فاجعه مخفی در پایتخت؛ نقشه نوار گسل‌های اصلی زلزله در تهران + تصویر «شدت خطر»

وب‌گاه عرشه آنلاین 1402/12/10 - 10:44 مشاهده در مرجع

100 ساختمان پرجمعیت و 245 سایت مهم شهر در خطر «زلزله بزرگ»؛ چهار توصیه برای «نجات تهران از تخریب بزرگ» درخواست مرکز پژوهش های مجلس از دولت: فعالیت کمیسیون ماده 5 تهران محدود شود گسل‌های اصلی در نقشه پایتخت مسیریابی شد

گسل‌های اصلی در نقشه پایتخت مسیریابی شد

حدود 10درصد از نقشه تهران در حریم گسل‌های اصلی قرار دارد که بخش قابل‌توجهی از این «پهنه تحت خطر تخریب گسترده با زلزله بزرگ» در شمال شهر است. از سال 99 با تصویب شورای عالی شهرسازی، برج‌سازی در اطراف گسل‌های اصلی ممنوع و برای سایر ساخت‌وسازها «حد تراکم» تعیین شد. یک مطالعه رسمی اما، 65درصد ساختمان‌های منطقه یک را «بحرانی» به لحاظ «شدت خسارت در زلزله» اعلام می‌کند. این مطالعه، «جذابیت درآمد فروش تراکم» در این سال‌ها را عامل «ساخت فاجعه برای پایتخت» می‌داند.

نقشه جدید از محدوده گسل های اصلی تهران، مناطق مستعد گسیختگی ناشی از وقوع زمین لرزه های بزرگ مقیاس را نشان می‌دهد و در عین حال از فاجعه مخفی در تراکم فروشی پرده برداری می‌کند.

بازوی پژوهشی مجلس شورای اسلامی در یک گزارش رسمی، با اعلام اینکه هم اکنون دست کم 100 ساختمان پرجمعیت و 245 سایت مهم پایتخت در خطر «زلزله بزرگ» قرار دارند، چهار توصیه برای «نجات تهران از تخریب بزرگ» مطرح می‌کند. مرکز پژوهش های مجلس همچنین در این گزارش از دولت درخواست می‌کند تا با محدود کردن فعالیت های کمیسیون ماده 5 و ماده 100شهرداری، از تغییر کاربری های خطرناک و بارگذاری های متراکم و طبقاتی (ورای ظرفیت تجمعی امداد و نجات و تردد در شبکه ارتباطی پیرامون) جلوگیری شود.

در حالی که از سال‌های گذشته ضوابط و مقررات محدود کننده و تعیین کننده ضوابط ساخت‌وساز روی حریم گسل ها تدوین، تصویب و ابلاغ شده است، به تازگی مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی با عنوان «ملاحظات ساخت‌وساز در حریم گسل»، نقشه جدیدی از محدوده گسل های اصلی تهران منتشر کرده است. دراین گزارش، با بیان اینکه سازه های واقع در حریم گسل ، بیشترین آسیب را در زمان وقوع زمین لرزه های مخرب دارند، چهار توصیه مهم در ارتباط با کاهش ریسک لرزه ای از ناحیه ساخت‌وساز مطرح شده است.

