مسکن و برنامه‌هایی که به بار نمی‌نشینند
تهران - ایرنا - سیاست‌های مسکن در شش برنامه توسعه پس از انقلاب پیگیری شده که پنج برنامه توسعه به پایان رسیده است. هر چند همه این برنامه‌ها بر تامین مسکن گروه‌های کم‌درآمد و عرضه مسکن و کنترل بازار مسکن تاکید کرده‌اند اما به دلایل مختلف هیچ کدام در رسیدن به اهداف خود چندان موفق نبوده‌اند.
مشکل مسکن همواره وجود داشته و دولت‌های مختلف تلاش کرده‌اند به شیوه‌های متفاوت آن را حل کنند. طبق گزارش‌های وزارت راه و شهرسازی در حال حاضر خانواده‌های طبقه متوسط در کشور بایستی حداقل یک سوم درآمدشان را به مدت 96 سال پس‌انداز کنند تا بتوانند خانه بخرند. در تمامی برنامه‌های توسعه تامین مسکن برای افراد جامعه مدنظر قرار گرفته است و در "سند چشم‌انداز بیست ساله" نیز تامین مسکن مناسب و باکیفیت برای گروه‌های کم‌درآمد، کاهش سکونتگاههای غیررسمی و نوسازی و بهسازی بافت فرسوده مورد تاکید و توجه قرار گرفته است، اما انگار گره کار هنوز پابرجا است.
ناکامی طرح جامع مسکن
در برنامه چهارم توسعه که از سال 1384 تا 1388 به طول انجامید، دولت موظف شده بود "طرح جامع مسکن" را با هدف تحقق عدالت اجتماعی تا پایان سال اول این برنامه تدوین کند. در سال 1384 طرح جامع مسکن تدوین و سند راهبردی - اجرایی آن در سال 1385 نوشته شد. یکی از راهبردهای اصلی این طرح، تامین مسکن کم‌درآمدها بود. دولت نهم طرح دیگری را با عنوان " طرح مسکن مهر " جایگزین این طرح کرد. این طرح جدید نیز در واقع با الگوبرداری از طرح جامع مسکن برای تامین مسکن نیازمندان تدوین شده بود. توزیع زمین ارزان از طریق تعاونی‌های مسکن و وام‌های ارزان برای آماده‌سازی و ساخت زمین نیز در این دوره در دستور کار قرار گرفت.
مسکن مهر که قرار بود طبق آن یک و نیم میلیون واحد مسکونی احداث بشود با تبصره 6 قانون بودجه سال 1386و لایحه "ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن" در سال 1387 جنبه قانونی پیدا کرد. بر مبنای تبصره 6 قانون بودجه 1386 گروه‌های کم‌درآمد جامعه در قالب حق بهره‌برداری 99 ساله و اجاره‌داری 5 ساله مسکن مهر مورد حمایت دولت قرار می‌گرفتند. لایحه ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن اولین و جامع‌ترین قانون در زمینه تدوین سیاست‌ها و برنامه‌های بخش مسکن است. سه راهبرد اساسی که در این لایحه به آن اشاره شده عبارت است از: افزایش ظرفیت تولید و سرمایه‌گذاری مسکن از طریق برقراری حمایت‌ها، تسهیلات و تامین سایر نهادهای مورد نیاز، برقراری و حمایت از برنامه‌های تامین مسکن ویژه گروه‌های کم‌درآمد و آسیب‌پذیر و توجه به مسائل کیفی ساخت‌وساز مسکن در کشور.
سرانجام نامعلوم مسکن مهر
طرح مسکن مهر بزرگ‌ترین طرح مسکن بعد از انقلاب است. هدف این طرح حمایت از گروه‌های کم‌درآمد و محرومان اجتماعی بود. این طرح تلاش می‌کند قیمت زمین را حذف کند و از این جهت سهمی را در کنترل بازار مسکن ایفا کرد. قرار بود سالانه یک و نیم میلیون واحد مسکونی ساخته بشود اما تا سال 88 تعداد پروانه‌های صادر شده برای مسکن مهر تنها توانست به 350 هزار مورد برسد. البته همین تعداد هم توانست آمارهای مسکن را تکان دهد و اوضاع را بهبود ببخشد.
به مرور زمان مشخص شد که این طرح ایراداتی دارد. تلاش‌هایی برای مرتفع کردن ایرادات این طرح به عمل آمد. این تلاش‌ها هرچند تاثیرگذار بود اما باعث موفقیت کامل طرح نشد. مکان‌یابی برای ساخت واحدهای مسکونی این طرح ابتدا در زمین‌های حاشیه‌ای صورت گرفت و قرار بود به صورت یک طرح توسعه‌ای در این زمین‌ها ساخته بشود اما به خاطر اینکه این زمین‌ها هیچ امکاناتی نداشتند و زندگی در آن‌ها چندان راحت نبود، طرح‌های دیگری چون مسکن مهر خود مالک، مسکن مهر بافت‌های فرسوده شهری و مسکن مهر شهرهای جدید جایگزین طرح اولیه شد.
