روایتی از 60 سال تلاش بی دریغ در دفاع از حقانیت حضرت علی (ع)

به گزارش «مبلغ»- حجت الاسلام والمسلمین مهدی اسفندیاری، دبیر علمی کنگره علامه میرحامد حسین (ره) در نوشتاری به معرفی این شخصیت پرداخته که تقدیم می شود:

نام و نسب

سید مهدی، مکنی به ابوالظفر، معروف به میرحامد حسین طاب ثراه، با لقب آخرتیِ فردوسمآب (1246 - 1306 ق.)، سومین پسر علامه مفتی محمد قلی (1188-1260ق.) است. خاندان او از سادات موسوی نیشابور هستند و تبارشان از امامزاده سید محمد محروق به امام هفتم علیه السلام می‌رسد.

آیت الله سید حامد حسین - که ریشه اش نیشابوری و زادگاه خود و پدرانش هندوستان و در محدوده لکهنو بوده - به عنوان احیاگر فرهنگ امامت در دوران معاصر و اندیشمندی متتبع، عالمی نستوه و مجاهدی خستگی ناپذیر به شماره آمده که در توصیف جایگاه رفیع علمی اش، عباراتی بس والا از بزرگان و عالمان نقل شده است. اوصافی چون: «آیت الله فی العالمین، حجه الاسلام والمسلمین، لسان الفقهاء والمجتهدین، ترجمان الحکماء والمتکلمین، علامه العصر وسید المجاهدین» تنها بخشی از توصیفات رسیده از اندیشه ورزان در حق اوست.

اساتید

علامه از همان کودکی، استعداد سرشاری در فراگیری علوم مختلف داشت. وی از هفت سالگی، تحصیل دروس مقدماتی را آغاز کرده و به جز خوشه‌چینی از خرمن دانش پدر، محضر اساتید بزرگ دیگری را نیز درک کرده است، همچون:

• علامه سلطان العلماء، رضوان‌مآب، سید محمد (1199 - 1284 ق.)، پسر ارشد مجدد الشریعه حضرت آیت الله العظمی سید دلدار علی غفران‌مآب (1166 - 1235 ق.)؛
• علامه سید العلماء، علیین‌مکان، سید حسین (1211 - 1273 ق.) پسر کوچک علامه سید دلدار علی غفران‌مآب؛
• علامه خلاصه العلماء، سید مرتضی (م 1266 ق.) پسر سلطان العلماء؛
• علامه مفتی محمد عباس تستری (1224 - 1306 ق.).

اینان، از مفاخر و اندیشمندان مکتب امامیه در شبه قاره و صاحب تألیفات فاخر و پرشماری بودند که در شکل‌گیری شخصیت علمی صاحب عبقات، نقش بسزایی داشته‌اند و شواهد متعددِ آن را میتوان در یادداشت‌های شخصی و آثار علمی علامه میرحامد حسین رحمه الله مشاهده کرد.

علامه در کلام بزرگان و عالمان

حجم ستایش‌های فراوان عالمان بزرگ ایران و عراق از شخصیت و نگاشته‌های علامه، به ویژه درباره کتاب شریف «عبقات الأنوار فی امامه الأطهار» گواهی روشن بر این ادعا است. علاوه بر کتاب «سواطع الأنوار فی تقریظات عبقات الأنوار»[1]، مدحنوشته‌های بسیاری در تمجید علامه و آثار ایشان در مجموعه‌های مکاتیب و تحریرات به چشم می‌خورد.

مرحوم سید حسن صدر (م 1354 ق.) صاحب «تکمله أمل الآمل» درباره علامه آورده است:

السید حامد حسین بن العلامه محمد قلی خان الموسوی النیشابوری اللکهنوی، کان من أکابر المتکلمین، وأعلام علماء الدین، وأساطین المناظرین المجاهدین. بذل عمره فی نصره الدین، وحمایه شریعه جده سید المرسلین، والأئمه الهادین، بتحقیقات أنیقه، وتدقیقات رشیقه، واحتجاجات برهانیه، والزامات نبویه، و استدلالات علویه، و نقوض رضویه، حتی عاد الباب من التحفه الاثنی عشریه خطابات شعریه، وعبارات هندیه، تضحک منها البریه! ولا عجب...

