عباس کاتوزیان، ادیبی نقاش با سبک و سیاق ناتورالیستی

فکرها و ایده هایش را می توان در آثاری چون دختر کرد، پیر، ترمه فروش، نگاه رند و... مشاهده کرد. او را به نام عباس کاتوزیان و از نسل دوم نقاشان مکتب کمال‌الملک می شناسند. کاتوزیان نقاشی را در سبک‌های رئالیسم و اکسپرسیونیسم دنبال کرد و در این مسیر آثار زیبایی را از خود به یادگار گذاشت. این هنرمند در نقاشی‌های خود بیشتر به موضوعاتی چون پرتره، ناتورالیستی یا طبیعت گرایی، مردم عادی کوچه و بازار، زرتشت، شهریار، اعتیاد و جنگ ایران و عراق پرداخته است.

زندگینامه عباس کاتوزیان

عباس کاتوزیان در 1302 خورشیدی در تهران و در خانواده ای از طبقه متمول جامعه چشم به جهان گشود. عباس از همان اوان کودکی به نقاشی علاقه مند شد به طوری که با رسیدن به نوجوانی قدم به هنرستان کمال الملک گذاشت و زیر نظر استادان حسین خان شیخ و اولیا به نقاشی پرداخت. کاتوزیان سال‌ها بعد به عنوان معاونت این دبیرستان انتخاب شد. کاتوزیان به علت شاگردی در نزد شاگردان مشهور کمال الملک و همچنین به علت همفکری با این جریان مهم نقاشی ایران در امتداد منطق مکتب کمال الملک قرار داشت. دوران نوجوانی عباس کاتوزیان در فضایی سپری شد که هنوز آوازه اسطوره ای همچون کمال الملک دهان به دهان می گشت. کمال الملک نخستین نقاش در طول تاریخ ایران است که به همه گفت: هنرمند نقاش فرد مهمی است و قابل احترام است.

او یک شخصیت معتبر و بی سابقه برای «نقاش» در میان اقشار مردم ایجاد کرد. تاثیر کمال الملک بر عباس کاتوزیان از او شخصیتی با مرام ساخت، چنانچه اگر در هر مقامی جز هنر نقاشی نیز قرار می گرفت به آن مقام نیز وجهه و جلوه ای درخشان می بخشید. اهمیت نقاشان مهمی همچون عباس کاتوزیان از آنجاست که زمینه های ظهور و پرورش چنین نقاشانی دیری است که دیگر در شاکله مدارس هنری ما جایی ندارد زیرا او از آخرین سلاله های جریان نجیب و اصیل کمال الملکی محسوب می شود.

مهمترین تفاوت کاتوزیان و دیگر نقاشان

مهمترین تفاوت میان آثار عباس کاتوزیان با نقاشان هم عصر و حتی با استادان خودش در خلق مکرر چهره های خیالی از «پیر فرزانه» است؛ پیر فرزانه ای که در هنگام نقاشی کشیدن و از اعماق ضمیر ناهشیار کاتوزیان به سطح آگاهی او صعود می کرد. با اینکه ژانر پرتره از علایق شناخته شده کاتوزیان بود اما حضور مستمر، جدی و لاینقطع این پیر فرزانه به عنوان وجه مشخص و امضای استاد توانسته است، انبوه پرتره هایی را که از زنان خوش سیما بر پرده نقش کرده تحت الشعاع خود قرار دهد. گاه که به سلف پرتره های استاد خیره می شویم، بلافاصله دلمان می خواهد یکی از پرتره های خیالی پیرفرزانه را نیز ببینیم.

عباس کاتوزیان با اندوخته های فنی و تجربه های نقاشانه اش که مبتنی بر دقت، مهارت و استادکاری در نشان دادن جزییات است، آموزه های کمال الملک و نسل اول پس از کمال الملک را در نهایت امانت و وفاداری به کار بست.

راه مورد علاقه نقاشانی همچون عباس کاتوزیان راهی است که بیشتر مردمان نیز تنها از آن راه اثر نقاشی را می پسندند. با اینکه در چند سده گذشته در همه جای دنیا سبک های هنری متعددی پدید آمده اما نقاشان واقع گرای آکادمیک همچنان اعتبار و اقبال خود را حفظ کرده اند زیرا عاطفه، مهارت و عظمت روح مفاهیمی هستند که وقتی با این شیوه عرضه می شوند با همه انسان ها، فارغ از سطح سواد و نوع نگاه و کیفیت فرهنگی شان ارتباط برقرار می سازند. در آثار چنین هنرمندانی است که هنوز می توان ایمان بشری به نظم طبیعی را مشاهده کرد.

مضامین آثار عباس کاتوزیان

مضامین آثار عباس کاتوزیان تا حدودی همان حال و هوای آثار کمال الملک و نسل اول نقاشان پس از کمال الملک را دارد. از جمله می توان به تصاویری از طبیعت بی جان، پرتره، مضامین حماسی و سوژه های اجتماعی اشاره کرد. اما 2 مضمون همیشگی بیش از دیگر موضوعات بر آثار عباس کاتوزیان غلبه داشت: یکی نگاه به انسان در قالب نقاشی پرتره و دیگری نگاه به عالم و ترکیبات زیبای آن در کالبد طبیعت بی جان.

