دو ماه بحرانی در اهواز
پاییز اهواز در حالی به روزهای آخر رسید که در دو ماه گذشته چتر سیاه آلودگی روی این شهر سایه انداخته. ملغمه‌ای از غبارهای ریز و درشت و گازهای سمی که نفس اهوازی‌ها را تنگ کرد و هزاران نفر را راهی بیمارستان‌ها.
«مریم» پنج ساله، در اورژانس بیمارستان کودکان اهواز، در حال بخور گرفتن است. بعد با اکراه ماسک اکسیژن را می‌پذیرد. دو هفته بیشتر است که دچار حمله‌های تنگی نفس و آسم می‌شود و اگر حالش بهتر نشود باید بستری‌اش کنند. بیمارستان اطفال اهواز (ابوذر) این روزها محل رفت و آمد کودکانی است که با آلودگی هوا دست به گریبانند. 11 آبان ماه بود که دانشگاه علوم پزشکی اهواز از افزایش معنادار مراجعان به بیمارستان‌های اهواز در پی آلودگی هوا خبر داد و گفت که حدود یک‌هزار نفر با علایم و مشکلات تنفسی به اورژانس بیمارستان‌ها مراجعه کرده‌اند. سه روز بعد نیز حالت آماده‌باش در همه بیمارستان‌ها به ویژه سانتر کودکان یعنی بیمارستان ابوذر اهواز اعلام کرد.
مادر مریم از دو هفته پیش که متوجه شده کودکش به آسم مبتلا شده، آشفته است: «دخترم پیش‌دبستانی است و از آن موقع دیگر نتوانسته به مدرسه برود. در این دو هفته هر روز یا بیمارستانیم یا مطب دکتر. مشکل آسم از یک طرف و هزینه بالای دارو و درمان از طرف دیگر ما را دچار مشکل کرده است. برای ویزیت مطب پزشک متخصص 250 هزار تومان و برای تست ریه 350 هزار تومان باید بپردازیم که این جدای از هزینه داروهاست.»
تازیانه تنگی نفس
سرفه و تنگی نفس، حال و روز بسیاری از اهوازی‌ها در دو ماه گذشته بوده است. «نادیا»، مادر دو کودک هشت و چهار ساله هم تایید می‌کند که «داروهای بیماران تنفسی گران و بعضا کمیاب است. برخی اسپری‌ها در داروخانه‌ها گیر نمی‌آید و اگر هم پیدا بشود، باید برویم از بیمه تاییدیه بیاوریم که در شرایط اضطراری و حمله آسم امکان ندارد و مجبور هستیم دارو را سریع و به صورت آزاد با قیمت 350 هزار تومان تهیه کنیم.» سه عضو خانواده نادیا درگیر عوارض آلرژی و تنگی نفس هستند. همسر و دخترش دچار تنگی نفس مزمن شده‌اند: «همسرم بعد از چند سال دیگر استفاده از اسپری تنفسی برایش عادی شده با این حال امسال چند بار ناچار شد به محل کار نرود. پارسال مجبور شدیم دخترم را به خاطر حمله آسم و تنگی نفس شدید ناشی از آلودگی هوا در بیمارستان بستری کنیم و از آن زمان تحت درمان است. پسرم که در کلاس دوم ابتدایی تحصیل می‌کند هم آلرژی دارد و احتمال تشدید بیماری برایش وجود دارد به همین دلیل خیلی مراقب هستیم که در معرض هوای آلوده قرار نگیرد.» نادیا می‌گوید: «متاسفانه مدارس در روزهای آلوده تعطیل نمی‌شود. به خاطر همین چهار، پنج روز که آلودگی هوا شدیدتر بود، خودمان نگذاشتیم پسرم به مدرسه برود. اگر چه از درس عقب می‌ماند. خیلی از خانواده‌ها همین کار را می‌کنند، چون چاره‌ای ندارند.» او از ادامه این شرایط اظهار نارضایتی می‌کند: «از دو ماه پیش خودمان را در خانه حبس کردیم و فقط برای کارهای ضروری بچه‌ها را بیرون می‌بریم. بعد از تابستان طولانی انتظار داشتیم حالا کمی نفس بکشیم و از هوای آزاد استفاده کنیم ولی احتمال بیماری بچه‌ها این اجازه را نمی‌دهد. پزشک متخصص گفته تنها راهش این است که از اهواز مهاجرت کنیم وگرنه تا چند سال دیگر بچه‌ها به آسم مزمن مبتلا می‌شوند.» شهروندان اهوازی معترضند. دانشگاه علوم پزشکی اهواز می‌گوید که به وظایفش بر اساس قانون هوای پاک عمل کرده و شرایط را به کارگروه اضطرار آلودگی هوای خوزستان اعلام کرده است. کارگروهی که در دو ماه گذشته با انتقادات بسیاری از سوی شهروندان خوزستانی مواجه بوده و متهم است که از قانون هوای پاک تخطی کرده است. به ویژه درباره تعطیل نکردن مدارس که با وجود بیش از دو ماه استمرار هوای ناسالم در برخی شهرهای خوزستان به ویژه اهواز، تنها شش روز فعالیت مدارس را غیرحضوری اعلام کرده است. این مساله واکنش «سیدکریم حسینی»، نماینده اهواز، کارون، باوی و حمیدیه در مجلس را نیز به دنبال داشت که خواستار شناسایی و مهار منابع تشدیدکننده آلودگی هوا شده و به ایسنا گفته: «انتظار می‌رود در تعطیلی شهرها نگاه تبعیض‌آمیز حاکم نباشد.»
