"جهاد دانشگاهی نهادی است انقلابی با هویت اسلامی، برخوردار از منابع انسانی متعهد و کارآمد، الهام‌بخش و مؤثر در کشور، پیشگام در توسعه علم، فناوری و فرهنگ با تعامل سازنده در عرصه ملی و بین‌المللی"
برخورداری از منابع انسانی متعهد و کارآمد و مومن، انقلابی، متخصص، خلاق، پرتلاش، خودباور، مسئولیت‌پذیر، دارای روحیه کار جمعی و ملتزم به فرهنگ جهادی و معتقد و ملتزم به آرمان‌ها، ارزش‌ها و مدافع اهداف انقلاب اسلامی و حضرت امام خمینی (ره)، پیرو ولایت‌فقیه و رهبری نظام، متعهد به اهداف انقلاب فرهنگی، با ساختار نهاد عمومی غیردولتی از دیگر ویژگی‌های ذکرشده در رابطه با جهاد دانشگاهی و اعضای آن است که در سند فوق به آنها اشاره شده است.
مرور سخنان رهبری در رابطه با این نهاد؛ جهاد دانشگاهی، مولود مبارک انقلاب است
در کنار اهداف و ویژگی‌های اشاره شده، مراجعه به سخنان و رهنمودهای رهبر انقلاب در رابطه با جهاد دانشگاهی می‌تواند معرف این نهاد انقلابی باشد. حضرت آیت الله خامنه‌ای از سال 1369 در دیدارهایی که با محققان، مدیران و اعضای جهاد دانشگاهی داشته‌اند در بیاناتی گران‌قدر این نهاد را جزو معدود رویش‌های اصلی خود انقلاب دانسته‌اند و در سخنانی دیگر فرمودند: «جهاد دانشگاهی، مولود مبارک انقلاب است.»
رهبر انقلاب بابیان این موضوع که «جهاد دانشگاهی، نهادی مهم است زیرا هم با دانشگاه به‌عنوان سنگر علم و مرکز پیشرفت علمی کشور مرتبط است و هم دارای تلاش جهادی است و در مقابل موانع و مزاحمت‌ها از حرکت نمی‌ایستد.» عنوان کردند: «به نظر من جهاد دانشگاهی فقط یک‌نهاد نیست، بلکه یک فرهنگ است؛ یک سمت‌گیری و حرکت است. هرچه بتوانیم ما این فرهنگ را در جامعه گسترش دهیم و آن را پایدار و استوار کنیم، کشور را به سمت سربلندی و عزت و استقلال حقیقی بیشتر پیش برده‌ایم.»
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در سخنان دیگری بابیان این موضوع که «بنده به جهاد دانشگاهی اعتقاد راسخ دارم.» و «جهاد دانشگاهی باید حرفِ گزین، حرفِ برتر را به میدان بیاورد.» یکی از مهم‌ترین کارها، در جهاد دانشگاهی را تربیت شخصیت‌های مؤمن و برجسته علمی، با جهت‌گیری‌های انقلابی و دلبسته به آرمان‌های انقلاب، دانستند.
ایشان در سخنانشان از جهاد دانشگاهی به‌عنوان جاهایی نام می‌برند که برای آینده علمی کشور به آن امید دارند. همچنین در جمع دیگری بیان می‌کنند: «بحمدالله آن نهال نورس امیدبخش (جهاد دانشگاهی) امروز به درخت تناور و ثمربخشی تبدیل‌شده است.» یا این موضوع که «شاید فکر می‌شد که جهاد یک حرکت گلخانه‌ای است که برای نمونه‌سازی درست کردیم. امروز این گلخانه دارد فضای جامعه را به گلستان تبدیل می‌کند. نه‌تنها به نمونه‌سازی اکتفا نکرده، بلکه برکات خودش را دارد سرریز می‌کند.»
این سخنان تنها بخشی از بیانات گران‌قدر رهبر انقلاب پیرامون جهاد دانشگاهی است و متن کامل آن‌هم در پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی سیدعلی خامنه‌ای (مد‌ظله‌العالی) و هم مجموعه رهنمود در سایت جهاد دانشگاهی قابل مطالعه است.
این نهاد برخواسته از انقلاب اسلامی که این‌گونه مورد توجه رهبر انقلاب قرار دارد در برهه‌های زمانی پس از انقلاب اسلامی دستاوردهای بسیاری برای کشور داشته است.
