موفقیت یک استارت‌آپ "کشاورزی هوشمند" در جذب 20000 کشاورز / ماجرای شکست مگاپروژه 8 میلیارد دلاری در حوزه کشاورزی چیست؟

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، بخش کشاورزی ایران همانند بیشتر کشور‌های در حال توسعه از دهه‌های گذشته همواره با چالش‌های متعددی در زمینه تأمین، تولید و عرضه محصولات کشاورزی مواجه بوده است. از این‌رو، مواجه کارآمد با چالش‌های آن همواره مورد توجه سیاست‌گذاران و فعالان این بخش بوده است. طی سال‌های اخیر هر چند دولت تلاش کرده است تا بر این چالش‌ها فائق آید، اما تأثیر سیاست‌گذاری‌ها و اقدامات انجام شده تاکنون فاقد نتایج ملموس در این زمینه بوده است.

به طور کلی تلاش‌های گذشته و جاری انجام شده برای هوشمندسازی بخش کشاورزی به دلیل عدم توجه به بومی‌سازی عمیق فناوری برای محیط کسب و کار کشاورزی ایران با چالش‌ها و موانع متعددی روبرو بوده است. یکی از نکات اصلی در زمینه هوشمندسازی بخش کشاورزی توجه به سازمان متولی و جایگاه آن در بخش کشاورزی است. به طور کلی بخش دولتی به دلیل تعارض میان نقش حمایتی آن از بخش کشاورزی نمی‌تواند در گردآوری اطلاعات پایه و توسعه زیرساخت‌های هوشمند موفق باشد. به دلیل آن که کشاورزان بصورت نظامند برای دریافت حمایت و نهاده‌های یارانه‌مند بیشتر، اطلاعات سطوح تولیدی خود را بیشتر گزارش می‌کنند.

برای هوشمندسازی زنجیره ارزش محصولات کشاورزی، گردآوری داده‌های معتبر ضروری است تا براساس آن بتوان روابط کمی میان حلقه‌های زنجیره و نیز بازیگران یک حلقه را شناسایی کرد. در بازار محصولات کشاورزی این مهم به مقدار بسیار زیادی به حلقه تولیدکنندگان وابسته است چرا که در ایران بیش از 4 میلیون بهره‌بردار کشاورزی وجود دارد.

هر چند هر ساله اطلاعات تولید و سطح کشت تولید محصولات زراعی در آمارنامه‌های وزرات کشاورزی منعکس می‌شود، اما با توجه به تعارض جایگاه وزرات جهاد کشاورزی در گرداوری اطلاعات و حمایت از بخش تولید که زمینه‌ساز ایجاد رانت است، اعتبار این اطلاعات همواره مورد سؤال است. از این‌رو، برای هوشمندسازی زنجیره ارزش محصولات کشاورزی در ایران با مختصات کنونی، اعتبارسنجی مستقل داده‌های در حلقه تولید بسیار حائز اهمیت خواهد بود. از سویی وجود پراکندگی سطح کشت، استفاده از ابزار‌های هوشمند برای دستیابی به اطلاعات معتبر تولید را اجتناب‌ناپذیر کرده است.

زمانی که فناوری اطلاعات به کمک کسب و کار‌های مختلف آمد، تغییری در مزارع ایران ایجاد نشد. مشکل اصلی کشاورزان نداشتن اطلاعات ضروری برای مدیریت بهتر مزارع بود. داستان مزرعه سال 1398 با چند کشاورز و مهندس کشاورزی برای ایجاد تغییر شروع شد و مزرعه طی چند سال شروع به ساخت نرم‌افزار ساده‌ای کرد که به کشاورزان برای مدیریت بهتر فعالیت‌ها کمک کند.