فالشبل من ذاک الهزبر وانما / تلد الأسود الضاریات أسودا

فان والده العلامه صاحب تقلیب المکائد وتشیید المطاعن. وکتاب صاحب العنوان عبقات الأنوار فی امامه الأئمه الأطهار فی عده مجلدات قد شاع فی جمیع الأقطار، واشتهر کالشمس فی رابعه النهار، وله قدس سره کرامات مشهوره ومآثر مأثوره.[2]

مرحوم محدث قمی (م 1359 ق.) در «فوائد رضویه» پیرامون علامه میرحامد حسین می‌گوید:

حامد حسین بن محمد قلی الموسوی الکنتوری الهندی، السید الأجل، العلامه الفاضل الورع الفهامه، الفقیه المتکلم المحقق، والمفسر المحدث المدقق، حجه الاسلام والمسلمین، وآیه الله فی العالمین، وناشر مذهب آبائه الطاهرین، السیف القاطع والرکن الدافع، البحر الزاخر والسحاب الماطر، الذی شهد بکثره فضله العاکف والبادی، وارتوی من بحار علمه الظمآن والصادی.

أما التفسیر، فهو بحره المحیط، وکشاف دقائقه بلفظه الفائق علی الوسیط والبسیط؛

وأما الحدیث، فالرحله فی الروایه والدرایه الیه، والمعول فی حل مشکلاته علیه؛

وأما الکلام، فلو رآه الأشعری لقَربه وقَربه، وعلم أنه نصیر الدین ببراهینه وحججه المهذبه المرتبه؛

وأما الاُصول، فالبرهان لا یقوم عنده بحجه، وصاحب المنهاج لا یهتدی معه الی محجه؛

وأما النحو، فلو أدرکه الخلیل لاتخذه خلیلاً، أو یونس لأنس بدرسه وشفی منه غلیلاً....

و بالجمله، وجود آن جناب از آیات الهیه و حجج شیعه اثنا عشریه بود. هر کس کتاب مستطاب عبقات الأنور که از قلم درربار آن بزرگوار بیرون آمده مطالعه کند، می‌داند که در فن کلام، سیما در مبحث امامت، از صدر اسلام تا کنون احدی بدان منوال سخن نرانده و بر آن نمط تصنیف نپرداخته! و الحق مشاهد و عیان است که احاطه و اطلاع و سعه نظر و طول باع نیست جز به تأیید و اعانت حضرت اله و توجه سلطان عصر روحنا له الفداء.[3]

مرحوم علامه سید محسن امین رحمه الله علیه (م 1371 ق.) صاحب «أعیان الشیعه» نیز علامه میر حامد حسین را این گونه می‌شناسانَد:

السید الأمیر حامد حسین بن الأمیر المفتی السید محمد قلی بن محمد حسین بن حامد حسین بن زین العابدین الموسوی النیسابوری الکنتوری الهندی اللکهنوی... کان من أکابر المتکلمین الباحثین عن أسرار الدیانه، والذابین عن بیضه الشریعه وحوزه الدین الحنیف، علامهً نحریراً ماهراً بصناعه الکلام والجدل، محیطاً بالأخبار والآثار، واسع الاطلاع، کثیر التتبع، دائم المطالعه، لم یُر مثله فی صناعه الکلام والاحاطه بالأخبار والآثار فی عصره، بل وقبل عصره بزمان طویل وبعد عصره حتی الیوم، ولو قلنا: انه لم یَنبَغ مثلُه فی ذلک بین الامامیه بعد عصر المفید والمرتضی لم نکن مبالغین! یُعلم ذلک من مطالعه کتابه العبقات، وساعده علی ذلک ما فی بلاده من حریه الفکر والقول والتألیف والنشر.

وقد طار صیته فی الشرق والغرب، وأذعن لفضله عظماء العلماء، وکان جامعاً لکثیر من فنون العلم، متکلماً محدثاً رجالیاً أدیباً، قضی عمره فی الدرس والتصنیف والتألیف والمطالعه....[4]

مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی رحمه الله علیه (م 1389 ق.) صاحب «الذریعه» درباره علامه میر حامد حسین آورده است:

السید الأمیر حامد حسین بن الأمیر السید محمد قلی بن السید محمد [حسین] بن حامد حسین الموسوی النیشابوری الکنتوری الهندی اللکهنوی، من أکابر متکلمی الامامیه وأعاظم علماء الشیعه المتبحرین فی أولیات هذا القرن، هو أصغر ولد أبیه الذی توفی 1260.

ولد فی لکهنو 1246 ونشأ بها علی أبیه _المذکور فی الکرام البرره_ نشأه طیبه، وتعلم المبادی وقرأ مقدمات العلوم وأخذ الکلام عن والده الامام السید محمد قلی، والفقه والاُصول عن سید العلماء السید حسین بن السید دلدار علی النقوی، والمعقول عن السید مرتضی بن السید محمد، والأدب عن المفتی السید محمد عباس وغیرهم، وکان کثیر التتبع، واسع الاطلاع والاحاطه بالآثار والأخبار والتراث الاسلامی، بلغ فی ذلک مبلغاً لم یبلغه أحد من معاصریه ولا المتأخرین عنه، بل ولا کثیر من أعلام القرون السابقه.