زنگ خطر آسم
روابط عمومی دانشگاه علوم پزشکی اهواز به نقل از معاون درمان این دانشگاه اعلام کرده که «پارسال در پیک بیماری‌های تنفسی پاییزی در خوزستان، در مدت یک ماه 25 هزار کودک زیر 12 سال با علایم حاد تنفسی به بیمارستان‌های تابعه این دانشگاه مراجعه کردند.» با وجود پیگیری خبرنگار «اعتماد» معاونت درمان دانشگاه علوم پزشکی اهواز حاضر نشد آمار تجمیعی از مراجعان بیماری تنفسی امسال ارایه دهد. اما اخبار پراکنده در خبرگزاری‌ها حاکی است طی 40 روز یعنی از 11 آبان تا 21 آذر، 9هزارو 600 نفر به دلیل مشکلات قلبی و تنفسی ناشی از آلودگی هوا به بیمارستان‌ها مراجعه کرده‌اند. میانگین مراجعان روزانه 550 تا 600 نفر که بیشترین آمار مربوط به 20 آذرماه با 600 مورد مراجعه بوده است. دکتر «مریم حدادزاده‌شوشتری»، فوق تخصص بیماری‌های ریه و رییس مرکز تحقیقات آلودگی هوا و بیماری‌های تنفسی در دانشگاه علوم پزشکی جندی‌شاپور اهواز در گفت‌وگو با «اعتماد» به افزایش مراجعات بیماران تنگی نفس در شرایط آلودگی هوا اشاره می‌کند: «حدود 80 درصد از بیمارانی که در این فصل ویزیت می‌کنیم، دارای علایم آسم هستند. برخی مراجعان به تازگی دچار این علایم شده‌اند و سالهای قبل مشکلی نداشتند. بعضی هم سال‌ها قبل یا یکی، دو سال اخیر دچار شدند و اکنون بیماری آنها تشدید شده است. تعدادی از بیماران نیز به بیماری مزمن انسداد راه‌های هوایی دچار هستند که عمدتا مربوط به افراد سیگاری است ولی ممکن است دیگر افراد نیز مبتلا شوند. البته بیماری‌های تنفسی دیگری هم هستند که با آلودگی هوا تشدید می‌شوند.»
او می‌گوید: «بر اساس مطالعه انجام شده توسط مرکز تحقیقات آلودگی هوا و بیماری‌های تنفسی دانشگاه علوم پزشکی جندی‌شاپور اهواز مطالعه شیوع علایم آسم کودکان 7-6 ساله، 4.5 درصد؛ شیوع علایم آسم در کودکان 14-13 ساله، 5.9 درصد و شیوع آسم در بالغین 8.5 درصد است. شیوع حساسیت فصلی در بالغین نیز 27 درصد برآورد شده است. همچنین طبق مطالعه انجام شده توسط معاونت بهداشتی وزارت بهداشت شیوع آسم در بزرگسالان در خوزستان دوبرابر متوسط کشوری است.»