اکنون کشاورزانی که با این اپلیکیشن کار می‌کنند بیش از هر زمان دیگری به داده‌ها و فناوری‌های دیجیتال دسترسی دارند. این سامانه با وجود همه نوآوری‌های جدید، درتلاش است ارتباط بیشتری در زنجیره تأمین کشاورزی از مزرعه تا سفره ایجاد کند چراکه معتقد است هر اتفاقی که بیافتد این کشاورزان هستند که باید غذای مردم را فراهم کنند و به همین دلیل، نوآوری بیشتر در مزرعه یک مأموریت است.

پیرو تلاش‌های که در سال‌های اخیر انجام شده است سامانه مزرعه، خدمات مختلفی را به کشاورزان ارائه می‌کند. این خدمات شامل اطلاعات هواشناسی وپیش آگاهی شرایط آب و هوایی مختصات مزرعه، کلینیک مزرعه، حدنگاری مزرعه و کشت‌های آن، پیش‌آگاهی آفات، بیماری‌ها و توصیه کودی برای کشت‌ها مزرعه، مدیریت فعالیت‌های مزرعه، پایش مداوم سلامت و رشد گیاهان مزرعه، دسترسی ساده‌تر و آسان‌تر به نهاده‌های کشاورزی و پیش‌بینی تولید محصولات در زمان برداشت است.

هفته گذشته بود که رویداد جذب سرمایه "Demo Day" با موضوع اینترنت اشیا و هوش مصنوعی با محوریت "تانا" در استان تهران برگزار شد. بیش از 50 طرح به پارک علم و فناوری دانشگاه تهران رسیده است. طرح‌هایی که MVP را داشته باشند به سمت تیم داوری هدایت می‌شوند که 10 طرح در این برنامه شرکت کرده و سه طرح برگزیده شدند. یکی از سه طرح برگزیده شده در این رویداد همین سامانه مزرعه بوده است.

به همین بهانه گفت‌و‌گویی با حسن مافی؛ بنیانگذار و مدیر محصول "سامانه مزرعه" انجام دادیم که مشروح آن را از نظر می‌گذرانید:

تسنیم: ایده ساخت این محصول در حوزه کشاورزی هوشمند از کجا ایجاد شد؟

سامانه "مزرعه" یک استارتاپ درحوزه زیرساخت اطلاعات زنجیره ارزش محصولات کشاورزی است و ایده ایجاد آن به سال 1395 باز می‌گردد. بنده در یکی از شرکت‌های بزرگ حوزه کشاورزی که در حوزه آب، کشاورزی و سدسازی فعالیت می‌کند، نزدیک به 12 سال کار و فعالیت کرده و در این مدت با مسائل و چالش‌های مختلف حوزه کشاورزی آشنا شدم. در سال 1395 یک مگاپروژه در آب‌های مرزی اجرا شد که 8 میلیارد دلار از صندوق توسعه ملی برای کانال‌ها و حوزه آب در بخش کشاورزی هزینه شد و در حوزه الزامات نرم‌افزاری این پروژه یک بررسی انجام دادم تا الزامات بازگشت سرمایه‌گذاری در این مگاپروژه مشخص شود.

باتوجه به اینکه بیش از 8 میلیارد دلار سرمایه صندوق توسعه ملی در این مگاپروژه هزینه شده است نتایج بررسی‌ها نشان می‌داد اجرای این پروژه حدود 30 درصد درآمد کشاورزان در واحد هکتار را کم می‌کند. بررسی این پروژه صرفاً بر روی محصولاتی نقدی مثل گوجه، پیاز، سیب‌زمینی و... متمرکز بود. درواقع افزایش مقدار تولید باعث نوساناتی در بازار می‌شد که ماحصل آن، کاهش درآمد کشاورز در واحد هکتار است. دولت و حکمرانی کشور یک پول زیادی در این بخش هزینه کرده اما نتیجه آن نارضایتی و ناکارآمدی است به این خاطر که سخت‌افزار را آماده کرده‌ایم اما نرم‌افزاری که بتواند به شکل ملموس درآمدهایی که مورد انتظار پروژه را احصا کند پیاده‌سازی نشده بود!

