محمد صادق همایونی؛ محقق و پژوهشگر فرهنگ عامه
تهران - ایرنا - محمد صادق همایونی از جمله پژوهشگران برجسته در زمینه فرهنگ عامه، داستانها و حکایتهای مردمی به شمار میرود که با خلق اثری به نام تعزیه و تعزیهخوانی به شهرت رسید. وی بیش از 30 کتاب و 200 مقاله در زمینه شناخت تعزیه، فرهنگ مردم و رمان از خود به یادگار نهاده است.
محمدصادق همایونی سروستانی در 15 تیر 1313 خورشیدی در خانوادهای اهل علم در سروستان فارس دیده به جهان گشود. وی تحصیلات ابتدایی خود را در فاصله سالهای 1321 تا 1326 خورشیدی در مدرسه سیبویه سروستان به پایان رساند و در 1327 خورشیدی برای ادامه تحصیل به شیراز رفت. او دوره دبیرستان را در فاصله سالهای 1327 تا 1332خورشیدی در دبیرستانهای حاج قوام، شاهپور، نمازی و سلطانی گذراند و پس از اخذ دیپلم در 1337 خورشیدی موفق به دریافت لیسانس رشته حقوق قضایی شد. وی در آزمون ورودی وزارت دادگستری برای گزینش قاضی شرکت کرد و پذیرفته شد. پس از طی دوره کارآموزی در دادگستری شیراز، کار قضایی را از مسوولیت های اولیه آغاز کرد و با سپری کردن دوران قضاوت تا 1369 خورشیدی که بنابر تقاضای شخصی بازنشسته شد، مشاغلی چون دادرسی دادگاه شهرستان شیراز، ریاست شعبه دوم دادگاههای شهرستان شیراز، مستشاری دادگاه استان فارس و سرانجام ریاست شعبه 6 دادگاه عمومی حقوقی یک شیراز را برعهده داشت.
فعالیت ها و خدمات فرهنگی همایونی
همایونی در 1334 خورشیدی نخستین شعرش را در صفحه ادبی مجله روشنفکر که توسط فریدون مشیری اداره میشد با عنوان ترانه چاپ کرد و در همان سال نخستین داستان کوتاهش در مجله سپید و سیاه انتشار یافت. از آن زمان به نوشتن رمانهای دنبالهدار، مقالات، سفرنامه، پژوهش در زمینه فرهنگ مردم و تعزیه و نقد و بررسی کتاب در روزنامهها و نشریات مختلف پرداخت. این محقق برجسته از دوره جوانی به گردآوری و ثبت اجزای فرهنگ مردم مشغول شد و نخستین کتاب خود را در این زمینه را با عنوان ترانههایی از جنوب در 1345خورشیدی منتشر کرد. این کتاب مورد استقبال و تقدیر بسیاری از پژوهشگران داخلی و ایرانشناسان خارجی قرار گرفت. در فاصله سالهای 1348 تا 1354 به طور مستمر در زمینه فرهنگ عامه با مجله کاوه که در آلمان به 2 زبان فارسی و آلمانی منتشر میشد، همکاری کرد. او درباره فرهنگهای مختلف ایرانی از جمله فرهنگهای قشقایی، لری، مازندرانی، عربهای اهواز و... تحقیقاتی انجام داده است.
از همایونی بیش از 30 کتاب و 200 مقاله و گفتوگوهای بسیاری در زمینه شناخت تعزیه و نیز فرهنگ مردم و شعر و رمان منتشر شده است. از جمله مهم ترین این آثار میتوان به تعزیه در ایران، دوبیتیهای باقر لارستانی، حسینیه مشیر، افسانههای ایرانی، قصههای محلی فارس، جای تو سبز است: مجموعه گزینه اشعار، یاران یکشنبه، سیر و سیاحتی در حواشی غرب، تشی که نمیرد، مشکین مهر، سایه عقاید و سنتهای مردم شیراز در زمان حافظ بر شعر او، زنان و سرودههایشان در گسترهی فرهنگ مردم ایران زمین، برقی از آتش لیلی، خارکن و درویش، ترانههای محلی ایران، یکهزار و چهارصد ترانه محلی، یازده مقاله در زمینه فرهنگ عامه، گوشههایی از آداب و رسوم مردم شیراز، شیراز خاستگاه تعزیه و... اشاره کرد. این پژوهشگر پرکار برای دایرالمعارفها نیز مقالاتی نوشته و خود عضو هیأت علمی دایرالمعارف بزرگ اسلامی بود. علاوه بر این چندین مجموعه داستان و شعر و سفرنامه و کتابهایی در باب فرهنگ مردم جزو آثار او بهشمار میآیند. همایونی همچنین عضو شورای علمی دانشنامه فرهنگ مردم ایران بود. وی در 1353خورشیدی کتاب مردی که با سایهاش حرف میزد را درباره زندگی و آثار صادق هدایت منتشر کرد و به تحقیقات هدایت در زمینه فرهنگ عامه پرداخته است.
