شکستن عادت‌های قدیمی
محمدرضا مودودی - رئیس اسبق سازمان توسعه تجارت
رویکرد دولت سیزدهم در توسعه روابط تجاری تغییر کرده و کشورهای جنوب شرقی آسیا، منطقه افریقا و کشورهای همسایه در اولویت روابط تجاری با ایران قرار گرفته‌اند. همچنین ایجاد تنوع در کالاها، فراهم کردن زیرساخت‌های تجاری و تعامل با بخش خصوصی نیز تعیین‌کننده راهبردهای توسعه تجارت با همسایگان خواهند بود، این در حالی است که پرونده تجارت خارجی ایران در سال گذشته با تراز منفی6.5 میلیارد دلاری بسته شد. تراز تجاری جریان صادرات و واردات را در یک دوره زمانی معین اندازه‌گیری می‌کند.
اگر ارزش صادرات کشوری نسبت به واردات آن بیشتر باشد، آن کشور دارای مازاد تجاری یا تراز تجاری مثبت است و متقابلا اگر کشوری بیشتر از ارزش صادرات خود واردات کند، دارای کسری تجاری یا تراز تجاری منفی است. بنا به آمار ارائه شده از وضعیت تجارت خارجی ایران در سال گذشته که توسط مرکز پژوهش‌های اتاق تهران منتشر شده، میزان صادرات ایران 53.2میلیارد دلار و میزان واردات، 59.7 میلیارد دلار بوده و با این حساب، کفه ترازو به میزان6.5 میلیارد دلار به سمت واردات سنگین است. آمار صادرات غیرنفتی سال‌های پیش نیز چنگی به دل نمی‌زند و به نظر می‌رسد تجارت خارجی قریب یک دهه است از نفس افتاده است! به گواه آمارها سال‌هاست صادرات غیرنفتی ما پشت سد 50 میلیارد دلار متوقف شده و باوجود تمام شعارها و برنامه‌ها، توان شکستن این سد را ندارد. اما نکته دردناک این است که حتی درک این مهم که راه‌حل بسیاری از معضلات اقتصادی موجود، روان‌سازی و تسهیل فضای تجارت خارجی است نیز هنوز محقق نشده و اصراری جدی بر یافتن راه‌حل‌هایی جز آنچه علمی است و به تجربه در دنیا اثبات شده، وجود دارد! از سوی دیگر چند سالی است آمار واردات همسایگان از ایران، مسئولان را برآن داشته تا راهکار توسعه صادرات را در افزایش سهم ایران از بازار همسایگان بجویند. با توجه به این سیاست بیان چند نکته خالی از لطف نیست. فقط 5 کشور نخست مقصد صادراتی ایران بیش از 75 درصد کل بازار صادراتی ایران را در اختیار دارند. به‌عبارت دیگر، جغرافیای صادراتی ایران هنوز بزرگ‌تر از قبل نشده و گرچه این 5 کشور از ظرفیت بالایی برای تجارت برخوردارند، اما رقابت در آن بازارها نیز بسیار سخت و حرفه‌ای است. افزایش سهم از 2 به 4 درصد بازار وارداتی همسایگان به‌معنی 2 برابر کردن میزان فعلی صادرات غیرنفتی به همسایگان است. در حال‌حاضر ارزش صادرات غیرنفتی ایران به همسایگان حدود 25 میلیارد دلار است که تقریبا 55 درصد کل صادرات غیرنفتی کشور را تشکیل می‌دهد؛ به‌عبارت دیگر برای 2 برابر کردن این رقم، صادرات غیرنفتی فعلی باید به 50 میلیارد دلار برسد.
اگر کشورهای مقصد متقاضی افزایش 2 یا چند برابری واردات از ایران باشند، در کشور امکان و زیرساخت لازم برای توسعه صادرات بیش از این میزان فراهم نشده است. کاهش ارزش پول ملی و یارانه‌ای بودن مواد اولیه بسیاری از محصولات صادراتی در سال‌های اخیر نیز نتوانست آمار صادرات غیرنفتی ما را بهبود بخشد و هرگاه بستری برای صادرات مهیا می‌شد، به‌بهانه تنظیم بازار و پیشگیری از تورم و کمبود، صادرات آن اقلام ممنوع و بروکراسی صادرات کالای مربوطه پیچیده‌تر می‌شد. ارزش واردات همسایگان از دنیا حدود 1100 میلیارد دلار است که سهم 5 کشور اول همسایه از آن (امارات، ترکیه، روسیه، عربستان و پاکستان) بیش از 80 درصد است. چنانچه بخواهیم ارزش صادرات خود به همسایگان را افزایش دهیم، تقریبا همین کشورها مستعد جذب هستند. حال پرسش کلیدی این است که چنانچه این پذیرش و ظرفیت وجود دارد، چرا تاکنون به‌کار گرفته نشده و اگر وجود دارد، برنامه‌های مشخص دولت برای گسترش نفوذ صادراتی در این بازارها چیست؟
سهم محصولات با فناوری بالا در سبد صادراتی ما بسیار پایین است، این در حالی است که در ترکیب سبد وارداتی این کشورها، محصولات فناورانه سهم بالایی دارند و ایران در این زمینه حرفی برای گفتن ندارد و غالب محصولات صادراتی ما یا محصولات سنتی هستند یا محصولات صنایعی که فناوری پایین یا متوسط دارند و برای افزایش صادرات هم باید به سرمایه‌گذاری فناورانه در تولید با مقیاس بین‌المللی فکر کرد و هم اینکه زیرساخت‌های لازم برای افزایش حجم تبادلات تجاری را گسترش داد. نکته مهم و مغفول دیگر، نگاه غالب به توسعه صادرات غیرنفتی است که متاسفانه هنوز همان نگاه سنتی صادرات محصول است و اهمیت ناچیزی برای صادرات محصولات دیجیتالی، گردشگری، توریسم درمانی، بلاک‌چین، اعزام نیروی کار و صادرات محصولات فرهنگی قائلیم، در حالی که امروزه این فعالیت‌ها نه‌تنها بیشترین سهم ارزشی را در بازار جهانی به خود اختصاص داده‌اند، بلکه در شرایط تحریمی فعلی نیز امکان رصد و تحریم آنها بسیار ناچیز است. این گویا از ذکاوت بالای طراحان تحریم بوده که می‌دانستند شکستن عادت‌های قدیمی برای ایرانیان بزرگ‌ترین مانع چالاکی، نوآوری، خلق و بهره‌گیری از فرصت‌ها و در نتیجه بی‌اثرسازی تحریم‌هاست!