مرگ‌اندیشی در کلام ائمه معصومین
تهران - ایرنا - شاید این یادداشت که مشغول خواندن آن هستید، آخرین مطلبی باشد که مطالعه می‌خوانید و حتی ممکن است تا انتهای متن موفق به خواندن آن نشوید؛ آنچه به تعابیر جدید بزرگان دین و دانش مرگ‌اندیشی نام گرفته در کلام ائمه معصومین چطور توضیح داده می‌شود، فواید آن و حدودوثغورش چیست؟
این پیام را از لابلای آیات و روایات می توان پیدا کرد. باور ندارید، یک بار این روایت پیامبر اکرم (ص) را مرور کنید که فرمود طوری نماز بخوانید که گویی آخرین نماز شماست. یعنی ممکن است پس از آن زنده نباشید. حالا یک بار هم امتحان کنید وقتی می خواهید قامت ببندید، گویی قرار نیست بعد از این نماز زنده باشید. چه لذتی دارد این نماز، خود پیامبر هم در ادامه این حدیث فرمود چنین نمازی موجب نزدیک شدن به خداست. این مطلب بهانه ای بود تا از یاد مرگ و قیامت غافل نشویم. چون به قدری گرفتاری ها و مشکلات دنیایی ما را به خود مشغول کرده است که گاه فراموش می کنیم سفری به نام مرگ را پیش رو داریم و این ضرب المثل را هم فقط به حافظه سپرده ایم که «مرگ، شتری است که در هر خانه ای می خوابد» ولی ظاهرا به آن باور نداریم.
اگر مرگ را باور داشتیم کمی خود را برای آن آماده می کردیم. یعنی همانگونه که برای یک سفر چند روزه به یک شهرستان از مدت ها پیش وضعیت آب و هوایی منطقه موردنظر و امکانات آن را بررسی می کنیم تا با مشکلات کمتری روبرو باشیم و از سفرمان لذت بیشتری ببریم ولی گویی قرار نیست به این زودی ها از این دنیای فانی رخت بربندیم و حتی مرگ دیگران هم برای ما عبرت نمی شود و می گوییم «مرگ فقط برای همسایه است».
در حالی که مرگ هر یک از عزیزان، دوستان، همکاران و همسایگان در واقع یک یادآوری برای زندگان است تا مرگ را فراموش نکنند و کمی از غبار غفلت دل های آنان بکاهد. اعلامیه ها و مراسم ختم و یادبود نیز برای پررنگ تر کردن این یادآوری است ولی گویا عادت کرده ایم دیگران را تا کنار قبر همراهی و خود را برای سالن غذاخوری آماده کنیم که آن هم رسمی جدید است که طی دهه های اخیر باب شده و داغ بسیاری داغدیدگان میت را بیشتر از مرگ عزیزانشان فراهم می کند. سفارش کرده اند هنگام شنیدن خبر هر کسی آیه استرجاع را قرائت کنیم و بگوییم «انالله و انا الیه راجعون» و حضرت علی علیه السلام هنگام سلام به اهل قبور می فرمود «انا بکم لاحقون» یعنی ما هم به شما ملحق می شویم. در روایتی نقل شده حضرت امیر (ع) بعد از خواندن نماز عشا، مردم کوفه را سه بار سفارش می کرد خدا شما را بیامرزد، ابزار و وسایل لازم را برای کوچ کردن از این دنیا آماده کنید و کوتاهی و درنگ نکنید.
اما سخن از مرگ در قرآن این گونه آمده است هر کجا باشید مرگ، شما را فرا خواهد گرفت یا همان مرگی که شما از آن فرار می کنید، حتما شما را ملاقات خواهد کرد، حتی برای این که باور ما را نسبت به مرگ بیشتر کند در آیه 42 سوره مبارکه زمر اینگونه می فرماید: خدا روح مردم را هنگام مرگشان به تمامی باز می‌ستاند، و [نیز] روحی را که در [موقع] خوابش نمرده است [قبض می‌کند]؛ پس آن [نفسی] را که مرگ را بر او واجب کرده نگاه می‌دارد، و آن دیگر [نفسها] را تا هنگامی معین [به سوی زندگی دنیا] بازپس می‌فرستد (ترجمه فولادوند).
