حسن آبادی: بیش از 1500 مرقع از دوره تیموری تا دوره معاصر در کتابخانه آستان قدس است / محبوب: اسناد موجود در آستان قدس بیشتر اجتماعی و اقتصادی است تا سیاسی

به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین، محمدجواد محمدحسینی - در جلسه این هفته خانه گفتارها که با اهتمام و پیگیری مجید تفرشی، مدیر و مؤسس خانه گفتارها و اجرای محمدرضا مهاجری همراه بود، ابوالفضل حسن‌آبادی گزارشی از انواع نسخ خطی موجود در کتابخانه آستان قدس و نیز گزارشی از ساختار و روند توسعه این کتابخانه ارائه کرد و خصوصاً با اشاره به قرآن‌های نفیسی که از ادوار مختلف در کتابخانه وجود دارد، پژوهش در خصوص این قرآن‌ها را زمینه‌ساز تحول در مطالعات قرآنی دنیا عنوان کرد. الهه محبوب هم گزارشی از اسناد موجود در این کتابخانه ارائه کرد و گفت تا کنون کتاب‌های زیادی بر اساس این اسناد چاپ شده است و در کنار اسناد مکتوب، اسناد دیداری و شنیداری هم در حال جمع‌آوری و تبدیل به فایل دیجیتال هستند و این اسناد فقط مربوط به حرم نیست؛ بلکه به شهر مشهد و سایر شهرهای خراسان نیز مربوط می‌شود.

در ادامه خلاصه‌ای از بیانات الهه محبوب و ابوالفضل حسن‌آبادی خواهد آمد. علاقه‌مندان می‌توانند برای اطلاع از تمامی مباحث طرح‌شده به آرشیو خانه گفتارها در کلاب‌هاوس مراجعه نمایند و پوشه صوتی این جلسه را بشنوند.

الهه محبوب: به‌تازگی یک مجموعه 170 برگی هم از لابه‌لای جلد یکی از قرآن‌ها پیدا شده که متعلق به دوره تیموری و مربوط به منطقه سبزوار است

سابقه نگهداری اسناد در آستان قدس رضوی به دوره صفویه برمی‌گردد؛ ما سندی داریم متعلق به سال 1085ق که در آن فهرستی از وقف‌نامه‌های موجود آمده است؛ این نشان می‌دهد به دلیل اهمیت وقف‌نامه‌ها، آن‌ها در آستان قدس رضوی نگهداری می‌شدند. اعتمادالسلطنه در کتاب مطلع الشمس فهرستی از کتاب‌های آستان قدس را ارائه کرده و گفته است که احکام و فرامین شاهان هم در آنجا نگهداری می‌شده است. بعدها روزنامه‌ها هم وقف آستان می‌شدند. در دوره پهلوی هم نگهداری وقف‌نامه‌ها و اسناد مالی مثل اسناد اجاره را در کتابخانه آستان قدس داریم.

تا سال 1376ش، اسناد و مخطوطات در یک جا نگهداری می‌شد، اما از سال 76 به بعد، محل نگهداری اسناد و نسخ خطی از هم جدا شد. در مرکز اسناد، هم بایگانی اسناد وجود دارد، هم بخشی مربوط به اهدای اسناد به آستان قدس وجود دارد و بودجه‌ای هم برای خرید اسناد هویتی و میراثی در ایران تخصیص داده شد.

امروز در مرکز نکهداری اسناد، قدیمی‌ترین سندی که نگهداری می‌شود مربوط به قرن ششم هجری است. ده برگ سند مربوط به منطقه اسفراین و نیشابور که آقایان شیخ الحکمایی و سلیمانی این اسناد را که از قدیمی‌ترین اسناد مالی ایران محسوب می‌شود، در مجله گنجینه اسناد چاپ کردند. از قرن ششم تا قرن نهم، 30 برگ سند از منطقه مشهد داریم که اسناد شرعی است. به‌تازگی یک مجموعه 170 برگی هم از لابه‌لای جلد یکی از قرآن‌ها پیدا شد که متعلق به دوره تیموری و مربوط به منطقه سبزوار است. این مجموعه، اسناد مالی است. به نظر می‌رسد این‌ها دفتر مفرده است. دفتر مفرده مربوط به حساب‌های ملوک و ولایات است