پاییز تنگی نفس
«حدادزاده‌شوشتری» از تصویب مطالعه‌ای با عنوان «بررسی اثرات آلودگی هوا و ریزگردها بر شیوع و بروز بیماری‌های تنفسی در اهواز» خبر می‌دهد: «با توجه به اینکه مطالعات قبلی جامع و کامل نبوده، وزارت بهداشت ماموریت انجام این تحقیقات را به دانشگاه علوم پزشکی اهواز داده است. در این مطالعه که قرار است ظرف سه سال انجام شود، اهواز به عنوان نمونه‌ای از منطقه در نظر گرفته شده و انواع آلاینده‌ها اعم از شیمیایی، بیولوژیک و ریزگردها بررسی خواهد شد و ارتباط آنها با بیماری‌ها مورد مطالعه قرار می‌گیرد. کارهای مقدماتی مدیریتی و اجرایی این مطالعه در حال انجام است.» او بیماری‌های تنفسی را شامل دو دسته ناشی از آلاینده‌های بیولوژیک یا آلاینده‌های شیمیایی می‌داند: «برای جلوگیری از ابتلا و تشدید این بیماری‌ها مسلما باید منشا آلودگی هوا (صنعتی و بیولوژیکی) شناسایی و کاهش یابد. این‌طور که کارشناسان محیط زیست گفته‌اند بیشتر این آلاینده‌ها منشا صنعتی دارند. بنابراین انتظار است که شرکت نفت، فولاد و سایر صنایع استانداردهای‌شان را بالا ببرند و مسائل ترافیکی هم حل بشود. می‌گویند برای جمع‌آوری فلرها بودجه نیاز است، در حالی که اگر این بودجه اختصاص نیابد، مردم هزینه آن را متحمل می‌شوند. بیماران تنفسی روزهای متعدد نمی‌توانند سرکار حاضر شوند، بعضی هم دچار از کارافتادگی می‌شوند که اینها بار اقتصادی و اجتماعی به افراد و جامعه و دولت تحمیل می‌کند.» این فوق تخصص بیماری‌های ریه هزینه درمانی بیماران تنفسی را نیز قابل توجه می‌داند: «من در سالهای گذشته به عنوان شهروند مطالبه‌ای داشتم که در استانی که بیماری تنفسی شایع است باید برای دارو و درمان اقدام مضاعفی صورت گیرد. در حال حاضر عمده داروهای بیماران تنفسی مشمول بیمه است، اما باتوجه به اینکه این بیماری‌ها عمدتا مزمن هستند و نیاز به مصرف طولانی مدت دارند، هزینه قابل توجهی برای بیماران دارند.» حدادزاده‌شوشتری درباره آلاینده‌های بیولوژیک یا همان گرده‌های گیاهی نیز توضیح می‌دهد: «دانشگاه علوم پزشکی اهواز در زمان وقوع پدیده تنگی نفس شهروندان همزمان با اولین باران‌های پاییزی مطالعاتی انجام داده که به صورت مقالات بین‌المللی منتشر شد. افرادی که در شرایط جوی پاییز و بارانی دچار علایم تنفسی و آسم می‌شوند، دچار بیماری با اسم خاص (آسم مرتبط با توفان و رعد و برق) هستند که در فصل افزایش گرده‌های گیاهان (اسپورهای قارچ‌ها) روی می‌دهد. بر اساس این پژوهش، برخی افرادی که ذراتی با منشا گرده را استنشاق می‌کنند سابقه آلرژی‌های فصلی داشتند و تعداد قابل توجهی هم اصلا سابقه آسم نداشتند و در شرایط بارندگی با مشکلات تنگی نفس به بیمارستان مراجعه می‌کنند. در مطالعه ما افراد میانسال بیشتر دچار این عارضه شدند و شیوع آن در مردان کمی بیشتر از زنان بوده است.»
او ادامه می‌دهد: «شاید بگویند آلودگی بیولوژیک ارتباطی با آلودگی هوا ندارد. اما به نظر می‌رسد این‌طور نباشد، چون مطالعاتی که در کشورهای دیگر انجام شده، نشان می‌دهد آلودگی شیمیایی ناشی از ترافیک و صنایع باعث می‌شود که ریه افراد حساس شود و به آلودگی‌های بیولوژیک واکنش بیشتری نشان دهد. علاوه بر این گرده گیاهی اگر سایر آلودگی‌های شیمیایی وجود داشته باشد اثر حساسیت‌زایی‌شان بیشتر می‌شود. یعنی گرده گیاهی در شهری که آلودگی صنعتی نداشته باشد، حساسیت‌زایی کمتری نسبت به یک شهر صنعتی دارد.»