به همین دلیل در برخی روایات از خواب به عنوان برادر مرگ یاد شده است. پس شب هنگام که به بستر می رویم، یک درصد احتمال بدهیم شامل این آیه شویم و شاید هرگز از خواب بیدار نشویم. در روایتی آمده است پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله هر روز صبح که از خواب بر می خاستند، ابتدا به سجده می‌رفتند و اینگونه از خدا سپاسگزاری می کردند: «شکر می‌کنم خدایی را که مرا بعد از این که میرانده بود، دوباره زنده کرد و شکر می‌کنم خدایی را که بازگشت به سوی اوست و خدایی که روح مرا به من بازگرداند تا او را عبادت کنم و شکر او را به جای آورم.»
طبیعی است کسی که صبح خود را با یاد مرگ آغاز کند، در طول روز حواسش را بیشتر جمع می کند و مواظب است حقی از مردم را ضایع نکند و حق الناسی به گردنش نباشد. چون نمی داند تا فردا زنده خواهد ماند که بدهی خود را بپردازد یا از دیگران حلالیت بطلبد. شاید در این وانفسای مشکلات اقتصادی کسی بگوید، مگر می توان به این راحتی بدهی طلبکاران را پرداخت یا از بعضی افراد سخت گیر حلالیت طلبید در حالی که وصیت را برای همین روزها گذاشته اند تا اگر مطمئن به زنده بودن خود تا سررسید بدهی هایمان نیستیم، به دیگران بسپاریم تا مبادا تسویه حساب را به قیامت واگذاریم که معلوم نیست در آن زمان بتوان رضایت صاحبان حق را مثل راضی کردن در دنیا گرفت.
اگر یاد مرگ در افکار همه مسئولان و مردم نهادینه می شد، امروز شاهد اشرافی گری و دنیازدگی برخی مدیران نبودیم که باعث شکاف بیشتر طبقاتی شده و پرونده های بسیاری از تخلفات و جرائم راهی دادگاه ها نمی شد، زیرا کوتاه شدن آرزوها و کم شدن دلبستگی ها از نتایج یاد مرگ است و انسان مرگ اندیش بیش از آن که به فکر ساختن دنیای دو روزه خود باشد به دنبال آباد کردن خانه آخرت خود است.
مرگ‌اندیشی به معنای نفی تفکر برای دنیا نیست
مرگ‌اندیشی و یادآوری مرگ به اندازه ای در روایات مهم است که امیرمومنان (ع) در بسیاری از خطبه ها و سخنان خود به آن اشاره کرده اند و امام سجاد (ع) نیز یک دعا از 54 دعایی که در صحیفه سجادیه آمده را به آن اختصاص داده اند. حضرت زین العابدین در دعای چهلم صحیفه اینگونه با خدای خود راز و نیاز می کند؛ «روزی نباشد که ما از یاد مرگ غافل شویم» یا «خدایا! مرگ را دری از درهای آمرزش و کلیدی از کلیدهای رحمت خویش قرار ده.»
آنگاه سیدالساجدین فرمود: ای خدا! در این جهان ما را آنچنان از عمل صالح بر خوردار کن که وعده دیدار تو را با همه نزدیکی اش دیر شماریم و آتش اشتیاق ما در پیوستن به تو در دل زبانه کشد به گونه ای که مرگ، سرای انس ما شود که به آن دل ببندیم و آشیانه الفت ما، که به سوی آن پر گشاییم و خویشاوند ما که نزدیک شدن به او را دوست بداریم.
امروزه یاد کردن از قبر و قبرستان برای برخی افراد، بسیار تلخ است و همواره تلاش دارند از آن فرار کنند و هنگام سخن گفتن از مرگ، لب های خود را گاز بگیرند در حالی که این شتر روزی در خانه ما هم خواهد خوابید و به قول معروف دیر و زود دارد ولی سوخت و سوز ندارد. یاد کردن از مرگ در روایات به اندازه ای مهم شمرده شده که پیامبر اکرم (ص) وعده دادند تا هر کسی که در شبانه روز 20 بار به یاد مرگ باشد، با شهدای جنگ احد محشور خواهد شد.