اما گنجینه نفیس اسناد ما مربوط به دوره صفوی است که هفتاد هزار برگ سند از آن دوره در مرکز اسناد موجود و ثبت حافظه جهانی یونسکو شده است. این اسناد، مربوط به تشکیلات اداری آستان قدس در دوره صفوی است. قدیمی‌ترین سند مربوط به سال 998ق است. شیوه اداره حرم، هزینه‌ها و مصارف موقوفه‌ها، هویت کارکنان حرم و حقوق و مزایای آنان در این اسناد نمایان است. برخی از اطلاعات موجود در این اسناد به کل کشور قابل تعمیم است؛ مثل قیمت برخی اجناس مثل گندم و جو. بیشتر این اسناد، اسناد مالی است که نشان می‌دهد در آن ایام، اقتصاد کشاورزی چطور بود، رابطه موجر و مستأجر چطور بود، چه اصنافی در اطراف حرم مطهر فعالیت داشتند و به‌طور کلی اطلاعاتی از تاریخ اقتصادی و اجتماعی آن دوره به ما می‌دهد. از دوره افشاریه، 30 هزار برگ سند داریم. چون مشهد تختگاه نادرشاه افشار بود، پیوندهایی بین اسناد و حکومت و دیوان افشاریه می‌بینیم. حجم اسناد مربوط به دوره قاجار بیشتر می‌شود.

همچنین در مورد موقوفاتی که در جاهای دیگر کشور است، هم اسنادی داریم. بجز مجموعه اسناد آستان قدس که در آن اطلاعات ارزشمندی وجود دارد، مجموعه اسنادی در مورد خانواده علم را هم داریم که مربوط به جنوب خراسان و منطقه قائنات و سیستان است و بیشتر اسناد ما مربوط به دوره شوکت‌الملک علم است. در این اسناد روابط شوکت الملک با دولت‌های خارجی و تأثیرات جنگ جهانی اول در جنوب خراسان قابل مشاهده است. همچنین در این اسناد به مسائل چون کشت تریاک در جنوب خراسان، ازدواج زنان ایرانی با اتباع خارجی، مشکلات اتباع انگلیسی و هندی و... اشاره شده که هر یک سرفصل‌های جدیدی برای پژوهشگران می‌گشاید.

همچنین اسنادی داریم مربوط به آصف السلطنه که در آن از نواحی مرکزی ایران و عراق عجم مطالبی می‌آید. از دوره قاجار هم مجموعه‌ای از اسناد شرعی مربوط به شیراز را داریم که در نوع خود در شیوه تنظیم سند، منحصر به فرد است و شاهد یک سبک خاص از سندنویسی هستیم. در مورد یزد و زرتشتیان و نیز در مورد تجارت‌خانه‌هایی از شهرهای مختلف کشور هم سند داریم.

اسناد موجود در آستان قدس رضوی بیشتر اجتماعی و مردمی و اقتصادی است تا سیاسی؛ البته اسناد دیوانی و فرامین شاهان هم در اسناد آستان قدس یافت می‌شود، اما مقدار این اسناد نسبت به سایر آرشیوهای بزرگ زیاد نیست.

بجز اسناد مکتوب، در آستان قدس، اسناد دیداری و شنیداری هم نگهداری می‌شود. 200 عکس از حرم از دوره قاجار داریم و به‌طور کلی 200 هزار عکس در اینجا نگهداری می‌شود که بیشتر مربوط به مشهد و حرم مطهر است. ضمناً در حال جمع‌آوری نوارهای صوتی وتصویری هم هستیم و این‌ها را به فایل دیجیتال تبدیل می‌کنیم و در این زمینه با سایر مراکز هم همکاری داریم.

در مرکز اسناد، در حوزه تاریخ شفاهی هم اقداماتی شده است؛ بیش از 20 هزار ساعت مصاحبه تاریخ شفاهی در راستای جمع‌آوری اسناد در مرکز اسناد انجام دادیم. روایات و خاطرات شفاهی مربوط به آستان قدس را از خدام و فراشان و دربانان قدیمی تحت عنوان مصاحبه تاریخ شفاهی ضبط کردیم. مصاحبه‌هایی هم در مورد خود مشهد و شهرهای خراسان داریم که از 20 سال گذشته این روند ادامه دارد. مصاحبه‌هایی هم در زمینه تاریخ خاندانی انجام شده است. برخی مشاغل در حرم موروثی بوده است و اکنون فرزندانی هستند که همان شغل پدر را دارند.

اطراف حرم مطهر هم مستندسازی می‌شود و تقریباً هر سال یک بار، از اطراف حرم فیلم‌برداری و عکس‌برداری صورت می‌گیرد.