قربانیان هوای آلوده
قصه خوزستان، قصه جان‌هایی است که قربانی هوای مسموم شده‌اند. از اوایل پاییز، اهواز، آبادان، خرمشهر، شادگان، شوشتر، کارون، باوی، سوسنگرد، ماهشهر و هندیجان بیشترین آلودگی هوا را تجربه کردند. شرایط اهواز اما پیچیده‌تر است. این کلانشهر 1.5 میلیون نفری که حدود یک‌سوم صنایع استان در آن متمرکز شده، تاکنون دو بار در سالهای 2011 و 2013 از سوی سازمان جهانی بهداشت به عنوان آلوده‌ترین شهر جهان معرفی شده است. این سازمان، آلودگی هوا را یکی از عوامل اصلی مرگ و میر اعلام کرده و موسسه بین‌المللی تحقیقات سرطان (IARC) از سال 2013 به‌طور رسمی آلودگی هوا و ذرات معلق در آن را در گروه نخست مواد سرطان‌زا قرار داده است.
به گفته بختیاری‌نیا، معاون دانشگاه علوم پزشکی جندی‌شاپور اهواز، «در رتبه‌بندی احتمال مرگ زودرس، خوزستان بین دیگر استان‌ها در رتبه یکی مانده به آخر است. متوسط کشوری مرگ زودرس 16 درصد است، اما حدود 21 درصد از افراد 30 سالهای که در استان خوزستان ساکن هستند، تولد 70 سالگی خود را نمی‌بینند.»
به گفته متخصصان، آلودگی هوا علاوه بر سیستم تنفسی، سایر ارگان‌ها مانند سیستم عروقی، مغزی، قلب، چشم و دستگاه گوارش را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد.
«فرخنده شفیعی»، کارشناس بهداشت هوای مرکز بهداشت خوزستان در گفت‌وگو با ایسنا، مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا در سال 1399 در این استان را دو هزار و 482 مورد اعلام کرده است: «در سال 99، مرگ هشت کودک زیر پنج سال به علت عفونت حاد تنفسی، 78 مرگ به علت انسداد مزمن ریوی، 65 مرگ به دلیل سرطان ریه، 2 هزار و 63 مرگ به علت بیماری قلبی و 268 مرگ به علت سکته مغزی داشتیم که همه این موارد منتسب به آلودگی هوا هستند.»
هوای پاک؛ صفر
اعتراضات مردمی که بالا می‌گیرد، مسوولان، وعده برخورد و مجازات متخلفان را می‌دهند، اما از سرنوشت پرونده‌های مرتبط با آلودگی هوا اطلاعی در دست نیست. نمونه آن شرکت‌های توسعه نیشکراست که با وجود مصوبه ممنوعیت سوزاندن مزارع نیشکر در کارگروه آلودگی هوا هزاران هکتار از مزارعش را آتش زد و دود و خاکسترش را به شهرها و روستاها پاشید. کاری که در سالهای گذشته منجر به تشکیل پرونده قضایی شده بود که نتیجه عملی دربرنداشت. اخیرا نیز صادق جعفری‌چگنی، دادستان عمومی و انقلاب مرکز استان خوزستان از تشکیل پرونده برای برخی صنایع آلاینده خبر داده و گفته است: «وضعیت ناسالم اعلام شده هوای برخی شهرهای استان بر سلامت مردم اثرگذار است که دستگاه قضایی پیگیری‌های لازم را در دستورکار قرار داده است.» بر اساس گزارش اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان، در سال 1401 و 1402 در اهواز هیچ روزی هوا در شرایط پاک نبوده است. بنا بر این گزارش، از ابتدای امسال تا 12 آذر ماه، هوای اهواز 112 روز در شرایط ناسالم برای گروه‌های حساس، 39 روز در شرایط ناسالم، 2 روز در شرایط بسیار ناسالم و 105 روز در شرایط قابل قبول بوده. در سال 1401 نیز هوای اهواز 149 روز در شرایط ناسالم برای گروه‌های حساس، 102 روز ناسالم، 12 روز در شرایط بسیار ناسالم، 17 روز در شرایط خطرناک و 78 روز نیز شرایط قابل قبول داشته است. «فرهاد قلی‌نژاد»، معاون محیط زیست انسانی اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان به «اعتماد» می‌گوید: «از بیش از 10 شرکت آلاینده هوا در استان شکایت شده که شامل کشت و صنعت نیشکر دهخدا، کشت و صنعت نیشکر فارابی، کشت و صنعت نیشکر دعبل، کارخانه چوب در اهواز، پالایشگاه آبادان، چند کارخانه آسفالت در استان، یک کارخانه خمیرمایه و چند پتروشیمی در ماهشهر بوده و تعدادی از پرونده‌ها در دادسرا در حال پیگیری است.»
