درباره الی؛ داستان ما و ملکه بریتانیا

الیزابت دوم بهمن‌ماه 1330 در میانه کشمکش حقوقی و سیاسی ایران و انگلیس، ملکه بریتانیا شد؛ روزهایی که پرونده اختلافات ایران و انگلیس بر سر ملی شدن نفت به دادگاه بین‌المللی لاهه فرستاده شده بود، مذاکرات ایران با هیات نمایندگی بانک جهانی در تهران در جریان بود که البته انگلیسی‌ها با آن موافق نبودند و با شعار «هیچ چیز یا همه چیز» در پی اعاده تمام امتیازات و نفوذ گذشته خود در ایران بودند. از دولتی که وزیر خارجه‌اش - حسین فاطمی - در همان ایام بر سر مزار محمد مسعود تیر خورده بود، جز تلگرافاتی چند واکنشی دیده نشد؛ در دربار شاهنشاهی اما طبق اعلامیه حسین علاء از 15 بهمن‌ماه تا یک هفته به مناسبت فوت جورج ششم، پادشاه انگلیس مراسم عزاداری برپا بود و پرچم سلطنتی نیمه افراشته شد. آخر سر هم شاهپور علیرضا پهلوی، به عنوان نماینده رسمی ایران در مراسم تشییع جنازه پادشاه انگلیس راهی لندن شد.

مطبوعات ایران آن روزها عکس دختر جوان اسب‌سواری را منتشر کردند که ملکه انگلیس شده بود و تازه یکی‌شان گزارشی به نقل از یک مجله آمریکایی منتشر کرد که هیات نویسندگانش از بین هزاران عکس از 50 ملکه و شاهزاده خانم جهان که در بین آن‌ها، از الیزابت انگلستان گرفته تا ژولیانای هلند و نریمان صادق مصر هم بودند، ملکه ثریا اسفندیاری را به عنوان یکی از زیباترین ملکه‌های جهان انتخاب کرده‌اند. اما داستان عاشقانه الیزابت و شاهزاده فیلیپ در ایران خواننده زیاد داشت، تا جایی که در مطبوعات وطنی پیش‌بینی کردند الیزابت دوم «شوهرش را به قدری دوست دارد که اختیار سلطنتش را هم به دست او خواهد داد» و دوم اینکه «اگر دوران سلطنت ملکه ویکتوریا دوره عظمت و اقتدار انگلستان بود، دوران سلطنت الیزابت شاید خطرناکترین سال‌های عمر امپراتوری انگلیس باشد.» هر دو پیش‌بینی با 70 سال سلطنت ملکه الیزابت دوم، غلط از آب درآمد؛ نه عنان سلطنت دست همسر داد، نه امپراتوری خطری بزرگ از سر گذراند.

افسانه نقش ملکه در کودتا

در ایران ملکه جوان که با مقام تشریفاتی شناخته می‌شود، جدی گرفته شد؛ چنان که هنوز تاجگذاری نکرده، برداشت اشتباه یک تلگراف به نقل از او، به انصراف شاه از خروج از کشور در 9 اسفند 1331 تعبیر می‌شود؛ سفری که قرار بود محرمانه بماند اما صبح همان روز برخی روحانیون و افسران ارتش با تجمع در مقابل کاخ خواستار انصراف شاه از ترک کشور شدند. پس از درگذشت ملکه نوشتند که این نقش مهم او در کودتای 28 مرداد بود؛ درحالیکه قضیه مربوط به 5 ماه قبل از کودتاست؛ وقتی که سفارت آمریکا در لندن پیامی فوق‌سری به وزارت خارجه ایالات متحده می‌فرستد که تلگراف آنتونی ایدن، وزیر خارجه انگلیس بود که می‌گفت ملکه درباره آخرین وضعیت شاه ایران ابراز نگرانی شدید کرده و امیدوار است شرایطی را مهیا کنیم که شاه از ترک کشور دلسرد شود. لوی هندرسون، سفیر آمریکا در تهران هم این پیام را با کمک حسین علاء وزیر دربار، تلفنی به اطلاع شاه می‌رساند، اما اینکه این پیام، شاه را از رفتن منصرف کرده یا نه، نمی‌توان داوری کرد - گرچه مستندی انگلیسی سعی در اثبات آن دارد - چون اگر این پیام کارگر می‌افتاد دیگر نیاز به دیدار سفیر آمریکا با دکتر محمد مصدق در همان روز و اصرار برای جلوگیری از سفر شاه نبود. اما در سال‌های اخیر معلوم شد که آمریکایی‌ها محتوای پیام را بد فهمیده بودند. پیام نه از طرف ملکه الیزابت که از یک کشتی به نام ملکه ارسال شده بود؛ آنتونی ایدن این پیام را در حالیکه سوار بر کشتی «آر ام اس» ملکه الیزابت بود فرستاد؛ اما آمریکایی‌ها نخواستند اشتباهشان را جبران کنند و واقعیت در آن زمان مکتوم ماند.

رادیو لندن آن روزها گفت وزارت خارجه انگلیس اطلاع نداشته که اعلیحضرت قصد خروج از ایران را دارد ولی به آمریکا اخبار و شایعاتی برای مسافرت شاه به قصد زیارت و معالجه رسیده است. سال‌ها بعد فلیکس آقایان از دوستان شاه به حبیب لاجوردی گفت که شاه درباره سفرش تلگراف می‌کند [از طرف دولت یا شاه یا وزارت خارجه] به ترومن و چرچیل که آن زمان در اقیانوس اطلس سوار کشتی بودند. جواب می‌آید که «متأسفیم ولی اگر مایلند می‌خواهند تشریف ببرند، ببرند.»

دختر عموی ملکه، کاندیدای ازدواج با شاه

شاه ایران ملکه زیبای خود را در 23 اسفند 1336 پس از هفت سال زندگی مشترک به دلیل نازایی ثریا اسفندیاری البته با این توجیه که تصمیم گرفته «مصالح مملکتی را بر علائق شخصی خود مقدم بدارد»، طلاق داد. در فاصله دو ساله تا آذر 1338 که با فرح دیبا وصلت کند، چند نفر کاندیدای ازدواج با او شدند. یکی ماریا گابریلا، دختر پادشاه سابق ایتالیا که با مخالفت آیت‌الله بروجردی، زعیم حوزه علمیه قم مواجه شد که گفت «اعلیحضرت نمی‌توانند این کار را بکنند. اعلیحضرت پادشاه شیعه هستند.» در آنسو پاپ ژان بیست‌وسوم هم مخالفت کرد و اردشیر زاهدی، داماد شاه هم در خاطراتش گفته پادشاه سابق ایتالیا هم زیاد به این کار راضی نبود چون «علاقه‌مند بود که حتماً شوهر دخترش باید کاتولیک باشد.» اسدالله علم، وزیر دربار در یادداشت‌هایش نوشته که «خوشبختانه پاپ با این امر مخالفت کرد» و اشاره به مخالفت آیت‌الله بروجردی نکرده اما در پی‌نوشت یادداشت‌هایش به نقل از خاطرات منتشرنشده سر دنیس رایت، سفیر انگلیس در تهران آورده: «پیش از آن نیز شاه به فکر افتاده بود با پرنسس الکساندرا - دختر عموی ملکه انگلستان - ازدواج کند.»