نمایه‌سازی اسناد در آستان قدس با نمایه‌سازی سازمان اسناد ملی فرق دارد؛ ما از هر سند نزدیک به 20 کلیدواژه استخراج کردیم تا کار برای محققان آسان‌تر شود.

در حوزه نشر، بیشتر کتاب‌هایی که چاپ کردیم در حوزه تاریخ آستان قدس است؛ مانند اسناد حضور زنان در آستان قدس، اسناد مسجد گوهرشاد، تاریخ دارالشفا، تاریخ نقاره‌خانه و.... عناوین کتاب‌هایی که چاپ کردیم روی سایت سازمان موجود است. بیش از 30 اثر پژوهشی چاپ کرده‌ایم. مجله‌ای هم داریم تحت عنوان مطالعات اسنادی و آرشیوی که علاقه‌مندان می‌توانند به سایت آن مراجعه کنند. تا کنون چهار شماره آن چاپ شده و شماره پنجم آن آماده چاپ است.

رابطه حکومت‌ها با آستان قدس

محبوب در پاسخ به سوالی در مورد سیر تطور دولتی شدن آستان قدس گفت: آستان قدس همیشه دولتی بوده است؛ در دوره صفوی حکم کتاب‌دار و صحاف کتابخانه آستان قدس را شاه صادر می‌کرده است؛ از قدیم این‌طور بوده و این‌گونه نبوده که از دوره معاصر اتفاق افتاده باشد؛ در دوره صفوی صدها نفوذ داشتند، اما متولی اصلی آستان قدس، شاه بوده است. ما در دوره صفوی اسنادی داریم راجع به پرداخت حقوق تفنگ‌چیان توسط آستان قدس! تفنگ‌چیانی که از اواخر دوره شاه عباس اول به منطقه مرو و قلعه قندهار می‌آیند، حقوقشان را دربار می‌فرستاده، اما آستان قدس پرداخت می‌کرده است؛ اما چگونه؟

دولت یک سری سیورغال (عواید زمینی که به جای حقوق یا مستمری به اشخاص می بخشیدند) به آستان قدس واگذار می‌کرده که درآمد این سیورغالات را آستان قدس خرج تفنگ‌چیان کند. این‌گونه ارتباطی بین دولت و آستان قدس برقرار بوده است. در دوره قاجار هم همین بوده است؛ حکم رئیس کتابخانه، شیخ الرئیس قاجار را شخص شاه می‌زند. حکم سایر مناصب بالای آستان قدس مثل فراش‌باشی را شاه می‌زند. در دوره معاصر، از زمان کلنل محمدتقی پسیان، اصلاحاتی در آستان قدس شروع می‌شود. بعد از پسیان، اصلاحات توسط لشکر شرق و سرهنگ محمد خزاعی ادامه پیدا می‌کند. تا سال 1304 که محمد ولی اسدی نایب‌التولیه می‌شود و اصلاحات ادامه و توسعه می‌یابد.

ارتباط بین دولت و آستان قدس همیشه بوده است؛ برای اینکه شاه متولی اصلی بوده و درآمدهای موقوفات را شاه مدیریت می‌کرده است. در دوره پهلوی هم این را داریم؛ تنها زمانی که متولی آستان قدس مستقل شد، بعد از انقلاب بود که امام خمینی به آقای واعظ طبسی اختیار تام داد.

مسجد گوهرشاد تا زمان افشاریه مستقل اداره می‌شد و اسنادی داریم که ناظر و متولی آن از طرف شاه تعیین می‌شدند؛ اما از افشاریه به بعد، متولی گوهرشاد و حرم یکی بود تا اواخر قاجار یا اوایل دوره پهلوی. از این زمان به بعد با تشکیل اداره اوقاف، اوقاف مربوط به گوهرشاد مستقل اداره شد که تا الان هم ادامه دارد.

تفرشی در تکمیل این بحث گفت: در زمان مشروطه، در اسناد انگلیسی کاملاً محسوس است مواضع سیاسی تولیت مسجد گوهرشاد با مواضع نایب‌التولیه آستان قدس فرق داشت؛ تولیت گوهرشاد، مشروطه‌خواه بود، ولی نایب‌التولیه آستان قدس با حکومت و دولت مرکزی همراه بود. از سوی دیگر، تحولات آستانه و مشههد در دوران رضا شاه، نظارت مستقیم حکومت بر آستانه را رفزایش داد.