به گفته او، «پاییز امسال با اولویت اصلی شناسایی منابع آلاینده هوا، سه کشت و صنعت نیشکر و 54 کانون آلوده پسماند در استان شناسایی شدند که در همین راستا دستور قضایی به شهرداران اهواز، باوی، کارون و حمیدیه برای پاکسازی کانون‌های آلوده به پسماند اطراف شهر صادر شد و باید ظرف مدت 15 روز محقق شود. همچنین در حدود 35 اخطاریه مهلت‌دار رفع آلودگی صادر شد که چنانچه در مهلت مقرر آلودگی رفع نشود، علیه آنها شکایت خواهد شد. برخی از شکایت سالهای گذشته نتیجه حاصل شده که می‌توان به صدور دادنامه محکومیت یکی از صنایع پالایشگاهی در جنوب استان اشاره کرد. سایر پرونده‌های قضایی و اخطاریه‌های صادره نیز با جدیت در حال پیگیری است.»
همه مقصران آلودگی هوا
بر اساس ماده 3 قانون هوای پاک در مواقع اضطراری یعنی زمانی که با استمرار پایداری جوی (بر اساس اعلام سازمان هواشناسی) یا افزایش میزان غلظت آلاینده‌ها (بر اساس اعلام دانشگاه علوم پزشکی) شرایط به گونه‌ای است که در کوتاه‌مدت سلامت انسان و محیط زیست را دچار مخاطره جدی کند. کمیته شرایط اضطرار آلودگی هوای استانی به ریاست استاندار و دبیری اداره کل حفاظت محیط زیست، ملزم هستند که ممنوعیت‌ها یا محدودیت‌های موقت زمانی، مکانی و نوعی را برای پیشگیری از اثرات زیانبار و مقابله با منابع آلوده‌کننده هوا برقرار کنند. این در حالی است که با وجود هشدارهای مکرر هواشناسی و آماده‌باش دانشگاه علوم پزشکی، مدارس و مهدکودک‌ها، دانشگاه‌ها و ادارات روال عادی داشته است. قلی‌نژاد می‌گوید: «تاکنون در پاییز 10 جلسه کمیته اضطرار برگزار شده و مصوبات مهمی در خصوص ممنوعیت آتش‌سوزی مزارع نیشکر و شلتوک در شرایط اضطرار یا غیرحضوری شدن مدارس در برخی روزها و همچنین الزام به کاهش گازسوزی فلرهای نفتی و آمادگی مراکز درمانی تصویب شده است.» او مهم‌ترین عوامل آلودگی هوای خوزستان را متعدد و شامل منابع متحرک (خودروها)، آلودگی ناشی از فلرها (مشعل‌ها) و فعالیت‌های نفتی، آلودگی ناشی از آتش‌سوزی مزارع نیشکر، آلودگی ناشی از آتش‌سوزی بقایای کشت شلتوک و گندم، آلودگی ناشی از فعالیت برخی صنایع، آلودگی ناشی از آتش‌سوزی نیزارهای هورالعظیم و آلودگی ناشی از منابع متفرقه همانند آتش‌سوزی پسماندها عنوان می‌کند: «تاکنون مطالعه سهم‌بندی دقیقی درباره عوامل آلودگی هوا انجام نشده است. البته تعیین سهم‌بندی به دلیل تغییرات محیط و شرایط آب و هوایی در فصول مختلف مشکل است و نیاز به دقت فراوان دارد. در مطالعات طرح جامع آلودگی هوای اهواز به نقش هر یک از منابع و تولید گازهای آلاینده اشاره شده است. وفق بررسی داده‌ها می‌توان گفت که منابع متحرک یعنی خودروها و همچنین فلرهای نفتی، آتش‌سوزی مزارع نیشکر و مزارع شلتوک سهم بیشتری را در آلودگی هوای اهواز دارند و در سایر شهرهای استان، دود ناشی از آتش‌سوزی مزارع نیشکر و شلتوک و کاه‌وکلش گندم علت اصلی آلودگی هوا بوده است. در برخی موارد آلودگی ناشی از آتش‌سوزی پسماندها و آلودگی ناشی از صنایع در استان موجب آلودگی هوا می‌شود.» به گفته قلی‌نژاد، «طبق قانون هوای پاک، وزارت نفت مکلف است سوخت استاندارد کشور اعم از بنزین و... را برای همه مصارف به ویژه خودروها تامین کند که میزان توزیع بنزین یورو 4 در خوزستان بنا بر پایش‌ها کافی نیست. همچنین امسال فعلا مازوت‌سوزی نداشتیم و تلاش می‌شود تا نیروگاه‌های استان از مازوت استفاده نکنند.»