فعالیت‌های جهاد دانشگاهی در دوران دفاع مقدس
درحالی‌که چهل‌وشش روز بیشتر از تشکیل جهاد دانشگاهی در سال 1359 نگذشته است، پای این نهاد مولود انقلاب اسلامی به جنگ تحمیلی، باز شد. با شروع جنگ، علاوه بر حضور مستقیم اعضای این نهاد در دفاع مقدس، بخش اعظم توان جهاد دانشگاهی معطوف به جبهه‌های حق علیه باطل می‌شود.
تجهیزات و ادوات نظامی آسیب‌دیده تعمیر و بازسازی می‌شوند، با ابتکار محققان جوان، بسیاری از فناوری‌ها بومی‌سازی می‌شود، مواد و قطعات مورد نیاز ساخته می‌شود. جهاد دانشگاهی، دفاتر پشتیبانی از جبهه و جنگ راه‌اندازی می‌کند و اعزام دانشجویان و اساتید را مدیریت و سامان‌دهی می‌کند.
جهاد از اوضاع فرهنگی و روحیه رزمندگان اسلام غافل نیست، مطبوعات و بازتاب حمایت‌های مردمی از جنگ را به خطوط مقدم منتقل می‌کند، گروه‌های تئاتر دانشجویی و موسیقی اصیل را بسیج می‌کند تا برای رزمندگان اجرای برنامه کنند. آمارها نشان می‌دهد که جهاد دانشگاهی بیش از 120 پروژه بزرگ و کوچک نظامی را در دوران دفاع مقدس به سرانجام می‌رساند.
دستاوردهای موفق این نهاد در حوزه‌های مختلف
جهاد دانشگاهی پس از دوران دفاع مقدس نیز به‌عنوان نهادی پیشرو و متعهد به توسعه و پیشرفت کشور با راه‌اندازی مرکز علمی و فرهنگی تأثیرگذار، خدمات و دستاوردهای شاخصی داشته است.
راه‌اندازی پژوهشکده رویان با پیگیری‌های زنده‌یاد سعید کاظمی آشتیانی که تولد نخستین نوزاد آزمایشگاهی به روش IVF در تهران، استفاده از سلول‌های بنیادی در درمان بیماری‌ها برای نخستین بار در کشور و تولد نخستین حیوان شبیه‌سازی‌شده خاورمیانه (رویانا) فقط بخش کوچکی از دستاوردها و خدمات آن است، نمونه‌ای از فعالیت‌های این نهاد علمی در مرزهای دانش به شمار می‌رود.
راه‌اندازی شبکه مراکز درمانی ناباروری و در سال‌های اخیر پیشگیری و درمان سرطان‌های شایع زنان، زخم‌های دیابتی و تولید انواع زخم پوش‌ها، نخستین کیت تشخیص کووید 19، رصد و پایش سلامت ایرانیان و... گوشه‌ای از دستاوردهای حوزه پزشکی و سلامت این نهاد است.
جهاد دانشگاهی در حوزه فنی و مهندسی نیز حرف‌های بسیاری برای گفتن دارد. ساخت دکل‌های نفتی، موتورهای درون‌چاهی، مته‌های حفاری، بازوی بارگیری نفت خام، پودر میکروبی تجزیه‌کننده آلودگی نفتی بخشی از دستاوردهای این نهاد در حوزه نفت و انرژی است.
تکمیل دانش فنی و ساخت سیستم رانش یک دستگاه قطار 7 واگنه مترو که ابتدای سال گذشته رونمایی شد و برنامه‌ریزی برای طراحی و ساخت سیستم رانش قطارهای پرسرعت در کنار تولید باطری شارژر قطارهای بین‌شهری، رکتیفایر پست‌های تراکشن مترو و طراحی و ساخت سیستم الکترونیکی کنترل موتور و گیربکس اتوماتیک خودرو از اقدامات این نهاد در حوزه صنعت ریلی و خودرویی به شمار می‌رود.
فرستنده‌های رادیویی پرقدرت، UPS های پرقدرت صنعتی، فرستنده تلویزیونی دیجیتال، گذرگاه کنترل تردد، سیستم کنترل آلاینده‌های هوا و... دیگر دستاورد فنی و مهندسی جهاد دانشگاهی است.
جهاد دانشگاهی با اصلاح نژاد دام تا پرورش ماهی در قفس و کسب فناوری تولید بذور هیبرید گام‌های مؤثری در تامین امنیت غذایی کشور برداشته و در حوزه محیط‌زیست و تولید و فرآوری گیاهان دارویی و داروهای گیاهی اقدامات ارزشمندی داشته است.
