حال ناخوش این روزهای تالاب زریبار مریوان

تالاب آب شیرین زریبار در فاصله سه کیلومتری غرب شهر مریوان قرار دارد و این تالاب به عنوان یکصد و دومین اثر طبیعی کشور در 20 بهمن 1389 در فهرست میراث طبیعی ایران ثبت شده و پناهگاه حیات وحش آن بیست و سومین عضو تالاب کنوانسیون رامسر است.

نام این تالاب در بین مردم به 2 واژه "زریبار" و "زریوار" تلفظ می شود که این نام شاید برگرفته از واژه های "زه" یا "زنه" به معنی چشمه جوشان است که آن هم با توجه به ساختار آن و داشتن چشمه های فراوانی در کف و کناره‌های آن باشد.

زریبار قدمت زیادی دارد و در بین مردم این منطقه داستان ها زیادی در مورد آن بیان می‌شود که گویا در گذشته شهری در این مکان بنا شده بود که هفت دروازه طلا داشت و به خاطر حاکم ظالم آن، شهر در زیر آب مدفون شده است.

طول دریاچه زریبار حدود پنج کیلومتر و عرض آن حدود 1.6 کیلومتر، وسعت تالاب به دلیل تغییرات حجم آبی در فصول مختلف متغیر و حداقل و حداکثر عمق آن به ترتیب 2 و 6 متر است.

زریبار در یک دره طولی وسیع قرار دارد و از 2 طرف غرب و شرق با کوه‌های پوشیده از جنگل احاطه شده و پوشش غالب اراضی منطقه را جنگل و بیشه‌زارهای نیمه انبوه تشکیل می‌دهد که گونه غالب جنگلی آن بلوط ایرانی است.

شهرت زریبار تنها به خاطر زیبایی و دریاچه آب شیرین آن نیست بلکه آنچه این دریاچه را مهم‌تر کرده تالاب بین المللی آن است که هم اکنون زیستگاه بیش از 150 گونه جانوری بویژه پرندگان مهاجر و بومی آن است.

تالاب بین المللی زریبار مریوان دارای یک هزار و 200 هکتار نیزار، سه هزار و 400 هکتار پناهگاه حیات وحش و 2 هزار و 300 هکتار تالاب است و هفتمین تالاب ثبت شده ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در کنوانسیون بین المللی رامسر است.

تاکنون 97 نوع پرنده، 31 گونه پستاندار، 13 گونه خزنده، 11 نوع ماهی یک گونه مارماهی، پنج گونه فیتوپلانکتون و 17 گونه زئوپلانکتون در تالاب بین المللی زریبار شناسایی شده است..

گیاهان شناوری چون سراتوفیلیوم، سریوفیلیوم و گونه‌هایی از گیاهان خاردار و گونه‌های نی، هزارنی، بارهنگ آبی، نیلوفر آبی، علف هفت بند، پیچک ها، لویی، بزواش، جگن و نعناع پوشش گیاهی این تالاب را تشکیل می‌دهد.

سیاه ماهی خالدار، سیاه ماهی معمولی، عروس ماهی و ماهی گامبوزیا از جمله گونه‌های بومی و ماهی آمور سفید، کپور آیینه ای، کپور معمولی، کپور سرگنده (بیگ هد) و فیتوفاک از جمله گونه‌های غیربومی این دریاچه است.

کاهش 40 درصد حجم آب زریبار 

آب دریاچه زریبار از روان آبهای حاصل از بارش برف و باران و چشمه های کناری و کف آن تامین می‌شود که امسال بروز خشکسالی از یک طرف و برداشت آب و کاهش آب چشمه ها از طرف دیگر زریبار را مانند سایر تالاب های منطقه با کم‌آبی روبرو کرده است.

رییس اداره حفاظت محیط زیست مریوان گفت: حجم آب دریاچه زریبار این شهرستان نسبت به مدت مشابه سال گذشته، به طور میانگین 40 درصد کاهش یافته است.

امسال در مقایسه با سال گذشته، 20 میلیون مترمکعب از حجم آب دریاچه زریبار مریوان کم شده استابراهیم همت‌بلند اظهار داشت: امسال در مقایسه با سال گذشته، 20 میلیون مترمکعب از حجم آب دریاچه زریبار مریوان کم شده است.

وی ظرفیت دریاچه زریبار مریوان را 60 میلیون مترمکعب اعلام کرد و افزود: وجود چاه‌های زیاد اطراف دریاچه برای تامین آب بخش کشاورزی و شرب، اثر خشکسالی را بر زریبار بیشتر کرده است.

همت‌بلند تاکید کرد: از آنجایی که زریبار، محیطی بسته است و آب در آن جریان ندارد، میزان خودپالایی آن کاهش می یابد و آلودگی های اطراف هم تغذیه گرایی آب را افزایش داده است.

وی ادامه داد: در حال حاضر فاضلاب سه روستای ضلع شرقی زریبار از جمله "کولان"، "محمره" و "سیف سفلی" وارد این تالاب شده و شبکه فاضلاب روستاهای ضلع غربی هم مشکل دارد و در شرایط بارندگی، در نزدیکی روستای "کانی‌سانان" مقداری از آن سرریز و وارد دریاچه می‌شود.