یک پروژه دیگری را در زنجیره گل برای تعاون روستایی انجام دادیم. یک نتیجه شگفت‌انگیز پروژه این بوده که در دزفول گل قیچی شده و با اتوبوس به بازار بزرگ تهران منتقل می‌شد، سپس بسته‌بندی و سورت شده و دوباره به دزفول بازگشته و در آنجا به فروش می‌رسید اما در مدل‌های جهانی به‌ویژه در کشور هلند که پرچمدار بازار گل است، گل قبل از قیچی شدن در آفریقا و ارسال به چین، مشتری و بازار خود را یافته و پول خود را دریافت می‌کند و محصول خود را به فروش می‌رساند که در ایران دقیقاً عکس این موضوع است.

برای سازمان میادین در حوزه میوه، تره بار و گوشت نیز پروژه‌هایی انجام شد: به طور مثال گوشتی که در ساری (یکی از قطب‌های تولید گوشت مرغ) موجود است، بسته‌بندی شده به تهران منتقل شده و بعد به گرگان ارسال می‌شود. درواقع هم در زنجیره و هم در تولید با بحران ناکارآیی مواجه هستیم علی‌رغم اینکه ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های خوبی داریم اما محصولات را گران تولید و عرضه می‌کنیم. وقتی عرضه محصول کم است با بحران عرضه و قیمت روبه‌رو هستیم و اگر زیاد شود مجبور می‌شویم جوجه‌های یک روزه را از بین ببریم! اصطلاحا در اقتصاد گفته می‌شود که بازار شکست خورده است.

در سال 1397 تا 1399 در سازمان برنامه و بودجه بعنوان مشاور فعالیت داشته و متوجه شدم که این زیرساخت اطلاعات زنجیره ارزش یک امر واجب و حیاتی است. بخش کشاورزی اگر بخواهد در ایران توسعه پیدا کند باتوجه به اینکه کشاورزی ما از نوع مختلط و خُرد است اصلاً مدل توسعه‌ای که در آمریکا، استرالیا و کشورهای دیگر وجود دارد در ایران کارایی نخواهد داشت و نخستین و ضروری‌ترین مدل تحول‌آفرین در حوزه اقتصاد کشاورزی، فراهم‌آوردن زیرساخت اطلاعات برای زنجیره اررزش محصولات با قابلیت آینده‌نگری است.

در پروژه اقتصاد مقاومتی و زیرساخت اطلاعات زنجیره ارزش محصولات کشاورزی، دوستان وزارت جهاد کشاورزی مسئله را شناسایی کرده اما راه‌حل‌های ارائه شده بسیار ناکارآمد بود، چراکه دولت از یک طرف می‌خواهد به کشاورز نهاده یارانه‌مند بدهد و این یارانه را نیز به این منوط کرده است که کشاورز چه مقداری کشت کرده است؟! تلاش‌های دیگر وزارت جهاد کشاورزی در این زمینه شامل پروژه هوشمندسازی اطلاعات بخش کشاورزی و همین طور ایجاد رصدخانه کشاورزی است. یک پروژه دیگر که یکی از اساتید دانشگاه انجام داد، در آن 10 هزار تبلت برای بسیجیان تهیه شد تا اطلاعات کشاورز را یکبار در مزرعه ثبت کنند که این روش نیز راه به جایی نبرد.

تسنیم: جزئیات پروژه ارائه شده توسط استارت‌آپ شما چه بوده است؟

ما در سال 1398 یک مطالعه امکان‌سنجی طی شش ماه انجام دادیم و متوجه شدیم ایجاد یک زیرساخت اطلاعات برای کشاورزان دارای پایداری مالی است، با مرور تجربیات داخلی و خارجی در حوزه تحول دیجیتال بخش کشاورزی، در سال 1399 نسخه MVP مزرعه را توسعه دادیم و در سال 1400 لانچ شد. ما موفق شدیم بیش از 2 هزار کاربر را با نسخه اولیه MVP جذب کنیم. تأمین مالی بخشی از این نسخه با یک سیدمانی از سوی ستاد زیست فناوری آغاز شد. البته دوستان ستاد توسعه زیست فناوری چندان با روندهای تحول دیجیتال کشاورزی آشنا نبودند و علی‌رغم مشاهده نتایج درست پیش‌بینی سامانه به تعهدات مالی خود عمل نکردند و چه بسا اگر به توافق مالی انجام شده پایبند می‌ماندند، وزیر جهاد کشاورزی نیز پاسخی شایسته برای پرسش اساسی مقام معظم رهبری در خصوص مقدار تولید گندم در ماه گذشته داشتند.