این نهاد در حوزه فرهنگی هم سبقه طولانی و درخشانی دارد و از شروع فعالیت جهاد دانشگاهی یکی از اهداف آن فرهنگی بود و اقدامات مؤثر این نهاد در این حوزه یک‌به‌یک به ثمر نشسته است. خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) به‌عنوان اولین خبرگزاری غیردولتی با ساختاری ممتاز و بدیع در حوزه رسانه، سازمان قرآنی دانشگاهیان کشور و سازمان دانشجویان ایران، سازمان انتشارات با چاپ صدها کتاب ارزشمند و مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران با نظرسنجی و سنجش افکار با ضرایب قابل اطمینان و دقیق، از جمله مجموعه‌های فرهنگی جهاد دانشگاهی هستند.
جهاد دانشگاهی با گسترده‌ترین و پیشرفته‌ترین شبکه آموزشی در سراسر کشور، نگاهی کاربردی به مهارت‌آموزی و نیز آموزش توانمندی‌های به‌دست‌آمده از کسب فناوری‌ها دارد. به عبارت بهتر پژوهش و آموزش در جهاد دانشگاهی ارتباط تنگاتنگی با هم دارند.
دوره‌ها و سطوح آموزشی در این نهاد بسیار متنوع‌اند و هر یک مخاطبان خاص خود را دارند. آموزش عالی در دو دانشگاهی علم و فرهنگ و علم و هنر یزد، آموزش‌های تخصصی کوتاه‌مدت، آموزش عالی علمی کاربردی، آموزش کارکنان دولت، آموزش‌های مجازی و از راه دور و... از جمله مواردی است که می‌توان به آنها اشاره کرد.
دانش‌آموختگان به‌عنوان بخش عظیم سرمایه‌های انسانی کشور می‌توانند در امر توسعه مشاغل جدید و نوسازی بسیاری از مشاغل کهنه و کم‌بازده پیشگام باشند. جهاد دانشگاهی با توجه به اهمیت این گروه خاص با تشکیل سازمان تجاری‌سازی فناوری و اشتغال دانش بنیان در مسیر ارتقاء فرهنگ کارآفرینی و روحیه خودباوری و ترویج الگوهای موفق علم و فناوری، تجاری‌سازی فناوری‌های به بلوغ رسیده این نهاد با ایجاد شرکت‌ها و موسسات دانش بنیان؛ توسعه مراکز رشد، پارک‌ها و ساختارهای تجاری‌سازی به منظور حمایت از فناوران و... قدم برداشته است.
انجام فعالیت‌های کم نظیر در بالغ‌بر 100 واحد سازمانی جهاد دانشگاهی
این نهاد انقلابی به عنوان یکی از ستون‌های انقلاب اسلامی در سال‌های فعالیت خود سازمان‌ها، پژوهشکده‌ها و مراکز علمی و فرهنگی متفاوتی را راه‌اندازی کرده است که فعالیتشان در کشور کم نظیر است.
جهاد دانشگاهی در حال حاضر علاوه بر دفتر مرکزی، دارای 11 سازمان جامع استانی، 33 واحد، 3 پژوهشگاه، 29 پژوهشکده، 7 سازمان‌ها و مراکز تخصصی (شامل 4 مرکز پژوهشی و تجاری‌سازی، 7 سازمان فرهنگی «3 خبرگزاری، 3 سازمان و 1 مرکز افکارسنجی»، یک مرکز آموزش مهارتی و تخصصی با 157 مرکز در سراسر کشور)، 2 دانشگاه، یک دانشکده، 6 موسسه آموزش عالی، یک موسسه علمی و کاربردی با 41 مرکز تابعه در سراسر کشور، 3 پارک علم و فناوری، 62 مرکز رشد، نوآوری، شکوفایی و شتاب‌دهی، 2 برج فناوری و 19 شرکت است.
فعالیت جهادگران در سه ساحت اعتقادی، رفتاری و عقلانی
در پایان ذکر این نکته ضروریست که این نهاد انقلابی از شروع فعالیت سه ساحت اعتقادی، رفتاری و عقلانی که صیانت از اصول و ارزش‌های انقلاب اسلامی، تعهد به توسعه و پیشرفت کشور و پایبندی به اخلاق را سرلوحه فعالیت‌های خود قرار داده است. از نگاه جهاد دانشگاهی این ارزش‌ها مبتنی بر منزلت علم و عالم، سرآمدی و رضایت الهی است و از این‌رو تمامی اعضای جهاد دانشگاهی در پایبندی به این ارزش‌ها و اعطای آنها میثاق همیشگی بسته‌اند.