أفنی عمره الشریف فی البحث عن أسرار الدیانه، والذب عن بیضه الاسلام وحوزه الدین الحنیف، ولا أعهد فی القرون المتأخره من جاهد جهاده وبذل فی سبیل الحقائق الراهنه طارفه وتِلاده، ولم تر عین الزمان فی جمیع الأمصار والأعصار مضاهیاً له فی تتبعه وکثره اطلاعه ودقته وذکائه وشده حفظه وضبطه....

وله تصانیف جلیله نافعه تموج بمیاه التحقیق والتدقیق، وتوقف علی ما لهذا الحبر من الماده الغزیره، وتعلم الناس بأنه بحر طامی لا ساحل له، أهمها وأشهرها عبقات الأنوار فی مناقب الأئمه الأطهار فارسی فی الامامه، وهو أجل ما کتب فی هذا الباب من صدر الاسلام الی الآن، یقع فی أکثر من عشر مجلدات کبار، کتبه فی الرد علی باب الامامه من التحفه الاثنی عشریه، أثبت فیه کل ما رده الدهلوی وأنکره من الروایات والأحادیث من طریق العامه بایراد الخبر وذکر رواته من الصحابه والتابعین وتابعی التابعین الی المحدثین، کل ذلک علی ترتیب القرون والطبقات، ویؤید ذلک کله بذکر الموثقین لطبقات الرواه حسب القرون أیضاً...

ومهما أشدنا بذکر هذا الکتاب، فانا نعترف بالقصور عن أداء ما یستحقه من الثناء والاطراء، وذلک فضل الله یؤتیه من یشاء....[5]

علامه امینی رحمه الله علیه (م 1390 ق.) صاحب موسوعه گران سنگ «الغدیر» درباره میر حامد حسین می‌گوید:

السید میر حامد حسین بن السید محمد قلی الموسوی الهندی اللکهنوی‌، المتوفی 1306 عن 60 سنه. ذکر حدیث الغدیر وطرقه وتواتره ومفاده فی مجلدین ضخمین فی ألف وثمان صحائف، وهما من مجلدات کتابه الکبیر العبقات. وهذا السید الطاهر العظیم کوالده المقدس سیف من سیوف اللَه المشهوره علی أعدائه، ورایه ظفر الحق والدین، وآیه کبری من آیات اللَه سبحانه، قد أتم به الحجه، وأوضح المحجه.

وأما کتابه العبقات فقد فاح أریجُه بین لابَتَی العالم، وطبق حدیثُه المشرق والمغرب، وقد عرف من وقف علیه أنه ذلک الکتاب المعجز المبین الذی لا یأتیه الباطل من بین یدیه ولا من خلفه، وقد استفدنا کثیراً من علومه المودعه فی هذا السفر القیم، فله ولوالده الطاهر منا الشکر المتواصل، ومن اللَه تعالی لهما أجزل الاُجور.[6]

امام خمینی رحمه الله علیه (م 1409 ق.) در سال 1320 ش. /1363 ق. که هنوز تمام مجلدات عبقات چاپ نشده بود، پس از بحث در موضوع حدیث غدیر، در «کشف اسرار» چنین می‌نگارد:

هر کس بخواهد اطلاع از چگونگی حدیث غدیر پیدا کند، باید رجوع کند به کتاب عبقات الأنوارِ سیدِ بزرگوار میرحامد حسین که چهار جلد بزرگ در حدیث غدیر تصنیف کرده و چنین کتابی تاکنون نوشته نشده. و عبقات الأنوار در امامت از قراری که شنیده شده سی جلد است، و آنچه که ما دیدیم هفت - هشت جلد است و در ایران شاید تا پانزده جلد آن پیدا شود. و عده ای در صدد جمع آن کتاب و تضییع آن هستند و ما ملت شیعه در خواب هستیم، تا آن وقت که یک چنین گنج پر قیمت و گوهر گرانبهایی از دست برود!

اکنون قریب دو سال است [دو سال قبل از1363 ق.] که به ملت شیعه تجدید طبع این کتاب پیشنهاد شده و به خونسردی تلقی شده است. با این وصف با خواست خدا جلد غدیر در تحت طبع است. لکن بر علماء شیعه بالخصوص و دیگر طبقات لازم است که این کتاب بزرگ را که بزرگترین حجت مذهب است نگذارند از بین برود و به طبع آن اقدام کنند.[7]

رهبر معظم انقلاب حفظه الله وأبقاه هم در یکی از سخنرانی‌های خود درباره عبقات چنین می‌گویند:

... مسأله دیگر هم، مسأله حجیت اهل بیت و ولایت‌شان است؛ همین کاری که مرحوم سید شرف الدین رضوان الله تعالی علیه با آن وسعت نظر و با آن قدرت انجام داده و قبل از ایشان مرحوم میر حامد حسین و دیگران این کارهای مهم را انجام دادند....

من دیدم که اخیراً کشورهای عربی، این کتاب تحفه اثنا عشریه را که خودِ کتاب، کتاب تفرقهافکنی و برانگیزاننده اختلافات است و در حقیقت بر ضد و ذم شیعه و در مدح اهل بیت [8] است، خلاصه کردهاند و با زبان عصر و با بهترین چاپ و با فهرست و با تصحیح منتشر نمودهاند. این کتاب شاید مثلاً در صد و پنجاه سال قبل، یعنی در زمان شاه ولی الله دهلوی، نوشته شده است که مرحوم میر حامد حسین همین کتاب عبقات را در جوابش نوشت. ما شیعیان هنوز چاپ شده کتاب عبقات با این عظمت را نداریم![9]

نگاشته‌های علامه میر حامد حسین رحمه الله

فهرست نگاشته‌های علامه چنین است:

• النجم الثاقب فی مسأله الحاجب

این رساله فقهی استدلالی، در بررسی مسأله حاجب در وضوء و غسل سامان یافته است. البته مرحوم آقا بزرگ آن را از فروعاتِ «علم الفرائض وکیفیه الارث» قلمداد کرده اند [10]. علامه سعید المله، نوه صاحب عبقات، درباره این کتاب میگوید: «له ثلاثه قوالب: کبیر ووسیط وصغیر»[11] لکن با عنایت به نسخه های به دست آمده از این کتاب و اختلافات جزئیِ موجود در میان آنها، به گونهای که میتوان یک متن واحد را در تمامشان مشاهده کرد، باید کلام سعید المله را، بر وجود فیشهای گوناگون در فرایند تولید النجم الثاقب حمل کرد.

علامه درباره انگیزه خود از نگارش این کتاب، به انگارهسازیِ اولیه از قرائت موسوعه فقهیِ جواهر الکلام اشاره کرده و مینویسد:

«فهذه سطور زاهره وحروف باهره فی تحقیق مسأله الحاجب، نمقتها حین قراءه بعض المشتغلین لدیَ والأماثل المترددین الی کتاب جواهر الکلام لشیخ الاسلام أحله الله دار السلام.»[12]

در صفحات ابتدائی این نسخه به خط جناب سید سبط الحسن آمده است:

«النجم الثاقب فی مسأله الحاجب فی الفقه، وهذا الکتاب عجیب جداً، وله ثلاثه قوالب: کبیر ووسیط وصغیر. من مصنفات آیه الله فی العالمین وحجته علی الجاحدین، وارث علوم أوصیاء خیر البشر، المجدد للمذهب الجعفری علی رأس المأئه الثالثه مولانا ومولی الکونین، المقتفی لآثار آبائه المصطفین، جناب السید حامد حسین، صاحب العبقات، المتوفی سنه 1306 ق.»

آن فقیه دانشور، این رساله پرمحتوا را با روشی نو و جستاری عمیق تدوین نموده است، به گونهای که در حوزه موضوعیِ مورد بحث، کاری کم نظیر به شمار می آید. ایشان در این کتاب از جواهر الکلام مرحوم نجفی، کتاب الطهاره شیخ انصاری، آثار فقهی مرحوم نراقی و برخی دیگر از آثار گرانسنگ فقهی، اصولیِ بزرگان شیعه یاد کرده و به تحلیل دیدگاهها در تبیین احکام حاجب بر اعضاء وضوء و غسل پرداخته است. وی اقسام حاجب را به دو گونه مشکوک الوجود و معلوم الوجودیِ که مانعیتش مشکوک است تقسیم کرده و پس از بررسی دیدگاه برخی بزرگان در نوع اول، به تحلیل آنها پرداخته و نظر مختار را اعلام میکند. او در ادامه به بحث از گونه دوم پرداخته و عمده متن کتاب را به بحث از آن اختصاص میدهد.

• استقصاء الافحام واستیفاء الانتقام فی رد منتهی الکلام

زمانی که «رساله حدیث حوضِ» جناب سبحان علیخان (1180- 1264 ق.) که در سال 1252 ق. تصنیف شده بود [13] انتشار یافت، جمع مهمی از اهل سنت را به مذهب حقه شیعه متمایل کرد. حیدرعلی فیض‌آبادی حنفی (1299 ق.) با عنایت به همین امر و برای مقابله با پیامدهای مؤثر آن رساله شریف در هدایت جامعه اسلامی، کتاب چالش برانگیز «منتهی الکلام ملقب به تنبیهات أهل الخوض لاعتراضهم علی حدیث الحوض» را در نقد و رد سبحان علیخان نوشت.

فیض آبادی کتابش را در دو مسلک و یک خاتمه سامان داده و از همان آغاز، تبلیغات وسیعی به راه انداخت. او مدعی بود که هیچ عالم شیعی را توان رویاروئی با منتهایِ من نیست. البته نوک تیز پیکان حملات او، بیشتر اندیشمندانِ دار الملک تشیع و دار الایمان [14] مدرسه لکهنو را هدف قرار میداد. اما پس از گذشت بیست سال از این هرزه درائیها و یاوه گوییها، شیر بیشه امامت و پرورش یافته مکتب کلامی غفرانمآب، حامد حسینِ جوان، با یاریِ همراه همیشگی و برادر دانشمندش علامه سید اعجاز حسین (1240 - 1286 ق.)، استقصاء الافحام را در رد آن نگاشت. این ضربه به قدری کاری و تأثیر گذار بود که از منتهی الکلام و نویسنده اش، به جز یک اسم، چیز دیگری باقی نماند.

حجم انبوه دست نوشته های استقصاء، نشان از اراده جدی علامه بر تألیف موسوعه ای در دفاع از آموزه های گوناگون امامیه دارد. اما با آنکه صاحب استقصاء در پایان جلد دوم مینویسد: «وسیتلوه المجلد الثالث ان شاءالله تعالی»، و علی رغم گزارش صاحب الذریعه از وجود جلد سوم، آنجا که میگوید: «وقد طبع بعض أجزائه فی مطبعه مجمع البحرین فی ثلاثه مجلدات سنه 1315»، لکن پس از جستجوهای فراوان در کتابخانه ناصریه و جاهای دیگری که امید به یا فتن آن بوده است، اثری به دست نیامد و آنچه تا کنون به دست آمده، دو جلد سنگی، البته پر حجم، با حاشیه های فراوان است. جلد اول در سال 1276 ق. در زمان زندگانی علامه، در مطبع مجمع البحرین لودیانه و جلد دوم در سال 1315 ق. در مطبع اعجاز محمدی لکهنو به چاپ رسید.

مخفی نماند که پیش از عبقات، استقصاء توانست میرحامد را به عنوان متکلمی توانا معرفی نماید و گواه روشن بر آن، تقریظات فراوان بزرگان حوزه های علمیه شبه قاره، ایران و عراق است. در این اثرِ پر ارج، مسائل مختلفی مورد بررسی قرارگرفته که از آن جمله است: مسأله تحریف قرآن کریم، مسأله اثبات وجود حضرت ولی عصر أرواحنا فداه، بررسی احوال علماء اهل سنت و جرح و تعدیل رجال ایشان، و تحلیل تطبیقیِ برخی از اصول و فروع دین، با تأکید بر دیدگاهها و منابع فریقین.

• شوارق النصوص فی تکذیب فضائل اللصوص

صاحب عبقات هدف از نگارش این کتاب را سیل افترائات و بهتانها از سوی مخالفینِ مکتب اهل بیت علیهم السلام بر مذهب حقه شیعه بیان میکند. وی فراگیر شدن جعل خبر در بین محدثان آنها، کتاب سازی های فراوان، غرق شدن راویانشان در دروغ و حرفهای باطل و وجود عالمانی که در تباهی و فساد فرو رفته اند را چالشی جدی معرفی کرده و پیامد آن را نسبت دادن تمام فضائلِ بی رقیب امیرالمومنین علیه السلام و فرزندان گرامشان علیهم السلام به مدعیان خلافت و برخی دیگر از صحابه بر میشمرد.

داستان تألیف این اثر هم نمونه دیگری از تلاشهای با برکت آن متکلم خستگی ناپذیر است. در خود نوشته ای به خط ایشان، گزارشی از تکمیل این کتاب در کنتور به چشم می خورد؛ چرا که به دلیل درگیریهای داخلی، مجبور به مهاجرت از لکهنو به قریه نیاکان خود کنتور گردید و به سبب شرائط پیش آمده نظیر کشتار بی دلیل و غارت اموال، چنانچه مینویسد: «حیث شنوا فی لکهنو الغارات العظیمه، وأخذوا من شاؤوا بالقتل والنهب من غیر جریمه، فصار الزمان زمان هَرج ومَرج»، نتوانست منابع مورد نیاز برای تکمیل استقصاء، عبقات و تشیید المطاعن را همراه ببرد، پس به شوارق پرداخت؛ چه اینکه مصادر کمتری میخواست.[15]

ایشان شوارق را کتابی بی نظیر معرفی می کند که به جز نخبگان و اهل فضیلت، کس دیگری جلالت و عمقش را درک نمیکند.[16] وی چیدمان این اثر را بر شش باب و یک خاتمه منظم کرده و فیشهای انبوهی تهیه و تنظیم نمود. ابواب کتاب عبارت اند از:

باب 1: فضائل ساختگی ابوبکر.

باب 2: فضائل ساختگی عمر.

باب 3: فضائل ساختگی عثمان.

باب 4: فضائل ساختگی شیخین.

باب 5: فضائل ساختگی سه خلیفه.

باب 6: فضائل ساختگی معاویه وعایشه و بقیه اصحاب.

خاتمه: روایات ساختگی در بدگوئی و مذمت شیعیان و مطالبی دیگر.

البته تا کنون تنها باب اول، دوم و چهارم از آن به سامان رسیده و از مجموعه نسخه هایی که در اختیار است، کار تمام شده دیگری از سایر ابواب به نظر نرسید.

• العضب البتار فی نقض التمسک بآیه الغار

یکی از رساله های پر قیمتِ میر حامد حسین، نقدی بر نقدِ کتاب کشف العوار فی تفسیر آیه الغار، اثر شهید ثالث، علامه قاضی نور الله شوشتری (1031 ق.) است که آن را ناظر به ادعای فضیلت انگاری آیه غار برای ابوبکر، از سوی نظام الدین حسن نیشابوری (728 ق.) صاحب تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان و در رد آن نوشت. وی العضب البتار را در رد کتاب دره التحقیق فی نصره الصدیق، محمد فاخر اِله آبادی که کشف العوار را به چالش کشیده بود نگاشت. علامه در همان ابتدای کتاب، به این مطلب تصریح میکند: «وبعد، فهذه رساله سمیتها ب العضب البتار فی نقض التمسک بآیه الغار، نقضتُ فیها رساله الناصب محمد فاخر الاله آبادی التی سماها ب دُره التحقیق فی نُصره الصدیق وقد جعلها جواباً لرساله العلامه الشوشتری أعلی الله مقامه فی دار الکرامه المسماه ب کشف العوار فی تفسیر آیه الغار.»[17]

وی این کتاب را که در سال 1274 ق. نوشته است، به استاد با فضیلتش سلطان العلماء، علامه سید محمد بن غفرانمآب، هدیه میکند.[18] ایشان در این رساله پس از نقل دقیق کلام نیشابوری، بخشهائی از کشف العوار را نقل کرده و تحلیلهائی می آورد. در بخشهای دیگر کلمات محمد فاخر را به تفصیل ارائه کرده و بند به بند آنها را با نگاهی اجتهادی و عمیق به چالش میکشد.

• افحام أهل المَین فی رد ازاله الغین

این اثر در رد کتاب ازاله الغین عن بصاره العین باثبات شهاده الحسین علیه السلام، در سه جلد، به زبان فارسی، از حیدر علی فیض آبادی نگاشته شد. سوگمندانه، علی رغم گزارش علامه سعید المله، نوه صاحب عبقات، از وجود این کتاب در کتابخانه ناصریه،[19] تا کنون نسخه‌ای از آن دستیاب نشده است.

• اسفار الأنوار عن حقایق أفضل الأسفار یا الرحله المکیه والسوانح السفریه فی حج البیت وزیاره الأئمه علیهم السلام

این رساله شرح ماجرای سفر علامه به مکه معظمه و عتبات عالیات است. میرحامد حسین این سفر را در 22 جمادی الاولی سال 1282 ق. به همراه برادر فاضلشان علامه اعجاز حسین از لکهنو آغاز کرد. آنها در 27 شعبان المعظم همان سال، از بندر بمبئی به سوی جده به راه افتادند. 15 ماه مبارک رمضان به جده و 22 همان ماه به مکه مکرمه رسیده و به عمره مفرده مشغول شدند. روزهای پایانی رمضان المبارک بود که صاحب عبقات به تنهائی و درحالی که برادرش به جهت بیماری و ناتوانی جسمی او را همراهی نمیکرد، به مدینه منوره مشرف شد و 20 ذی القعده از آنجا خارج شده و در مسجد شجره، برای عمره تمتع احرام بست.

ایشان در تمام ایام حضور در مکه و مدینه از حضور در کتابخانه ها و استنساخ کتب غافل نبود و دستمایههای مهمی به ارمغان آورد. پس از پایان حج، از جده به سمت بصره به راه افتاده و در 16 ربیع الأول 1283 ق. به آنجا رسیدند. سپس به زیارت کاظمین علیهماالسلام، پس از آن عسکریین علیهماالسلام، بعد از آن به نجف اشرف و زیارت مولای کائنات امیرالمؤمنین علیه آلاف التحیه والثناء، و در 19 رجبالمرجب همان سال به کربلای معلی مشرف شده و این پایان سفر پر از خیر و برکت آن بزرگواران بود.[20]

این سفرنامه، گزارشی لحظه به لحظه از اتفاقات، دشواری ها، دیدارهای اندیشمندان نامدار و تلاشهای وصف ناشدنی در دستیابی به مصادری است که برای تکمیل پروژههای علمی مانند عبقات الأنوار ضروری مینمود.

نسخه های گوناگونی از این سفرنامه به دست آمده که مهمترین آنها، خودنوشته صاحب عبقات به خط خودشان و با حاشیه های متعدد ایشان است که هم اکنون در کتابخانه ناصریه نگهداری میشود.

• الدرر السَنیه

این مجموعه شامل [35] پس از آن منتشر شد. مدفن آن فردوس مآب در شهر لکهنو در امام‌باره علامه غفران مآب، در جوار استاد بزرگوارش علامه مفتی محمد عباس تستری، پیش روی ساختمان امامباره و قریب به مزار مطهر والد مکرم‌شان علامه مفتی محمد قلی و برادر بزرگوارشان علامه اعجاز حسین رحمهم الله قرار دارد. درود خدا بر او و اجداد طاهرینش.

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرج ولیک واجعلنا من خیر أعوانه وشیعته والذابین عنه.

به قلم دبیر علمی کنگره:

حجت الاسلام والمسلمین مهدی اسفندیاری

پی نوشت ها:

[1] این اثر مجموعه تقریظات اندیشمندان بزرگ امامیه بر عبقات الأنوار است که جناب سید اصغر حسین هندی عباسی بن احمد شیرازی هندی در دو بخش گردآوری کرده اند. بخش اول مربوط به نامه هایی است که به صاحب عبقات در زمان حیات ایشان نوشته شده است و بخش دوم نامه هایی اند که پس از درگذشت ایشان به دست فرزندانشان می رسید. این کتاب به همراه «زینه الانشاء» در سال 1303 ق. در لکهنو به چاپ رسید. الذریعه 17: 241.

[2]. تکمله أمل الآمل 2: 308.

[3]. الفوائد الرضویه 1: 167 و 168.

[4]. أعیان الشیعه 4: 381.

[5]. طبقات أعلام الشیعه 13: 347 - 350.

[6]. الغدیر 1: 321 و 322.

[7]. کشف اسرار: 141.

[8]. در ادامه بیانات ایشان، توضیح مناسبی برای این عبارت به چشم می خورد، آنجا که گفته اند: «یکی از توطئه‌هایی که امروز وجود دارد، جدا کردن شیعه از اهل‌بیت است. اصلاً میخواهند بگویند شیعیان به اهل‌بیت کاری ندارند؛ اینها خودشان را به اهل‌بیت چسبانده‌اند! محتوای تحفه اثنا عشریه همین است.» بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار با اعضای شورای عالی مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام در 4/7/1370.

مجموعه این بیانات، اشاره به ادعای دروغین صاحب تحفه مبنی بر اصرارش بر دوستی او و قرابت معنویش به اهل بیت علیهم السلام و دور دانستن شیعه از آن بزرگواران است.

[9]. بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار با اعضای شورای عالی مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام در 4/7/1370.

[10] الذریعه 29: 69

[11] نجوم السماء 2: 31 و الذریعه 29: 69

[12] النجم الثاقب (مخطوط): 2 أ،. شماره بازیابی 24609، سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی؛ بنگرید به: جواهر الکلام 2: 287

[13] کشف الحجب والأستار 1: 258

[14] گزیده دانشوران و رجال اصفهان:430

[15] الدرر السنیه: برگ 163 ب - 165 أ، مخطوط، شماره بازیابی 51594، کتابخانه و مرکز اسناد آستان قدس رضوی

[16] علامه در مقدمه شوارق چنین می نویسد: «فرأیت أن اُصنف رساله لم یسبقنی أحد الی تصنیفها، ولم یبادرنی مبادر الی ترصیفها، لا یعلم فضلها وجلاله شأنها الا الراسخون، ولا یدرک غورها وقعرها الا الشامخون.» شوارق النصوص 1: 44.

[17] العضب البتار (مخطوط): 3، شماره بازیابی 21899، کتابخانه و مرکز اسناد آستان قدس رضوی

[18] در مقدمه العضب البتار می نویسد: «وجعلت رسالتی هذه هدیه الی جناب السید السند الهمام، الکاشف عن دقائق الفقه والکلام، سید الأعلام وفخر الکرام، مولانا سلطان العلماء أدام الله ظله مادامت الأرض والسماء.» العضب البتار: 4، مخطوط، شماره بازیابی 21899، کتابخانه و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.

[19] الذریعه 3: 257

[20] رَحَلات الکرام الی بیت الله الحرام 1: 425 و 426

[21] الدرر السنیه: 2، مخطوط، شماره بازیابی 28300، کتابخانه و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.

[22] در صفحات ابتدائی یکی از نسخه های لآلی، به خط آقای دکتر مهدی خواجه پیری، به تاریخ 15 شعبان المعظم 1421 ق. نوشته شده است: «با محنت زیاد اوراق مرتب گردید و چون امکان صحافی نداشت بدین طریق به صورت کتابی در آمد که مورد نظر علامه بود و قصد داشت از مجموعه نامه ها کتابی با عنوان لآلی بهیه فی مکاتیب الفارسیه تألیف نماید. خدای بزرگ را بر این نعمت شکر و سپاس بی پایان دارم.»

[23] لآلی بهیه، مکاتیب فارسیه (مخطوط)، شماره بازیابی 2320، کتابخانه ناصریه.

[24] لآلی بهیه، مکاتیب فارسیه (مخطوط): 2، مخطوط، شماره بازیابی 28073، کتابخانه و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.

[25] تحفه اثنا عشریه: 2 أ.

[26] همان.

[27] همان: 2 ب.

[28] عبقات الأنوار فی امامه الأئمه الأطهار 8: 295.

[29] مؤلف در مقدمه کتابش می نویسد: «و این رساله را تیمناً و تبرکاً به عدد ائمه اثنا عشر علیهم السلام، بر دوازده باب مرتب کرده شد.» تحفه اثنا عشریه: 3 أ.

البته برای آشنایان با محتوای تحفه اثنا عشریه و اندیشه های نویسنده آن، دشمنی وی با خاندان عصمت و تلاش او در تنقیص جایگاه آن بزرگواران مخفی نیست.

[30] دهلوی در مقدمه تحفه چنین می نگارد: «و در این رساله التزام کرده شد که در نقل مذهب شیعه و بیان عقاید ایشان و الزاماتی که عاید به ایشان می شود، غیر از کتب معتبره ایشان منقول عنه نباشد، و الزاماتی که عاید به اهل سنت می شود، می باید - کما هو - موافق روایات اهل سنت باشد و الا هر یک را از طرفین تهمت تعصب و عناد لاحق است و با یکدیگر اعتماد و وثوق غیر واقع. و آنچه از تواریخ و قصص و حکایات گذشته در این رساله مندرج است از آن جنس است که هر دو فرقه بر آن اتفاق دارند، و تفسیر قرآن مجید نیز از فریقین یکسان مروی است؛ مع هذا بیشتر از تفاسیر شیعه آورده شد تا کسی را مظنه تهمت نماند». تحفه اثنا عشریه: 2 أ و ب.

[31] همان: 158 ب.

[32] همان: 158 أ.

[33]. گفتنی است که از میان احادیث ذکر شده، چهار حدیث به سامان نهایی نرسیده است. گرچه بی تردید برای تمام 12 روایت، در مجموعه یادداشت‌های علامه میر حامد حسین و علامه اعجاز حسین علیهما الرحمه والرضوان با عنوان «سبائک الذَهَبان»، و نیز در دیگر یادداشت‌های پژوهشی آن دو بزرگوار، داده‌های اولیه تمام احادیث فراهم گردیده بود، لکن عمر ایشان و فرزندانشان برای تکمیل موسوعه عبقات وفا نکرد. آن چهار حدیث عبارتند از: 1. حدیث مناصبه که از بخش سند آن، دو دفتر به خط علامه سعید المله، حفید علامه میرحامد حسین، در دسترس است. 2. حدیث خیبر یا رایت که از بخش سند و دلالت آن، یادداشت‌های قابل توجهی در دسترس است. 3. حدیث علی علیه السلام مع الحق که از بخش دلالت آن، دو نسخه در دسترس است. 4. حدیث مقاتله یا خاصف النعل که تا کنون نسخه‌ای قابل توجه از آن به دست نیامده است.

[34]. شایان ذکر است که بانک جامع تصاویر نسخ کنگره، پس از جست‌وجوهای فراوان و همکاری مراکز و مؤسسات مختلف در ایران و هند، به ویژه بازماندگان خاندان «عبقات» در شهر لکهنو، به دست آمد و در راستای برنامه‌های دبیرخانه، بخش‌هایی از آن در اختیار برخی محققان و مراکز قرار گرفت. پیش از این اقدام، محدودیت فراوانی در دسترسی به آن نسخه‌ها برای پژوهشگران وجود داشت.

[35] این کتاب به مرثیه های سروده شده در ماتم صاحب عبقات رضوان الله تعالی علیه می پردازد که جناب سید نثار حسین عظیم آبادی هندی (1338 ق.) گردآوری کرده است. این اثر در سال 1892 میلادی در هند به چاپ رسید. در این سوگنامه هفده قصیده در رثاء علامه میر حامد حسین و یک قصیده در رثاء استاد ایشان، جناب مفتی محمد عباس تستری که کمی بعد از درگذشت میرحامد (رجب المرجب 1306 ق.) وفات یافت، نیز ملحق گردیده است. بنگرید به: الذریعه 17: 89.

برای دسترسی سریع به تازه‌ترین اخبار و تحلیل رویدادهای ایران و جهان اپلیکیشن خبرآنلاین را نصب کنید. کد خبر 1809733