عباس کاتوزیان در طول سال ها فعالیت هنری اش هرگز دغدغه تجربه گری در بیان ظواهر را به خود راه نمی داد زیرا او با بهره های فراوانی که از مهارت طراحانه و تسلط نقادانه اندوخته بود، می دانست که می تواند بی نهایت جلوه از عواطف، احساسات، آدم ها و اشیای گوناگون را به کمند تصویر در آورد. تجربه گری در آداب نقاشانی که به شیوه اجرایی و مهارت فنی خود اعتقاد دارند، معنا ندارد. این پشتوانه به مرور زمان با ضرباهنگ اندیشه و احساس هنرمند تنطیم می شود به طوری که سرعت اندیشه، برق خیال و رفتار دست و قلم او را در عهد و پیمانی مستحکم و البته نانوشته به کار می اندازد.

نقاشی‌های رئالیستی کاتوزیان به دلیل انتخاب چهره‌های عامیانه ایرانی با نوعی مردم‌نگاری و سوژه‌گزینی اجتماعی آمیخته شده‌اند و از این رو می‌توان آنها را بازخوانی شرایط زمانه هنرمند نیز دانست. این نگاه مفهومی به انسان نیز ریشه در موضوعات گزینش شده توسط کمال‌الملک دارد و نشانی دیگر بر پاسداشت سنت‌های او به وسیله پیرو وفادارش کاتوزیان است. او خود درباره اینکه آثارش در چه سبکی قرار می‌گیرند، گفته است: «من در نقاشی قائل به سبک خاصی نیستم زیرا این سوژه و انگیزه نقاشی است که شکل اثر را تعیین می‌کند.»

بی‌دلیل نیست که عباس کاتوزیان مهم‌ترین دستاورد هنری‌اش را نمایشگاهی می‌دانست که در 1352 خورشیدی به صورت توأمان با آثار کمال‌الملک و در مجلس شورای ملی برگزار کرد. افزون بر مضامین اجتماعی و سبک رئالیستی، مهارت در طراحی نقطه قوت دیگری در آثار کاتوزیان است. نگاه او به طراحی و قدرت بیانگری خط به عنوان پایه و زیربنای نقاشی تا بدان جا بود که بیشتر چهره‌پردازی‌های او از زنان جوان یا پیرمردان فرزانه به صورت ذهنی انجام می‌پذیرفت. چهره‌های خیالی در کنار دقت و مهارت در ریزه‌کاری، تحسین هر بیننده‌ای را برمی‌انگیزد. در تابلوهای او قدرت در طراحی به خوبی مشهود است. آثار صرف نظر از پرداخت به ریزه‌کاری‌های وقت‌گیر توانسته به مرز نقاشی های اکسپرسیونیستی نزدیک شود و حال و هوایی بیانگرا را تجسم ببخشد. پیکره نحیف سوژه ها در میانه تابلو که با کمترین تعداد خطوط و تاش‌های قلم‌مو به‌وجود آمده، نشانگر دانش عمیق کاتوزیان در هنر طراحی است. نقاش با حذف هر گونه فضاسازی بر حضور مؤثر انسان در بستر حیات تأکید می‌ورزد. گزینش رنگی کمینه‌گرا در کنار عدم تضاد رنگی موضوع با فام‌های زمینه سبب شده پیکره انسانی به چیزی از جنس محیط پیرامون تبدیل شود. تاش سبز پشت پیکره ها نشانه‌ای از درختان تنومند است که تمامی دنیای سوژه را می‌سازد. انتخاب رنگ‌های قهوه‌ای یادآور سرزمین‌های کویری ایران است که نشان از تأثیرپذیری هنرمند از سرزمین مادری خود دارد.

عباس کاتوزیان از پایه گذاران سندیکای گرافیست‌ها در سال‌های قبل از انقلاب است. در نمایشگاه‌های جمعی بسیاری شرکت و چندین نمایشگاه انفرادی برگزار کرد. 27 نمایشگاه انفرادی در تهران، 9 نمایشگاه در آبادان، پنج نمایشگاه در آمریکا، یک نمایشگاه در لرد لیتون لندن کتابخانه ملی، 2نمایشگاه در پاریس برپا کرد که آثار نمایشگاه پاریس در سه شماره مجله ایماژ دوموند مورد نقد و بررسی قرار گرفت. یکی از آثار این نمایشگاه در موزه بوداپست نگهداری می‌شود. برخی دیگر از آثار این نقاش در موزه آستان قدس رضوی و چند موزه اروپایی برجای مانده است.

سرانجام عباس کاتوزیان

سال های پایانی عمر عباس کاتوزیان در تنهایی و انزوا گذشت و او تنها معدودی شاگرد داشت. وی سرانجام پس از گشایش آخرین نمایشگاهش در فرهنگسرای نیاوران در22 فروردین 1387 خورشیدی در 85 سالگی و در خانهاش چشم از جهان فروبست.

منابع:

به نقل از کتاب منظره نگاری، احمدرضا دالوند، نشر شهر، بهار 1387

• فرهنگسرای نیاوران
• موزه آستان قدس رضوی
• کمال‌الملک
• پاریس
• نقاشی