اهواز در محاصره آلاینده‌ها
«طرح جامع کاهش آلودگی هوای اهواز» در سال 1383 تدوین شد و در سال 1394 «بازنگری و ارتقای طرح جامع کاهش آلودگی اهواز» برای افق 20 ساله به انجام رسید. میزان تحقق طرح جامع کاهش آلودگی هوای کلانشهرها حدود 40 درصد برآورد شده که گفته می‌شود در اهواز کمتر است. به همین دلیل بازنگری طرح با هدف تعیین گره‌گاه‌های اصلی و یافتن دلایل توفیق و عدم توفیق برخی برنامه‌ها و پروژه‌های پیشنهادی برای دستیابی به استانداردهای ملی و بین‌المللی کیفیت هوا در محدوده مطالعات (شهرستان قدیم اهواز شامل اهواز، کارون، باوی و حمیدیه) انجام شد. در این محدوده، 11 صنعت کانی غیرفلزی، هفت صنعت فلزی، یک صنعت شیمیایی، دو نیروگاه برق، 6 صنعت غذایی و تاسیسات نفتی استقرار یافته‌اند. بررسی میزان انتشار ناشی از آلاینده‌های صنعتی در این پژوهش نشان می‌دهد که شهرستان اهواز با میزان انتشار کل بیش از 300 هزار تن در سال یعنی در حدود 75 درصد بیشترین سهم را در انتشار آلاینده‌های صنعتی به خود اختصاص داده است.
بررسی کل انتشار آلاینده‌ها ناشی از سهم منابع مختلف نشان می‌دهد که بخش صنعت با میزان انتشار بیش از 152 هزار تن در سال یعنی 76 درصد در رتبه اول است که بیش از دوسوم آن مربوط به صنایع نفتی است. بخش حمل و نقل با بیش از 41 هزار تن در سال یعنی 20 درصد در رتبه دوم و بخش خانگی و تجاری با انتشار هفت هزار تن در سال یعنی حدود 3 درصد در رتبه سوم قرار دارند. بخش کشاورزی سهمی بسیار ناچیز در انتشار آلاینده‌های هوا دارد که در رتبه بعدی قرار می‌گیرد، البته انتشارات ناشی از توسعه نیشکرها در بخش صنعت محاسبه شده است.
همچنین بررسی تفکیکی آلاینده‌ها در این شهرستان نیز حاکی است آلاینده مونوکسید کربن (CO) با 97 درصد بالاترین میزان را داراست که عمده آن مربوط به واحدهای نفتی است. آلاینده دی‌اکسید گوگرد (SO2) نیز با 92 درصد بالاترین سهم یک آلاینده را به خود اختصاص داده که بیشتر ناشی از فعالیت صنایع نفت و مازوت‌سوزی در نیروگاه رامین در زمان استفاده از سوخت فسیلی است.
بر مبنای این پژوهش، بیشترین سهم انتشار ذرات غبار، متعلق به صنایع فلزی (فولاد) و سهم انتشار ناکس (NOX) متعلق به نیروگاه برق زرگان است. سوزاندن مزارع نیشکر گاز مونوکسیددی نیتروژن (N2O) به میزان 2 تن در سال، CO به میزان 3058 تن در سال و CH4 (متان) به میزان 90 تن در سال تولید می‌کند. شرکت توسعه نیشکر هفت واحد با 100 هزار هکتار مساحت دارد که در شمال و جنوب اهواز قرار دارند. آن طور که اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان گزارش داده است: 15 مشعل نفتی (فلر) در نزدیکی محدوده شهر اهواز، 29 مشعل در حریم شهر اهواز و 82 مشعل در محدوده شهرستان اهواز وجود دارد که مربوط به شرکت مناطق نفتخیز جنوب (بزرگ‌ترین شرکت نفتی) است. در منطقه کریت کمپ در شرق اهواز، حدود 15 میلیون فوت مکعب در روز گاز ترش که یک گاز سمی است، سوزانده می‌شود که با تولید روزانه 9 میلیون تن گاز دی‌اکسید کربن و سه میلیون تن گاز سولفید هیدروژن هر روز فضای شهر اهواز را تحت تاثیر قرار می‌دهند. یکی از چالش‌های بررسی و اندازه‌گیری فلرسوزی، عدم شفافیت حجم سوزاندن گازهای همراه نفت (فلرینگ) عنوان شده که بر اساس میزان تولید متغیر است. بر اساس گزارش اردیبهشت امسال در ایرنا، علیرضا دانشی، مدیرعامل شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب گفته است: «با اجرای قراردادهای موجود در جمع‌آوری گازهای همراه، 830 میلیون فوت مکعب گاز در مدت 2.5 سال آینده به نتیجه می‌رسد که 80 درصد از گازهای همراه نفت در این شرکت است.» سلاجقه، رییس سازمان حفاظت محیط زیست اما آذرماه در بازدید از شرکت بهره‌برداری نفت و گاز کارون در اهواز با انتقاد از فلرسوزی‌ها برای این شرکت مهلت یکساله‌ای تعیین کرد تا دیگر فلرسوزی نداشته باشد.