رییس اداره حفاظت محیط زیست مریوان با اشاره به تاثیرگذار بودن ورود فاضلاب به دریاچه بر رشد و تقویت نیزارها، اضافه کرد: آلودگی آب زریبار باعث می شود در نواحی‌ای که نیزار در آن وجود نداشت، این گیاه در آن رشد کند.

نیزارهای زریبار مامنی برای پرندگان مهاجر و بومی

این تالاب به دلیل تنوع غذایی و وضعیت و امنیت مناسب، به یکی از استراحتگاه ها و زیستگاه های مهم پرندگان در شمالغرب کشور تبدیل شده که همه ساله پذیرای شمار زیادی از انواع پرندگان مهاجری است که در مسیر پرواز خود وارد این تالاب می شوند.

رییس اداره حفاظت محیط زیست مریوان گفت: نیزارهای حاشیه دریاچه زریبار مهترین پناهگاه پرندگان بومی و مهاجر این تالاب است و این نیزارها به مکان بسیار امنی برای پرندگان آبزی و کنارآبزی حاشیه این تالاب تبدیل شده و سالانه هزاران قطعه پرنده بومی و مهاجر داخل این نیزارها لانه سازی و جوجه آوری می کند.

وی با اشاره به وجود 767 هکتار نیزار در حاشیه زریبار اظهار داشت: وجود نیزارها در حاشیه و پیرامون زریبار به عنوان بخش جدایی ناپذیر دریاچه ضمن بخشیدن جلوه های خاص بصری، از حیث روابط اکولوژیکی، حفظ سلامتی و تصفیه آب دریاچه و برقرای توازن در معادلات اکولوژیکی این دریاچه دارد.

وی افزود: این نیزارها در واقع پناهگاه بسیار خوبی برای پرندگان آبزی و کنار آبزی این تالاب هستند و گسترش آنها واکنش طبیعی دریاچه به سموم کشاورزی و فاضلاب ها روستاهای اطراف این دریاچه است.

سالانه انواع پرندگان مهاجری آبزی و کنار آبزی از جمله قو، فیلامینگو، غاز خاکستری و پیشانی سفید، کشیم کوچک، گیلار، فیلوش و انواع مرغابی و اردک وارد این تالاب می شوندهمت‌بلند گفت: سالانه انواع پرندگان مهاجری آبزی و کنار آبزی از جمله قو، فیلامینگو، غاز خاکستری و پیشانی سفید، کشیم کوچک، گیلار، فیلوش و انواع مرغابی و اردک از جمله اردک سرسبز، ارده ای، سرحنایی و بلوطی وارد این تالاب می شوند.

وی اضافه کرد: این پرندگان مهاجر در سال در 2 نوبت در ادامه مسیر کوچ خود از شمال به جنوب و بالعکس مدتی را در این تالاب به استراحت و تغذیه پرداخته و سرانجام کوچ خود را به مناطق دیگر ادامه می دهند.

بیش از 200 هکتار از نیزارهای زریبار مریوان طعمه حریق شد

آتش سوزی در نیزارها از جمله عوامل افزایش آلودگی در این دریاچه است علاوه بر ورود فاضلاب، سوختن مکرر نیزارها، باعث برگشت مواد معدنی داخل لاشه نیزارها به آب، افزایش پتاسیم و فسفاف درون آب و تغذیه‌گرایی و آلودگی بیشتر دریاچه می‌شود.

رییس اداره حفاظت از محیط زیست مریوان با اشاره به از بین رفتن بیش از 200 هکتار از نیزارهای زریبار از ابتدای امسال تاکنون بر اثر وقوع حریق اظهار داشت: با پایش انجام شده 70 درصد آتش سوزی ها در همان ابتدا مهار شد اما 6 مورد آتش سوزی از کنترل خارج و باعث خسارات زیادی شد.

وی یادآور شد: محدوده دریاچه زریبار به صورت شبانه روزی توسط دوربین‌های پیشرفته در بخش های مربوط به استفاده از آب در بخش کشاورزی، زمین خواری و آتش سوزی کنترل می شود.

همت بلند به طرح جامع مدیریت زیست بومی اشاره کرد و اظهار داشت: براساس این طرح، وظایف همه دستگاه های دولتی، غیردولتی و سازمان های مردم نهاد مشخص شده اما بیشتر ادارات مرتبط، تمایلی به اجرای مسوولیت‌های خود ندارند.

دستگاه‌ها به وظیفه خود در طرح مدیریت جامع زریبار مریوان عمل نکردند

طرح مدیریت جامع تالاب ها به عنوان یک فرآیند مشارکتی با رویکرد زیست بومی و با حضور جوامع محلی اطراف تالاب ها انجام می شود و تالاب های مشمول این طرح تالاب هایی هستند که تغییرات زیست محیطی در آن ها نقش مهمی در حیات جوامع محلی دارد و انجمن های زیست محیطی و جوامع محلی پیرامون این تالاب ها هم تمایل به مشارکت در اجرا و تدوین این برنامه داشته باشند.