شاید 20 باری که رسول خدا به آن اشاره کردند به معنای یاد کردن فراوان از مرگ باشد ولی کسی که به روایات یاد مرگ عمل کند، به طور قطع بیش از 20 بار به یاد آن خواهد افتاد. مثلا هنگام صبح به شکرانه بیدار شدن از خواب، به مرگ می اندیشیم یا هنگام خروج از منزل برای یک سفر بین شهری یا حتی درون شهری نمی دانیم آیا دوباره به منزل برمی گردیم یا بر اثر تصادف یا حادثه ای از دنیا خواهیم رفت. آمار تصادفات را ببینید. چند روز پیش مشاور وزیر راه و شهرسازی اعلام کرد که طی هفت ماه گذشته 11هزار نفر جان خود را از دست داده اند.
برخی می گویند چرا با چنین احتمال هایی نفوس بد بزنیم در حالی که نفوس بد به معنای فال بد زدن و ناامید کردن دیگران است ولی در اینجا ما احتمالات را برای خودمان پیش بینی می کنیم. از طرف دیگر همین احتمالات را می توان با نگاهی امیدوارانه تحلیل کرد. مثلا کسی که احتمال بدهد این شب یلدا، آخرین شب یلدای اوست، قدر آن را بیشتر می داند و تلاش می کند تا بیشترین استفاده را داشته باشد.
درنظر گرفتن همین احتمالات برای مرگ اندیشی باعث می شود برخی افراد از فرصت های زندگی بیشتر استفاده کنند. چون همانگونه که ممکن است نبودن ما برای دیگران ناخوشایند و سخت باشد، مرگ دیگران نیز برای ما تلخ خواهد بود. شاید به همین دلیل است سعی می کنیم خاطرات خوش و باهم بودن ها را با دوربین های تلفن همراه ثبت کنیم تا اگر آخرین مهمانی خود را با حضور خانواده و فامیل سر کردیم، خاطره ای از خود را برای آنان به یادگار بگذاریم یا خاطره دیگران را برای همیشه داشته باشیم.
آخرین باری که با دوستانتان به کوهنوردی رفتید یا به پابوس حرم رضوی مشرف شدید یا در پیاده روی اربعین حضور پیدا کردید یا در مراسم عقد و عروسی نزدیکانتان شرکت کردید را به یاد دارید؟ ممکن است چنین فرصتی دوباره فراهم نشود و مرگ به ما چنین مهلتی ندهد. شاید به همین دلیل است که وقتی در مقابل حرم سیدالشهدا می ایستید و مشغول خواندن زیارت نامه یا زیارت عاشورا می شوید، اینگونه از خدا می خواهید که «ولاجعله الله آخر العهد منی لزیارتکم» این زیارت را آخرین زیارت قرار ندهد.
یکی از دلایلی که معمولا باعث می شود تا از یاد مرگ فرار می کنیم، توجه نکردن به معنای آن است. چون مرگ در فرهنگ بسیاری افراد مساوی با نیستی و نابودی است در حالی که مرگ عامل انتقال ما از دنیای مادی به جهان برزخ است.
روایتی امام حسن مجتبی (ع) را نیز ذکر می کنیم تا فکر نکنید با مرگ اندیشی نباید به فکر دنیا بود. چون آن حضرت فرمود: برای دنیایت چنان باش که گویی جاویدان خواهی ماند و برای آخرتت چنان باش که گویی فردا می میری.
خدا رحمت کند یکی از اساتید حقوق دانشگاه تهران را که در کلاس حقوق جزای عمومی هر بار که سخن از ویژگی های قاضی به میان می آمد، با دست به پایین اشاره می کرد و می گفت قاضی هر تصمیمی که می گیرد باید پاسخی برای قبر خود آماده کند.
سخن بسیار است ولی چه در فکر مرگ باشیم چه نباشیم روزی ناگهان بانگی بر خواهد آمد که خواجه مرد.
*س_برچسب‌ها_س*