تب رسیدگی به خطر زلزله بزرگ از سال‌های قبل، بین مسوولان و مدیران شهری پایتخت بعد از وقوع چند زمین لرزه در مناطق مختلف، آنها را به فکر زلزله احتمالی با مقیاس بالاتر از 6 و 7 ریشتر در تهران فرو برد. در حالی که در سال‌ها و دهه های قبل، آیین نامه 2800 به عنوان ضوابط ایمنی ساختمان‌ها در برابر زلزله در قالب مجموعه قوانین سازه‌ای برای طراحی لرزه‌ای سازه در برابر زلزله طراحی شده بود و در دوره های مختلف از جمله اوایل دهه 90 مورد بازنگری قرار گرفت، در اواخر دهه 90 نیز دستورالعمل ساخت‌وساز روی پهنه های گسلی از سوی شورای‌عالی شهرسازی و معماری تصویب و ابلاغ شد. در آیین‌نامه 2800، سازنده ها و شهرداری ها موظف شدند «طراحی ساختمان از نقشه های معماری تا دیوارها و به‌خصوص تراکم ساختمان» را متناسب با وضعیت لرزه ای محله و شهر انجام دهند و در دستورالعمل ساخت‌وساز روی پهنه های گسلی نیز مقررات ساخت‌وساز متناسب با وضعیت لرزه خیزی شهرها، شرایط گسل ها، استعداد تخریب و... تعیین شد. در قالب این دستورالعمل، ضمن آنکه تمام ضوابط و مقررات استاندارد یا آیین نامه 2800 مطابق با آخرین ویرایش آن باید در ساخت‌وسازها رعایت شود، در عین حال مقررات محدودکننده و ممنوع کننده برای ساخت انواع ساختمان ها در حریم گسل ها تعیین شد. از آن جمله ساخت ساختمان های حساس و مهم مانند انبار نفت، پمپ بنزین، آتش نشانی، بیمارستان، دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی، شهرداری ها، مدارس، مساجد، برج ها، پل و راه های ارتباطی و... روی زمین های واقع بر محدوده های گسلی ممنوع شد؛ همچنین ضوابط محدود کننده مانند حداکثر تراکم مجاز 6 طبقه، در مناطق واقع در حریم گسل های اصلی اعمال شد. با این حال از سال‌های قبل ساختمان های زیادی از جمله ساختمان های حساس، در این حریم های گسلی اصلی ساخته شده و همچنین برج های با ارتفاع بیش از 12 طبقه و حتی بیش از 20 طبقه نیز به فراوانی در این محدوده ها احداث شده اند.

تهدید ساختمان ها در حریم گسل

در گزارش اخیر مرکز پژوهش های مجلس ضمن اشاره به تهدید ساختمان های واقع در حریم گسل، اعلام شده است: سازه های واقع در حریم گسل ها به‌خصوص گسل های اصلی، هنگام فعالیت لرزه ای «دچار بیشترین آسیب (خرابی) و تلفات انسانی» می‌شود؛ حریم گسل ها زون هایی هستند که هنگام زلزله، زمین واقع در همان محل، دچار گسیختگی و جابه‌جایی می‌شود. آن طور که در این گزارش آمده است در حال حاضر بسیاری از شهرهای ایران در حاشیه یا بر روی گسل های فعال بنا شده‌اند؛ ازآنجا که بیشترین آسیب و خسارات ناشی از زلزله به بناها و تاسیسات واقع در مجاورت گسل وارد می‌شود، بنابراین تدقیق حریم گسل، رعایت فاصله سازه ها از گسل و حصول ایمنی ساخت وسازها در پهنه های مزبور بسیار حائز اهمیت است و به این ترتیب می‌توان از شدت خسارات جانی و مالی ناشی از زلزله کاست. یکی از اقدامات ضروری به منظور کاهش خطر گسیختگی مستقیم ناشی از زمین‌لرزه در جهان، وضع قوانین حریم گسل و قانونمند کردن توسعه ساخت‌وساز شهری در مجاورت گسل‌های فعال است. اما در حال حاضر، مقررات حریم گسل در شهرهای جدید و همچنین بخش‌های در حال توسعه در مجاورت کلان‌شهرها در کشور به درستی رعایت نمی‌شود و روند ساخت‌وساز و گسترش شهرها و شهرک‌های جدید در پهنه‌های گسلی هرساله رو به افزایش است. از آن جمله در داخل شهر جدید پردیس، خطر گسیختگی سطحی ناشی از گسل های فعال پردیس، هسا و فردوس و برخی گسل های دیگر این شهر را تهدید می‌کند که در این بین گسل پردیس به طول 30 کیلومتر از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بستر شهر پردیس بر اساس نتایج مطالعات انجام‌شده، بستر مناسبی برای ساخت‌وساز نیست و دستکاری دامنه ها سبب ناپایداری شیب در برخی قسمت های شهر به‌ویژه در نیمه شمالی شده است که ایجاد ترک های قائم در ساختمان های مسکونی و بستر پارک مشاهیر، از شواهد این مساله است.