مدیرکل حفاظت محیط زیست کردستان با اشاره به اینکه طرح مدیریت جامع تالاب بین المللی زریبار از سال 1397 تدوین شده است گفت: دستگاه‌های متعهد به وظیفه خود در برنامه جامع این تالاب بین‌المللی عمل نکردند.

فریبا رضائی اظهار داشت: مشکل اصلی این تالاب عدم اجرای تعهدات سایر دستگاه‌های متعهد در برنامه جامع تالاب زریبار، دخل و تصرف غیرمجاز، ساخت و سازخزنده شهر به سمت تالاب و کشاورزی غیرمجاز در کنار عدم آگاهی و باورهای غلط در خصوص نیزار توسط بعضی از افراد سودجو است.

وی اضافه کرد: پرونده‌های قضایی تشکیل شده برای متخلفان گویای تلاش و اهتمام ویژه مجموعه محیط زیست استان برای حفاظت از تالاب است.

مدیرکل حفاظت محیط زیست کردستان به برنامه‌های حفاظتی در تالاب زریبار اشاره کرد و گفت: احداث پنج واحد لاگون و استخر ترسیب و تصفیه فاضلاب های در پایین دست روستاهای ضلع غربی در سال‌های گذشته و قبل از وصل شدن فاضلاب این روستاها به سیستم تصفیه خانه، احداث سوله‌های جمع آوری فضولات دامی در روستاهای حاشیه تالاب، احداث مامور سرا، به کارگیری محیط بان، خرید قایق موتوری کنترل مستمر شکار و صید از جمله مهمترین اقدامات این اداره کل طی چند سال اخیربوده است.

وی اظهار داشت: قسمت اعظم اعتبارات ملی محیط زیست استان طی سال گذشته و امسال برای ساماندهی محدوده 15 هکتاری گردشگری تالاب که به دلیل سوء مدیریت سایر ارگان ها تبدیل به کانون آلودگی شده بود، اختصاص پیدا کرده است.

برداشت آب برای فضای سبز و صیادی در زریبار

هر بار که سخن از کاهش آب تالاب ها و سدها به میان می‌آید، همه نگاه های به سمت آسمان و سخاوت کم آن در یکی، 2 سال اخیر دوخته می‌شود و در بسیاری از محافل تا این نکته بیان شود، همه صورت مساله را پاک می کنند.

اما درد زریبار کمی بیشتر از کم سخاوتی آسمان است و در حالی که هیچ رودخانه ای وارد این تالاب نمی شود، در طول شبانه روز با حجم 70 لیتر در ثانیه آب آن به منظور تامین آب فضای سبز شهرداری برداشت می شود که طبق برنامه مدیریت جامع باید این کار متوقف و سد گاران برای این منظور جایگزین می شد.

حفر صدها حلقه چاه مجاز و غیرمجاز که به منظور تامین آب بخش زراعت و باغات حاشیه دریاچه زریبار حفر شده و هر سال بر تعداد آنها و مکش آب سطحی و زیرزمینی افزوده می شود از دردهای التیام نیافته تالاب بین‌المللی زریبار است.

اما نکته آخر فعالیت تعاونی 35 نفری صیادان زریبار مریوان بامجوز روزانه صید بیش از 900 کیلوگرم انواع ماهی و اقدام به رهاسازی بچه ماهی و رشد گونه مهاجم به نام اردک ماهی که تکثیر آن افزایش پیدا کرده و اکوسیستم این دریاچه را به خطر انداخته از دیگر مشکلات تالاب بین المللی زریبار مریوان است.

در این میان اعتراض انجمن های زیست محیطی بویژه انجمن چیای مریوان که یکی از قدیمی ترین و فعال ترین انجمن های زیست محیطی در کشور است برای جلوگیری از تخریب بیشتر تالاب زریبار نتیجه بخش نبوده است.

هر چند تالاب بین المللی زریبار مریوان با تمام این شرایط و تهدیدهای آن هنوز هم نفس می کشد و حیات در آن تداوم دارد اما اگر این شرایط ادامه داشته باشد تغییر سرنوشت آن مانند دریاچه ارومیه و هامون و غیره دور از انتظار نیست.

میانگین بارندگی سالیانه کردستان در شرایط نرمال حدود 450 میلی‌متر است که در سال زراعی گذشته (از اول مهر 1399 تا شهریور 1400) 302 میلی‌متر بارش ثبت شد که این رقم نسبت به مدت مشابه آن در سال ماقبل 42 درصد و در مقایسه با دوره بلندمدت (25 تا 30 سال قبل) 33 درصد کاهش نشان می‌داد.

شهرستان مرزی مریوان در فاصله 130 کیلومتری غرب سنندج مرکز استان کردستان واقع شده است.

• سازمان حفاظت محیط زیست
• مریوان
• معاونت طبیعی و تنوع زیستی تالاب
• کردستان