ابوالفضل حسن‌آبادی: فقط تا قرن هفتم، بیش از 1800 قرآن در آستان قدس داریم که در دنیا در نوع خودش بی‌نظیر است

در کل مراکز خطی آستان قدس، بیش از 120 هزار نسخه خطی و بیش از 60 هزار جلد کتاب چاپ سنگی داریم. منظور من از مراکز خطی، هم شامل کتابخانه مرکزی استان قدس در شهر مشهد است، هم کتابخانه ملک (19 هزار نسخه خطی)، کتابخانه وزیری یزد (26 هزار نسخه خطی)، کتابخانه آیت‌الله حکیم، کتابخانه آیت‌الله شوشتری، کتابخانه بروجرد، کتابخانه کرمانشاه. در کتابخانه مرکزی آستان قدس، بیش از 90 هزار نسخه خطی داریم، شامل قرآن، کتاب خطی، وقف‌نامه‌ها.

اگرچه از صدر اسلام قرآن یا بخشهایی از قرآن در مجموعه آستان قدس وجود دارد، ولی اولین کتابی که وقف آستان قدس شده و در آنجا نگهداری می‌شود، قرآنی است متعلق به سال 327ق. این قرآن، یکی از قدیمی‌ترین قرآن‌های کاغذی در دنیا است. البته بخشی از قرآن است نه همه آن.

از نفائس کتابخانه آستان قدس، 21 هزار قرآن است؛ از قرن اول تا به امروز. اولین قرآن کامل دنیا (تقریباً 95 درصد قرآن را دارد) که متعلق به قرن اول هجری است، تحت عنوان مصحف مشهد اخیراً رونمایی شد. (آقای مرتضی کریمی‌نیا آن را چاپ کرده است.) به نظر من، این قرآن‌ها می‌تواند زمینه پژوهش‌های مطالعات قرآنی را در دنیا عوض کند. ما فقط تا قرن هفتم، بیش از 1800 قرآن در آستان قدس داریم که در دنیا در نوع خودش بی‌نظیر است. قرآن‌هایی که به آستان قدس اهدا شده، هر کدام در زمان خودش جزو بهترین‌ها و نفیس‌ترین قرآن‌های موجود بوده است.

بجز این‌ها، ما 4400 کتاب خطی در زمینه پزشکی داریم؛ بیش از 9000 جلد کتاب ادبی داریم؛ هم فارسی و هم عربی. نسخ فقهی، مذهبی و هنری هم داریم. در حوزه نسخ هنری، در آستان قدس تنوع زیادی دیده می‌شود؛ هم از حیث مکان و هم از حیث زمان؛ یعنی از مناطق مختلف و از زمان‌های مختلف نسخ هنری در آستان قدس نگهداری می‌شود. بیش از 1500 مرقع از دوره تیموری تا دوره معاصر را داریم.

در کتابخانه مرکزی آستان قدس، بیش از 54 هزار جلد کتاب چاپ سنگی هم موجود است که بزرگترین مرکز نگهداری کتاب چاپ سنگی در کشور محسوب می‌شود.

کتابخانه آستان قدس، پرچم‌دار فهرست‌نویسی نسخ خطی در ایران است؛ از فهرست‌نویسی سنتی گرفته که در دوره صفویه طومارهای خطی داریم (در سال 1008ق) تا فهرست‌نویسی مدرن که از سال 1305 در ایران شکل گرفت و فهرست‌های جدید نسخ خطی در مرکز نسخ خطی آستان قدس پدید آمد. 52 جلد فهرست نسخ خطی در آستان قدس چاپ شده است. در حال حاضر هم 61 طرح پژوهشی روی نسخ خطی آستان قدس در حال انجام است.

در حال حاضر 20 هزار نسخه خطی در سایت به صورت آنلاین موجود است و بناست این تعداد بیشتر شود و توصیه تولیت آستان قدس هم این است که دسترسی‌پذیری بیشتر شود. مانع ما در انجام این کار، نبود قانون مناسب در زمینه حق مالکیت معنوی در کشور است.