حرف ما این است که ما می‌توانیم این مسئله را با سه فناوری که ایده اصلی تیم ما است، پاسخ دهیم. در واقع با توجه به مختصات بخش کشاورزی ایران برای حل این مسئله، استفاده از ابزارهای چندگانه ترکیبی شامل دورسنجی، روندسنجی و داده‌کاوی ضروری است تا اطلاعات معتبر برای تدوین زنجیره ارزش در حلقه نخست فراهم شود. استفاده از ابزار ترکیبی یاد شده در بخش کشاورزی مزیت افزایش دقت اطلاعات و رفع محدودیت‌های هر یک از روش‌ها را در پی دارد.

تسنیم: آیا پراکندگی اراضی کشاورزی در طراحی این سامانه چالشی ایجاد کرده است؟

به طور کلی خردی و پراکندگی زیاد اراضی کشاورزی در کنار کشت مختلط مزراع بهره‌برداران کشاورزی و تنوع اقلیمی زیاد کشور چالشی اساسی برای اجرای پروژه‌های مستقل دورسنجی هوشمند خواهد بود؛ از سوی دیگر سامانه‌های دورسنجی از قابلیت اندکی برای پایش تغییرات الگوی کشت در ابتدای دوره رویش گیاه برخورد است و نمی‌توانند اطلاعات برخط بلادرنگ را برای تصمیم‌سازی به تولیدکنندگان محصولات کشاورزی ارائه کنند. همچنین، روش‌های آماری و داده‌کاوی که بر رفتارسنجی بهره‌برداران کشاورزی متمرکز است بر اطلاعات نمونه‌ای از جامعه متمرکز می‌شود.

این اطلاعات مزیت برخط و به هنگام بودن را همزمان داراست، اما نمی‌تواند به طور مستقل اریب اطلاعات تجمیع‌شده را اصلاح کند. به عبارت دیگر، این روش نمی‌تواند اطلاعات معتبری درباره مقدار کل سطح زیرکشت محصولات را فراهم کند، همچنین داده‌های این روش در ارزیابی اثرات پیرامونی سازمان تولید بهره‌برداران، مانند اثرات آب و هوایی‌ایستا و ناکامل است. رهیافت روندسنجی که مبتنی بر الگوسازی سری‌زمانی و آینده‌پژوهی است می‌تواند روند متغیر‌های تولید، سطح کشت و عملکرد را با توجه به اثرگذاری پارامتر‌های فنی، اقتصادی، تجاری و اقلیمی مدل‌سازی و پیش‌بینی کند. این روش که اشتراک زیادی با رهیافت داده‌کاوی دارد قابلیت پیش‌بینی متغیر‌های زنجیره را برای آینده در دسترس متخصصان داده قرار می‌دهد اما نمی‌تواند به طور مستقل برای اصلاح اریب اطلاعات رسمی بکار بسته شود.