هزینه‌های اجرا در طرح مسکن مهر بالاتر از وعده‌ها بود، از این رو کمبود منابع مالی و عدم تخصیص اعتبار از سوی بانک‌ها برای این طرح باعث عدم موفقیت کلی آن شد. موارد ساخته شده فاقد حداقل‌های یک مسکن مناسب بودند و کیفیت فدای ارزان‌سازی شد. دلالان مسکن مهر را از مسیر خود منحرف کردند؛ خرید و فروش واحدهای مسکونی مهر اتفاق افتاد که در تضاد با ایده اولیه مسکن مهر بود. تحویل واحدهای مسکونی این طرح نیز طبق وعده‌های از پیش داده شده اتفاق نیفتاد؛ قرار بر این بود که 18 ماهه واحدهای مسکونی به افراد تحویل داده شوند اما هنوز هم با گذشت سال‌ها، بسیاری از واحدها بلاتکلیف باقی مانده است.
سیاست‌های بعدی در حوزه مسکن از طریق برنامه پنجم توسعه پیگیری شد که در سال‌های 1390 تا 1394 بود. مهم‌ترین سیاست‌های مسکن در برنامه پنجم توسعه اجرای طرح مسکن مهر، بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده شهری، اجرای طرح نوسازی مسکن روستایی، سنددار کردن واحدهای مسکونی روستایی، استفاده بهینه از بازارهای پولی و مالی در جهت تنظیم و تعادل بخشی به بازار مسکن، ارتقا کیفی صنعت ساختمان، افزایش تولید مسکن، حمایت از اقشار کم‌درآمد و زوج‌های جوان بود.
چرخش به سمت مسکن اجتماعی
دولت یازدهم در حوزه مسکن با بازنگری طرح جامع مسکن، برنامه‌ریزی توسعه مالی در بخش مسکن و اجرای برنامه "مسکن اجتماعی و مسکن حمایتی" که در هیات دولت تصویب کرده بود، سیاست‌های خود را دنبال کرد. بازنگری طرح جامع مسکن تا افق سال 1404 برنامه مسکن خانوارهای کم‌درآمد، نوسازی و بهسازی بافت‌های فرسوده و سکونتگاههای نابسامان شهری، برنامه اصلاحات در سیاست‌گذاری برای زمین با تاکید بر نظام برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، تقویت کارآمدی صنعت ساختمان، بهبود و توسعه نظام مالی تامین مسکن، مسکن روستایی و بازار استیجاری را مورد تاکید قرار داد.
در مورد برنامه‌ریزی توسعه مالی بخش مسکن نیز 14 راهکار طراحی شد که بخشی از آن‌ها به اجرا درآمده و یا در مراحل نهایی شدن برای اجرا قرار دارند. طرح مسکن اجتماعی نیز اواخر سال 1395 به تصویب هیات وزیران رسید و بر مبنای آن، پرداخت وام‌های ارزان قیمت و ارائه اراضی به سازندگان مسکن در دستور کار قرار گرفت.
سیاست‌های مسکن در شش برنامه توسعه پس از انقلاب پیگیری شده که پنج برنامه توسعه به پایان رسیده است. هر چند همه این برنامه‌ها بر تامین مسکن گروه‌های کم‌درآمد و عرضه مسکن و کنترل بازار مسکن تاکید کرده‌اند اما هیچ کدام در رسیدن به اهداف خود چندان موفق نبوده‌اند. اجرای همه برنامه‌های نوشته شده به مشکل خورده و نتوانسته تمامی اهداف مورد نظر را تامین کند و مشکل مسکن گروه‌های کم‌درآمد و آسیب‌پذیر جامعه را حل کند.
مسکن مهر که بزرگ‌ترین طرح مسکن بعد از انقلاب با هدف بسط عدالت اجتماعی و تامین مسکن محرومان بود نیز نتوانست به همه اهداف خود در این زمینه موفق شود. هم‌اکنون دولت در تلاش برای اصلاح مسکن مهر با تاکید بر مسکن اجتماعی است و باید ببینم در پایان دوره اهداف بیان شده تا چه اندازه محقق می‌شود.
منابع
مراد برادران، غلامرضا غفاری، علی ربیعی و محمدجواد زاهدی مازندرانی، دولت و سیاست‌گذاری مسکن در ایران بعد از انقلاب اسلامی، 1398
جعفر هزارجریبی، زینب امامی غفاری، بررسی تحولات سیاست‌گذاری رفاهی مسکن در ایران (135801392)، 1398
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران