زمین خنک می‌شود
متاسفانه آسیب منابع‌طبیعی در سراسر جهان به‌قدری است که نه‌تنها معضلات عدیده‌ای در زمینه آب، خاک، هوا به‌وجود آمده، بلکه در سایر زمینه‌های مربوط به محیط‌زیست انسانی هم، معضلات مختلفی نمایان شده است.
گفتنی است، آلودگی‌های اخیر منابع زیست‌محیطی، منجر به کاهش بهره‌وری از سرمایه‌های طبیعی شده و روزبه‌روز شرایط زیستی انسان را با خطر مواجه کرده است. کارشناسان معتقدند، حضور فناوران و دانش‌بنیان‌ها در آینده محیط‌زیست کشور بسیار اثرگذار است، هرچند برخی هم بر این باور هستند که دلایل بسیاری از بحران‌های زیست‌محیطی توسعه فناوری در عصر حاضر بوده، بر این اساس چند سالی می‌شود که بحث‌های زیادی درباره حل بحران‌های زیست‌محیطی با توان فناوران مطرح شده؛ صمت در این گزارش به شرح تعامل کاربردهای فناورانه در حل بحران‌های زیست‌محیطی و کارشناسان به پیش‌بینی آینده محیط‌زیست متاثر از کاربردهای فناورانه پرداخته است.
طبیعت، قربانی خودخواهی فناوری
پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهد که اینترنت مسبب 2 درصد از آلودگی‌های کربن در جهان است؛ از آنجایی که محتوای سایت‌ها در دیتاسنترهای بزرگی ذخیره می‌شوند، تامین انرژی آنها مستلزم مصرف میزان برق بالایی است و همین مصرف زیاد برق منبع تولید 2 درصد از آلودگی دی‌اکسیدکربن جهان است.
گفتنی است، این مقدار با آلودگی ناشی از تمام هواپیماهای جهان برابری می‌کند، البته مشکل اصلی در تعدد بالای سرورها نیست، از آنجا که این سرورها همیشه روشن هستند، خنک کردن حرارت ناشی از فعالیت زیاد آنها بدون استفاده از مقدار زیادی برق امکان‌پذیر نیست. همچنین، کارخانه‌هایی که سازنده قطعات کامپیوتری هستند، معمولا مواد سمی زیادی از جمله تری کلرو اتیلن تولید می‌کنند که این ماده بسیار مضر است و ورود آن به آب‌های زیرزمینی منجر به آلودگی وسیع منابع آب شیرین می‌شود. متاسفانه در کارخانه سیلیکون وی نمونه چنین اتفاقی رخ داد؛ چندی پیش مواد سمی موجود در خاک و آب‌های زیرزمینی از طریق فرآیندی که پیشرانی بخار نام دارد، وارد هوا و سیستم تهویه ساختمان‌ها شد و در نهایت، سیستم تنفسی افراد ساکن در منطقه را با اخلال مواجه کرد. این مواد سمی می‌توانند اختلالاتی را در سیستم ایمنی بدن انسان موجب شوند. در نمونه‌ای دیگر، دریاچه شهر بائوتو در کشور چین به‌دلیل استخراج مواد اولیه سخت‌افزارها به یک دریاچه سمی تبدیل شده و این دریاچه سرشار از مواد رادیواکتیو، اسیدی و سمی است، به‌گونه‌ای که نمی‌توان به فاصله چند صد متری آن نیز نزدیک شد. این مواد سمی بیماری‌های مختلفی را برای محیط‌زیست و موجودات زنده به‌دنبال خواهد داشت.
فناوران کاری به طبیعت نداشته باشند
حسین آخانی، استاد دانشگاه تهران و کارشناس محیط‌زیست، در گفت‌وگو با صمت درباره اهمیت کاربرد فناوری در حل معضلات محیط‌زیست انسانی گفت: تعامل با محیط‌زیست ابعاد گوناگونی دارد که کاربرد فناوری به‌منظور رفع معضلات محیطی یکی از آنها است. امروزه موضوع مهم در بحث تعامل فناوری با محیط‌زیست، کاربرد دستاوردهای فناورانه در بخشی از محیط‌زیست است که باید به رفع معضلات موجود بینجامد، نه اینکه بسان گذشته هدف بهره‌برداری از طبیعت باشد. از آنجایی که محیط‌طبیعی و انسانی 2عرصه مهم محیط‌زیست هستند، نمی‌توان تعامل فناوری با محیط را به‌عنوان یک نگرش واحد در نظر گرفت و در هر جایی، ابزارهای فناورانه را به کار انداخت. کاربرد فناوری در عرصه‌های طبیعی نظیر تالاب‌ها، جنگل‌ها، کوه‌ها و... نمی‌تواند موثر و سودبخش باشد.
وی ادامه داد: در شرایط فعلی محیط‌زیست، بهترین خدمتی که می‌توان به محیط‌طبیعی کرد، دور نگه داشتن ابزارهای فناورانه از این عرصه است. به‌عبارت‌روشن‌تر، کاربردهای فناورانه چندان به سود این بخش از محیط‌زیست نیست و عموما رویکرد بهره‌برداری و تخریب‌گونه دارد. به‌همین‌دلیل، بیشتر کارشناسان تاکید می‌کنند، برای کاهش تخریب یا به‌عبارت‌دیگر جلوگیری از تخریب‌های احتمالی تا حد ممکن محیط‌طبیعی تحت‌تاثیر ابزارهای فناورانه قرار نگیرد.
آخانی در ادامه بااشاره به کاربرد اصلی فناوری در محیط‌زیست انسانی گفت: باتوجه به ماهیت فناوری که عموما در راستای رفع مشکلات خلق می‌شوند، کاربرد آنها در محیط‌زیست انسانی منطقی‌تر است. برای مثال، می‌توان از دستگاه‌های پالایش هوا به‌منظور کاهش آلودگی‌ها استفاده کرد.
کاهش گازهایگلخانهای را جدی بگیرید
وی در ادامه بااشاره به کاربرد اصلی فناوری در کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای گفت: از آنجایی که ایران رتبه ششم انتشار گازهای گلخانه‌ای را در جهان به خود اختصاص داده، این امر تاثیرات مستقیم بر محیط‌زیست انسانی و افزایش آلودگی‌ها در مقیاس وسیع دارد و کشور را با معضلات جدی روبه‌رو کرده است؛ پیش‌بینی می‌شود دانش‌بنیان‌ها و فناوران برای کاهش این میزان از انتشار گازهای گلخانه‌ای تولیدات موثرتری داشته باشند.
این استاد دانشگاه ادامه داد: متاسفانه حیات اقتصاد و صنعت در کشور وابسته به توسعه فرآیندهایی است که مسبب اصلی انتشار گازهای گلخانه‌ای هستند و سیاهه انتشار ایران همپای کشورهای بزرگ صنعتی است، اما هنوز به توسعه کشورهای رده اول در سیاهه انتشار نرسیده‌ایم. به همین دلیل، فعالیت فناوران و شرکت‌های دانش‌بنیان در هر زمینه‌ای که بتوانند در کاهش گازهای گلخانه‌ای موثر باشند، به نفع کشور است.
دست دولت از انتشار کوتاه شود
آخانی دولتی بودن صنایع بزرگ را در کشور، عامل اصلی انتشار بالای گازهای گلخانه‌ای دانست و گفت: مقصر اصلی انتشار بالای گازهای گلخانه‌ای در ایران دولت است؛ به همین دلیل تاکنون شرکت‌های کوچک دانشبنیانی که توانمندی بالقوه بالایی برای بهبود اوضاع محیط‌زیست دارند، نتوانسته‌اند نقش مهمی در این زمینه ایفا کنند. شاید تذکرات اخیر بین‌المللی، عاملی باشد برای کاربرد بیشتر ابزارهای فناورانه در این حوزه که بی‌شک بدون توان دانش‌بنیان‌ها امکان‌پذیر نیست.
به گفته وی، شاید منافع بزرگ دولتی و شبه‌دولتی است که نمی‌گذارند مسیر سبزی را در صنعت و تولید در پیش بگیریم؛ مگر آنکه دانش‌بنیان‌ها تعاملات بیشتری در این عرصه داشته باشند.
حملونقل در مسیر سبز دانشبنیانی
این استاد دانشگاه بااشاره به ایجاد مسیر سبز در صنعت، گفت: توسعه فناورانه حملونقل جزو آن دسته از حوزه‌هایی است که پیش‌بینی می‌شود به‌منظور ایجاد مسیر سبز در صنعت، دانش‌بنیان‌ها در راستای این هدف، تولیدات ارزنده‌ای داشته باشند. البته ناگفته نماند تا زمانی که مدیریت کلان کشور نگاه خود را به‌سمت توسعه پایدار ارتقا و کشور روابط خود را با دنیا به‌شکل گسترده توسعه ندهد، نمی‌توان به این هدف رسید. تمامی این اقدامات و کاربرد فناوری در محیط‌زیست زمانی به بهبود وضعیت می‌انجامد که ضمانت اجرایی قانونی وجود داشته باشد.
بازار مبادله انتشار کربن، یک ضرورت مهم
باتوجه به موارد یادشده، درباره کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای با توان فناوران، رضا فلاح، اقلیم‌شناس، معتقد به راه‌اندازی بازار کربن و سازکار ویژه آن است. وی در گفت‌وگو با صمت گفت: نهادی با عنوان بازار مبادله کربن که سازکار مبادله انتشار در آن شکل می‌گیرد، در پی تلاش‌های بین‌المللی، به‌منظور کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در جهان شکل گرفته است. بررسی اسناد بالادستی در زمینه بهینه‌سازی انرژی در کشور، نشان‌دهنده آن است که طی 2 دهه گذشته، سیاست‌های کلان و قوانین بسیاری برای بهینه‌سازی انرژی در کشور تدوین و ابلاغ شده است؛ می‌توان با نگاه به این سیاست‌ها و قوانین فهمید که توسعه و اجرای برنامه‌های بهبود کارآیی انرژی، چالش مهم کشور در سال‌های گذشته بوده است. متاسفانه اجرای برنامه‌های بهبود کارآیی انرژی، به‌دلیل تداوم اختصاص حجم قابل‌توجه یارانه‌های انرژی و پایین بودن نرخ حامل‌های آن به‌کندی پیش رفته است. براساس مطالعات انجام‌شده در کشور، اگر سیاست‌های کلی درباره بهینه‌سازی انرژی به اجرا درمی‌آمد، می‌توانست منجر به صرفه‌جویی بیش از 7 میلیارد بشکه نفت در مصرف انرژی طی سال‌های 1390 تا 1397 شود و بیش از 100 میلیارد دلار انباشت سرمایه را طی همین سال‌ها در پی داشته باشد. بنابراین، اجرا نشدن سیاست‌های بهینه‌سازی انرژی سبب شده از یک‌سو، نه‌تنها فرصت توسعه از دست برود و اهداف مربوط به ارتقای سطح زندگی مردم محقق نشود، بلکه کاهش تولید و انتشار گازهای گلخانه‌ای هم رخ ندهد.
وی در ادامه بااشاره به اهمیت پیاده‌سازی بازار بهینه‌سازی انرژی و محیط‌زیست انرژی گفت: تحلیل ساختار بازار انرژی ایران طی سال‌های اخیر، نشان‌دهنده آن است که پیاده‌سازی بازار بهینه‌سازی انرژی و محیط‌زیست یک الزام در اقتصاد انرژی کشور است. پیاده‌سازی این بازار، نهادی را در اقتصاد کشور شکل می‌دهد که در پی آن هم‌افزایی قابل‌توجهی میان افزایش کارآیی و بهره‌وری در اقتصاد، رشد اقتصادی، توسعه اجتماعی و گذر به اقتصاد کم‌کربن و سبز شکل بگیرد. در این بازار، فرصت‌های بسیاری برای ایفای نقش بخش خصوصی کارآفرین و دانش‌بنیان‌ها به‌منظور ایجاد فعالیت‌های توسعه‌محور فراهم می‌شود. همچنین، بازار انرژی امکان تعامل پایدار اقتصاد ایران را با اقتصاد جهان فراهم می‌کند و ضمن ایجاد پیوند با بازار جهانی مبادله کربن، زمینه‌ساز مشارکت فعال ایران در تلاش‌های بین‌المللی برای مقابله با تغییرات اقلیمی خواهد بود. فلاح باتوجه به پیچیدگی آثار انتشار کربن گفت: تعیین نرخ کربن در این بازار، به‌دلیل پیچیدگی آثار انتشار کربن و ابعاد جهانی آن، به‌طورمعمول امری دشوار است. مالیات بر کربن، سازکار مبادله انتشار و اعتبار کربن از جمله سازکارهایی هستند که اساس و چارچوب نرخ کربن در کشورها و مناطق مختلف به‌شمار می‌روند.
بستری برای کاهش انتشار
فلاح گفت: ایجاد سازکار مبادله انتشار کربن در یک محدوده جغرافیایی، کمک می‌کند اقدامات فنی، فیزیکی و نرم‌افزاری برای کنترل تولید و انتشار گازهای گلخانه‌ای در یک محدوده معین به‌کار گرفته شود و مبادله انتشار بین شرکت‌کنندگان محلی در بازار را امکان‌پذیر کند. در فرآیند سازکار مبادله انتشار کربن بستری فراهم می‌شود که در آن میزان کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای ارزش اقتصادی پیدا می‌کند و این ارزش اقتصادی در بازار مبادله انتشار خود را نشان می‌دهد، چرا که تاثیرات انباشت گازهای گلخانه‌ای، جهانشمول و فراگیر است. گفتنی است، ارزش اقتصادی در مقیاس بین‌المللی شکل می‌گیرد و ایجاد ارتباط طرح‌های مبادله انتشار کربن در مناطق و کشورهای مختلف، امکان مبادله کاهش انتشار در بازار جهانی را فراهم می‌آورد. این وضعیت باتوجه به تجربه 2 دهه گذشته رو به توسعه است و بهره‌برداری از ارزش اقتصادی کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و گذار به اقتصاد سبز را برای همه کشورها ممکن می‌سازد.
وی ایجاد بازار بهینه‌سازی انرژی در ایران را یک ضرورت برای ایجاد تعادل پایدار در اقتصاد انرژی کشور دانست و گفت: بی‌شک در آینده‌ای نزدیک بدون اجرای اقدامات مشخص برای افزایش کارآیی انرژی، امکان تامین انرژی موردنیاز برای توسعه اقتصادی و اجتماعی بسیار محدود خواهد شد. گفتنی است، باوجود این شرایط، ضرورت اجرای طرح‌ها و پروژه‌هایی که دستاورد جانبی آنها کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای است، بیش از گذشته احساس می‌شود. بنابراین، ایجاد سازکار مبادله انتشار کربن و بازار بهینه‌سازی انرژی، می‌تواند یک راهکار برای گسترش امکانات در راستای بهینه‌سازی انرژی و نیز توسعه پایدار کشور باشد.
سخن پایانی
حیات همه موجودات به محیط‌زیست وابسته است و از طرفی هم، استفاده از پیشرفت و توسعه فناوری و صنعت در روند رو به رشد اقتصاد غیرقابل‌انکار است. بنابراین، باید چاره‌ای اندیشید تا بدون آنکه فعالیت‌های فناورانه کاهش یابد، محیط‌زیست را از خطر نابودی نجات دهیم. یکی از راهکارهایی که به این منظور برای بازیافت پیشنهاد می‌شود، استفاده از فناوری پاک است. تولید تمیزتر از مهم‌ترین جنبه‌های فناوری پاک است که این مهم به‌نوبه خود محیط‌زیست سالم‌تر را به ارمغان می‌آورد. کارشناسان معتقدند فناوری پاک به‌معنای تولید صنعتی همراه با حفظ محیط‌زیست است که این مهم مزایای راهبردی و اقتصادی بسیاری را برای صنعت به‌دنبال دارد. به این ترتیب، پیش‌بینی می‌شود با جایگزین کردن روش‌ها و تکنیک‌های جدید که به‌منظور حفظ محیط‌زیست انجام می‌شود، می‌توان در آینده‌ای نزدیک هدف تولید بهتر با آلودگی کمتر را تحقق بخشید.