آلاینده‌ها شانه خالی کردند
قلی‌نژاد، معاون حفاظت محیط زیست خوزستان با بیان اینکه طرح جامع کاهش آلودگی هوای اهواز موفقیت‌آمیز نبوده، می‌گوید: «یکی از دلایل محقق نشدن راهکارها، علاوه بر عدم اقدام دستگاه‌های اجرایی مسوول، قابلیت‌های طرح جامع است که در ماه‌های اخیر بررسی طرح جامع با توجه به مطالعات سیاهه انتشار آلودگی هوای اهواز آغاز شده است. مهم‌ترین اقدام در حال حاضر این است که اجرای طرح جامع با انطباق آن با وضعیت موجود شروع شده و همزمان اگر نیاز به مطالعات تکمیلی باشد به‌روزرسانی خواهد شد. همچنین مطالعات طرح جامع کاهش آلودگی هوای شهرستان ماهشهر توسط سازمان منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی ماهشهر به زودی آغاز خواهد شد. با توجه به منابع متعدد آلودگی هوای استان، تدوین طرح جامع کاهش آلودگی هوای شهرهای بزرگ و پرجمعیت استان همانند آبادان و دزفول نیز باید پیگیری شود.»
در بازنگری طرح جامع کاهش آلودگی هوای اهواز 90 طرح (پروژه) با اعتبار حدود یک‌هزار و 275 میلیارد تومان پیشنهاد شده که صرف‌نظر از پروژه متروی اهواز است.
قلی‌نژاد مهم‌ترین اقدام برای کاهش آلودگی هوای خوزستان را اجرای قانون هوای پاک و انجام تکالیف قانونی دستگاه‌های اجرایی و شرکت‌ها و صنایع و جلب مشارکت شهروندان می‌داند: «علاوه بر آن اجرای راهکارهای طرح جامع کاهش آلودگی هوای اهواز می‌تواند راهگشا باشد. تجهیز صنایع به سیستم‌های کنترلی کاهش‌دهنده آلودگی هوا و خروج صنایع آلاینده هوا از محدوده شهرها باید انجام شود. ارایه طرح ترافیک شهرهای بزرگ استان با رویکرد هوای پاک به ویژه افزایش و توسعه حمل و نقل عمومی، اتمام پروژه‌های بازیابی گازهای همراه نفت و پایان فلرینگ، افزایش سطح برداشت سبز مزارع نیشکر با اولویت مزارع اطراف شهرها، جلوگیری از هرگونه پسماندسوزی، توزیع بیشتر و گسترده سوخت با استاندارد بالاتر و افزایش سهم سرانه فضای سبز در استان و ایجاد کمربند سبز باید در برنامه قرار گیرد.»
یک طرح شکست‌خورده
یک کارشناس آلودگی هوا که نخواست نامش در این گزارش ذکر شود، همچنین در گفت‌وگو با «اعتماد» طرح جامع کاهش آلودگی هوای اهواز را یک طرح شکست‌خورده توصیف می‌کند: «برنامه‌های این طرح محقق نشد. با وجودی که دستورالعمل‌های آن جزو وظایف ذاتی ارگان‌ها بوده، با این حال حدود 10 درصد محقق شده و علاوه بر آن مشکلات دیگری هم اضافه شد، چون صنایع به دلیل مشکلات اقتصادی و تحریم‌ها و اولویت نبودن برنامه‌ها نتوانستند به وظایف‌شان عمل کنند. به‌طور مثال حمل‌ونقل عمومی جزو وظایف و برنامه‌های شهرداری اهواز بوده که در طرح نیز قید شده، اما افزایش اتوبوس، راه‌اندازی مترو و اتوبوس برقی در این سال‌ها انجام نشد. صنایعی مثل شرکت کربن که باید از محدوده شهری خارج می‌شدند نیز نتوانستند به تعهدشان عمل کنند.» او می‌گوید: «تفاوتی که اهواز با سایر کلانشهرها دارد، این است که دورتادورش خشک و خالی از پوشش گیاهی است. این مساله باعث شده گرد و غبار با اندازه 10 میکرون (PM10) به صورت آلودگی پس‌زمینه همیشه وجود داشته باشد و غبار کمتر از 2.5 میکرون (PM2.5) که ناشی از آلودگی صنعتی و خودرویی است و بسیار خطرناک است به آن اضافه شود. بنابراین نباید از گردوغبار دایمی غافل شد و بحث کمربند سبز که از دهه 70 مطرح بوده و مهار کانون‌های داخلی گردوغبار باید در دستورکار باشد.»