68‌درصد شهرها در حریم گسل

بر اساس آمار سال 1381، تقریبا 68‌درصد شهرهای کشور در حریم یک تا 30 کیلومتری گسل ها قرار دارند و تنها 6.3‌درصد سکونتگاه های شهری ایران در فواصل بیش از 50 کیلومتری گسل ها واقع شده اند. مشاهدات زلزله ترکیه در بهمن 1401 نشان می‌دهد که بیشترین خسارات به شهرهای واقع بر گسل های فعال (آناتولی شرقی) و اطراف آن وارد شده است. در گزارش مرکز پژوهش ها تاکید شده است که در ایران بنابر تجربیات گذشته، وسعت خرابی در کلان‌شهرهای واقع بر گسل های فعال ازجمله تبریز، مشهد، اهواز و به‌ویژه تهران به دلیل تمرکز جمعیتی و وجود ساختمان‌های مرتفع بسیار متعدد، در صورت وقوع زمین‌لرزه‌های با بزرگای بیش از 7 ریشتر بسیار وسیع و فاجعه‌آفرین خواهد بود.

تصویر «شدت خطر» در تهران

اطلاعات اعلام‌شده در این گزارش حاکی است هم اکنون، 10 منطقه تهران شامل مناطق 1 تا 5 و مناطق 13 و 15و 19 و 20 و 22 روی گسل اصلی قرار دارد. همچنین 65‌درصد ساختمان های منطقه یک تهران در «وضعیت بحران» ناشی از قرار گرفتن در حریم گسل اصلی قرار دارد. از سوی دیگر، 245 سایت مهم و حساس در 18 گروه و حدود 32 هکتار بافت فرسوده در محدوده حریم گسل های شهر تهران قرار دارد. سایت های مهمی از جمله 66 برج، 36 مدرسه، 25 مسجد، 23 پل و راه ارتباطی، 22 مرکز تجمع، 15 بیمارستان و مرکز درمانی، 9 شهرداری و مراکز وابسته به آن، 9 دانشگاه و مرکز آموزش عالی، 9 ایستگاه برق فشار قوی، 8 مخزن آب، 4 موزه، 4 ساختمان مربوط به قوه قضائیه، 3 آتش نشانی، 2 ساختمان متعلق به وزارت امور خارجه، 2 پمپ بنزین، یک ساختمان متعلق به وزارت نفت و یک انبار نفت و همچنین 6 ساختمان مهم دیگر در حریم گسل های شهر تهران ساخته شده اند. همچنین بر اساس آمارها حدود 12‌هزار ساختمان در تهران باید از نظر مقاومت و رفع خطر مورد بررسی و اقدام فوری قرار بگیرند. بررسی ها نشان می‌دهد در حال حاضر به‌رغم اینکه مطابق با آیین نامه 2800 اثرات گسل باید در طراحی ساختمان ها در پهنه های گسلی لحاظ شود، تفاوتی در طراحی این ساختمان ها اعمال نمی‌شود. دستورالعمل ساخت‌وساز در پهنه های گسلی نیز از این مساله مستثنی نیست؛ در حال حاضر با وجود در نظر گرفتن عرض زیاد پهنه های گسلی در جهت اطمینان، ساخت ساختمان های تا 12 طبقه در این پهنه ها مجاز است و محدوده ممنوعیت ساخت در هر طرف گسل تنها 5 متر است. به گفته برخی از متخصصان به نظر می‌رسد این دستورالعمل از نظر بهبود ایمنی تاثیرگذاری مطلوب را نداشته باشد. در این مطالعه رسمی عوامل موثر در تشدید خطر تخریب تهران بر اساس وقوع زمین لرزه های با بزرگای بیش از 6 و 7 ریشتر نیز تشریح شده است. جذابیت درآمدی فروش تراکم و تصمیم‌گیری در کمیسیون ماده 5 به صورت توسعه شتابزده ساختمان ها در حریم گسل ها، باعث شرایط بغرنج لرزه ای تهران شده است.

نسخه نجات پایتخت

در این مطالعه چهار راهکار مهم به عنوان نسخه نجات تهران در صورت وقوع زمین لرزه بزرگ احتمالی توصیه شده است. تغییر کاربری فوری ساختمان های مهم و حساس در حریم گسل های اصلی تهران به «فضای سبز» اولین راهکار پیشنهاد‌شده در این زمینه است. به طور کلی باید از توسعه شهری در مناطق پرخطر جلوگیری به عمل آمده و این مناطق به کاربری های فضای سبز تبدیل شوند. همچنین محدودسازی فعالیت کمیسیون ماده 5 شهر تهران، بازنگری در طرح تفصیلی تهران و اعمال قانون «بیمه اجباری ساختمان ها» از دیگر توصیه های درج شده در این گزارش است.

هم اکنون دیگران می خوانند