کتابخانه آستان قدس چند ویژگی خاص دارد؛ یکی اینکه بر اساس وقف و اهدا شکل گرفته است و پیوسته هم ادامه دارد؛ ما خاندان‌هایی داریم که نسخه به کتابخانه اهدا می‌کرده‌اند؛ کسانی بودند که در سه نسل به کتابخانه نسخه خطی اهدا می‌کردند. همچنین گاهی کل یک کتابخانه به آستان قدس اهدا شده است؛ مثلاً کتابخانه خاتون‌آبادی از علمای صوفیه هند، کتابخانه میرزا قلی خان طباطبایی و.... آخرین نمونه آن، کتابخانه خاندان روضاتی در اصفهان بود که در سال 1400 به آستان قدس اهدا شد؛ شامل 800 نسخه خطی و 1400 نسخه چاپی.

در حال حاضر، موزه (16 موزه در مجموعه آستان قدس هست)، مرکز اسناد و مطبوعات و مرکز نسخ خطی همگی در یک سازمان همراه با کتابخانه آستان قدس اداره می‌شوند.

کتابخانه آستان قدس، قدیمی‌ترین کتابخانه عمومی در یک شهر ایران است. کتابخانه عمومی، بیش از 5 میلیون جلد کتاب دارد؛ کتاب‌هایی به زبان‌های مختلف. کتابخانه آستان قدس پیوسته در حال توسعه بوده است و بعد از انقلاب، در زمان تولیت مرحوم واعظ طبسی، سرعت این توسعه بیشتر بوده است. خصوصاً کتابخانه‌های وابسته هم به کتابخانه مرکزی آستان قدس افزوده شد و الان حدود 50 کتابخانه وابسته به آستان قدس در سراسر کشور داریم. کتابخانه نسبت به فناوری‌های نوین و هوش مصنوعی هم نگاه مثبت دارد. وجود قابلیت امانت دیجیتال کتاب، نشان‌دهنده اهتمام کتابخانه به فناوری‌های نوین است.

از مرکز مطبوعات آستان قدس هم نباید غافل شد. دو میلیون نسخه روزنامه و مجله در مرکز مطبوعاتی آستان قدس وجود دارد و این مرکز، بزرگترین مرکز مطبوعاتی کشور است. این مرکز در کنار مرکز اسناد آستان قدس است.

مرکز نسخ خطی آستان قدس، هم مجله‌ای دارد به نام پژوهشنامه مطالعات نسخ خطی که پذیرای تحقیقات پژؤهشگران است.

مجید تفرشی هم در این جلسه به اهمیت خراسان و اهمیت اسناد موجود در کتابخانه آستان قدس اشاره کرد و گفت: خراسان، بجز اهمیت مذهبی به جهات اقتصادی و ژئوپلیتیکی هم مهم بوده است. خراسان تنها منطقه ایران است ک با هر دو امپراتوری بریتانیا (تا زمان استعمار هند) و روسیه (بعدها اتحاد جماهیر شوروی) همسایه بود و همچنین وجه دیگر اهمیت آن، ارتباطش با ماوراء النهر و آسیای مرکزی بود. در منابع بین‌المللی، خصوصاً اسناد انگلیسی این اهمیت کاملاً نمایان است؛ هم از لحاظ سیاسی و امنیتی و هم از لحاظ اقتصادی و فرهنگی. حوزه‌های علمیه هم در مشهد در زمان قاجار و اوایل پهلوی، پر اهمیت و تأثیرگذار بود؛ اگر چه در زمان رضا شاه و خصوصاً بعد از واقعه گوهرشاد این اهمیت و تأثیرگذاری تعمدا کم شد، ولی جایگاه آن همچنان مم مانده و هست. خود آستان قدس رضوی هم یکی از نهادهای بسیار مهم و بعضا کم‌نظیر اقتصادی در ایران و جهان اسلام است و این مسئله در اسناد اداری، و مالی و تجاری آستان قدس نیز مشهود است.

بنابراین هر کس که می‌خواهد در مورد تاریخ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران کار کند، خصوصاً در مورد مراودات با مناطق پیرامونی ایران، امکان ندارد بدون استفاده از اسناد بسیار مهم آستان قدس بتواند کار خود را کامل و سالم انجام دهد.

از سوی دیگر اگرچه شماری از مجموعه اسناد، نسخ خطی و دیگر منابع نفیس فرهنگی موجود در آستان قدس رضوی، اهمیت و ارزش دینی و اعتقادی دارند، ولی این مجموعه بی‌نظیر میراث ملی برای همه ایرانیان و کل کشور و همچنین خراسان و ایران بزرگ و حوزه تمدنی ایران است و ضمن اهمیت عظیم آیینی این مجموعه، نباید اهمیت آن را صرفا دینی و اعتقادی دانست.

5757