به گفته این کارشناس، «توسعه اهواز نامتوازن بوده و شهر به سمت صنایع گسترش یافته. از سوی دیگر این صنایع با تکنولوژی قدیمی و فرسوده و از رده خارج هستند. اگر کنترل و نظارت قوی باشد بسیاری از صنایع جرات آلوده کردن محیط را نخواهند داشت. در کشورهای توسعه یافته می‌بینیم که کارخانه‌ها در محدوده شهر فعالیت می‌کنند ولی به خاطر استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته هیچ آلودگی تولید نمی‌کنند.»
بی‌اعتباری برای ریزگردها
در زمان تدوین طرح جامع کاهش آلودگی هوای اهواز، خوزستان با چالش ریزگردها مواجه نبود به همین دلیل جای آن در طرح خالی ماند، اما در بازنگری طرح مورد توجه قرار گرفت. پدیده تنگی نفس همزمان با باران‌های پاییزی و آلودگی هوا ناشی از آتش‌سوزی هورالعظیم مواردی بود که بعد از بازنگری طرح روی دادند و در هیچ کدام از پژوهش‌ها جایی نداشتند. تالاب مرزی هورالعظیم که در سالهای اخیر به دلیل تامین نشدن حقابه از سوی ایران و عراق، با خودسوزی‌های تابستانه مواجه است که دود غلیظ ناشی از آن کیلومترها فراتر می‌رود و گاهی تا هشت شهرستان را در برمی‌گیرد.
خوزستان از اوایل دهه 80 با پدیده ریزگرد درگیر شد که در سالهای اخیر به یکی از عوامل اصلی آلودگی هوا تبدیل شد. کانون‌های گرد و غبار در این استان 350 هزار هکتار در قالب هفت کانون شناسایی شده که با اوج گرفتن این پدیده در اواخر سال 1395 طرح مقابله با ریزگردها در دولت مصوب شد.
«فرزاد امین»، رییس اداره بیابان‌زدایی اداره کل منابع طبیعی خوزستان درباره پیشرفت این طرح به «اعتماد» می‌گوید: «در طرح مقابله با گرد و غبار، پروژه‌های متعدد برای مهار کانون‌های بحرانی پیش‌بینی شد. بر همین اساس 161 هزار هکتار مدیریت چرا و قرق برای کنترل دام، 24 هزار و 800 هکتار نهال‌کاری، 29 هزار هکتار مدیریت رواناب، 500 هکتار بوته‌کاری و آبگیری و مرطوب‌سازی یکی از تالاب‌های محلی (هور منصوره) انجام شد.»
او مهم‌ترین مشکل این طرح را کمبود اعتبار می‌داند: «این طرح از سال 1396 به صورت پنج ساله بوده که به دلیل محدودیت اعتبارات هنوز به اتمام نرسیده است. تاکنون حدود 36 درصد از برنامه‌های طرح اجرا شده و بالغ بر 400 میلیارد تومان اعتبار برای آن هزینه شده است. امسال در سفر رییس‌جمهور به خوزستان مصوب شد که 100 میلیارد تومان برای سالهای 1402 و 1403 اختصاص یابد که منتظر تخصیص هستیم و در صورت تخصیص برنامه نهال‌کاری، قرق، مدیریت رواناب و بوته‌کاری در دستورکار است.»
فوری‌ترین مطالبه
یکصد نفر از اساتید دانشگاه شهید چمران اهواز در روزهای اخیر در نامه‌ای به استاندار خوزستان خواستار حل مشکل آلودگی هوا «به عنوان فوری‌ترین مطالبات مردم اهواز» شدند. نامه‌ای که همچون سایر مطالبات این شهر، بی‌پاسخ مانده است. آیا هوای اهواز پاک می‌شود؟
بخش سایت‌خوان، صرفا بازتاب‌دهنده اخبار رسانه‌های رسمی کشور است.