همایونی و پژوهشهای جامع درباره شناخت تعزیه
البته پژوهشهای اصلی همایونی در زمینه تعزیه و تعزیهخوانی است. کتاب تعزیه و تعزیهخوانی نخستین پژوهش جامعی است که در این زمینه به فارسی تألیف شده است. این کتاب بهعنوان اثر برگزیده سال کشور و برگزیده جشن کتاب فارس انتخاب شد. همایونی در کتاب «تعزیه و تعزیهخوانی» درباره علاقهاش به مراسم تعزیه در دوران کودکی چنین مینویسد: «در یکی از تعزیهها یکی از بچهها در پوست شیر رفته بود تا در صحرای کربلا حاضر شود. مثل شیر چهار دست و پا راه میرفت، دمش را تکان میداد. صدایی از خودش در میآورد که بترسند ولی بچهها که از او دل خوشی نداشتند و دنبال فرصت میگشتند تا او را اذیت کنند با چوب بنای آزارش را گذاشتند و هرکاری کرد، دید رهایی از آزار بیرحمانه چوب مشکل است، راست بلند شد و با دم آویزان به دنبال بچهها گذاشت و هرکس از طرفی گریخت. زنها که بچه بغلشان بود از وحشت خود را باخته و پنهان شدند. هرچه شیر فریاد میزد: مرا بگیرید. کسی گوشش بدهکار نبود. بچهها میگریختند و مردان کرکر میخندیدند. بالاخره خودش را روی زمین انداخت و بنای غلتیدن گذاشت. باز همه میخندیدند و بچهها با چوب به سراغش آمدند که صدای گریه و التماس شیر برخاست: تو را به خدا مرا از پوست در آورید که عقربی هم داخل پوست بوده و حسابی پدرم را درآورده. بیچاره پسرک. من زمانی که تعزیه خوانان را مشغول کسب و کار میدیدم، پیش خودم فکر میکردم که مگر ممکن است، اینها شغلی هم داشته باشند، اینها که یا در صف انبیا هستند یا اشقیا. تعزیهخوانان برای پول چانه نمیزنند و صاحب تعزیه پولی به تعزیه گردان میداد و او به نسبت بین تعزیهخوانان تقسیم میکرد. کمتر پای چانه زدن و یا کم و زیاد بودن پول به میان میآمد. من از همان اوان دلم میخواست به حوادث پشت صحنه تعزیهخوانی، به روح تعزیهپردازان از حماسههای شیرینشان آشنا شوم و شاید، این مجموعه پاسخی است که پس از سالها بدین نیاز و پرسش درونی خود دادهام.»
این نویسنده نامدار نخستین محقق ایرانی است که کتاب جامعی با موضوع تعزیه را تهیه کرده، کتاب در 6 بخش مصور تنظیم شده است. بخش اول کتاب تلاش دارد تا تعزیه را از بعد تاریخی از ابتدای پیدایش تا زمان افول آن مورد بررسی قرار دهد و زمینههای پیشرفت و موانع آن را در بستر اجتماعی، سیاسی و مذهبی زمان خود بکاود. همایونی در بخش دوم کتابش تعزیه را به عنوان یک مراسم آیینی - نمایشی مورد بررسی قرار میدهد و می کوشد تا عناصر سازنده تعزیه را در فصل ابتدایی از منظر اجرایی بررسی کند. همچنین در فصل دوم این بخش به ویژگیهای تعزیه ایرانی میپردازد و می خواهد که تعزیه را از منظر متن نوشتاری واکاوی کند و علاوه بر تحلیل کارکردهای اجتماعی، ویژگیهای دراماتیک نسخ تعزیه را نیز مورد کنکاش قرار می دهد. در بخش سوم نویسنده، مباحث باقی مانده را در ذیل عنوان بررسی تعزیهها می آورد. در قسمت ابتدایی در بیگانگان و تعزیه ایرانی به معرفی پژوهشگران غیر ایرانی که تعزیه را مورد بررسی قرار دادهاند، میپردازد و به سراغ دین ها و فلسفهها در آسیای مرکزی نوشته کنت گوبینو در 1865 میلادی میرود و آن را به عنوان نخستین اثری که بطور دقیق و کامل به بررسی تعزیه ایران پرداخته، بررسی می کند. مرثیه و مرثیهسرایان قسمت بعدی کتاب است که مولف از تنوع مرثیهها بخصوص پس از حدیث امام رضا (ع) و تاکید بر ثواب مرثیهسرایی در ارتباط با واقعه کربلا سخن میگوید و با اشاره به توجه ویژه مردم عوام به این گونه مراسم، نوحه سرایی را به عنوان فصل جدیدی در مرثیهسرایی و ظهور شعر نمایشی معرفی و آن را تحلیل میکند. از دیگر بخشهای این اثر، تاثیر تعزیه در زبان محاوره است که نویسنده به برخی از اصطلاحات و مثلهایی که از تعزیه به فرهنگ عامیانه رسوخ کرده، پرداخته است و سپس بسیار اجمالی و در حد اشاره به تعزیه مضحک می پردازد. در پایان بخش سوم، مولف پس از ارایه فرهنگی ناکامل از اصطلاحات و اسامی در تعزیه، نام آهنگها و نواهای نهفته در متن نسخههای تعزیه را دستهبندی و گردآوری می کند.
همچنین از مقالات این پژوهشگر سرشناس در حوزه تعزیه می توان به تعزیه، سرآغاز نمایش ملی، موسیقی و آیین و نقش آن در تعزیه، تعزیه و موسیقی، ارتباطی ناگسستنی، سه بیاض خطی برگزیده در تعزیه، چرا تعزیهخوانی ممنوع شد؟، تعزیهها، سرآغاز نمایش ملی: پیشینه نمایشهای مذهبی در جهان و مقایسه آنها با تعزیه اشاره کرد. همچنین وی کتابهای مانند تعزیه در ایران و تعزیه و تعزیهخوان و بافت ساختاری تعزیه را به به چاپ رساند.
سرانجام
سرانجام این پژوهشگر سرشناس در 20 خرداد 1392 خورشیدی بر اثر ایست قلبی دیده از جهان فروبست.
*س_برچسبها_س*