از این‌رو، در این روش با صرف‌نظر از اریب اطلاعات تجمیع شده تولید و سطح زیرکشت می‌توان اثر متغیر فنی (تغییر تکنولوژی)، متغیر اقلیمی (بارش و دما)، متغیر اقتصادی (قیمت و شاخص رشد هزینه تولید کشاورزی) و متغیر تجاری (نرخ جهانی قیمت محصولات و نرخ ارز) را بر تغییرات تولید ارزیابی و روند آتی آن را پیش‌بینی کرد. نکته دیگر آن هست که بازار محصولات کشاورزی از سیستم تقاضای معکوس پیروی می‌کند و میان تصمیم به کشت محصولات تا عرضه محصول به بازار وقفه زمانی وجود دارد. به بیان دیگر، این مقدار عرضه محصول به بازار هست که قیمت آن را تعیین می‌کند. بنابراین، با توجه به فسادپذیری تولیدات کشاورزی، کاربست هوش مصنوعی برای زنجیره ارزش محصولات کشاورزی یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است تا با اتکا به آن، رفتار و رخداد‌های زنجیره عرضه محصولات کشاورزی قابل پیش‌بینی باشد.

با همین‌ایده در گزارشی که در اواسط اسفندماه 1399 به ستاد زیست فناوری ارائه شد، پیش‌بینی که از خرید تضمینی گندم کردیم با دقت 85 درصد محقق شد اما بحث‌هایی مطرح شد مبنی بر اینکه شاید این موفقیت به صورت اتفاقی بوده و چه دلیلی دارد که سال بعد نیز این پیش‌بینی موفق باشد؟! در سال 1400 برای سال 1401 نیز پیش‌بینی‌هایی داشتیم که آن هم با دقت بیش از 90 درصد محقق شد!

خوشبختانه ستاد اقتصاد دیجیتال در سال 1401 کمک بسیار خوبی به این پروژه کرد و ابتدای امسال یک گرنتی از جنس تسهیلات در اختیار ما قرار دادند که بخشی از آن تزریق شد و توانستیم سامانه مزرعه را تجاری‌سازی کنیم و تا به امروز تعداد 2 هزار کاربر به چند برابر افزایش یافته و به کاربران فعال تبدیل کردیم و نزدیک به 20 هزار کشاورز به این سامانه آمدند.

از جمله سرویس‌هایی که در این سامانه ارائه می‌شود، هشدار‌های هواشناسی است که با نوتیفیکیش و پیامک به کشاورز اطلاعات لازم را ارائه می‌کند. بخش کلینیک مزرعه را داریم که بحث‌های بیماری، آفت، علف‌های هرز و مسائل تغذیه‌ای را دارد و کشاورز می‌تواند با الگوریتم‌های ساده‌ای به صورت تصویرمحور مشکل خود را بیابد. در صورتی که مشکل به این شکل حل نشد می‌تواند به یکسری از کارشناسان متصل شود که درحلقه تأمین‌کننده‌ها به عنوان مشاور ثبت‌نام کرده و به کشاورزان مشاوره می‌دهند.

یک بخش برای پایش ماهواره‌ای داریم که بخشی از آن اطلاعات رشد گیاه یا رطوبت،... را برای کاربران رصد می‌کند و بخشی نیز برای پایش الگوی کشت است، یعنی کشاورزی که مزرعه خود را ثبت کرده است به عنوان یک نمونه آموزشی در مدل هوشمند ما جایگذاری می‌شود و مابقی مزارع اطراف پایش شده و می‌توانیم اطلاعات یک شهرستان را با تعداد محدودی کاربر احصا کنیم.

تسنیم: طراحی شما برای مدل درآمدی در استارت‌آپ "مزرعه" چگونه است؟

مدل درآمدی ما به این صورت است که کشاورزانی که تا 10 هکتار مزرعه دارند می‌توانند به صورت رایگان از این سامانه استفاده کنند. از 10 هکتار تا 50 هکتار باید یک اکانت یک میلیون تومانی خریداری کنند و یکسری فیچر‌ها به این حساب کاربری اضافه شده و قابلیت‌های حساب کاربری آنها ارتقا پیدا می‌کند. از 50 هکتار تا 100 هکتار باید اکانت 5 میلیون تومانی خریداری کنند و مزارع تا 1000 هکتار اکانت 15 میلیون تومانی را تهیه می‌کنند که همه این مدل‌ها در بازه زمانی یکساله است.

برآورد ما این است که اگر اپلیکیشنی در حوزه کشاورزی خوب کار کند می‌تواند بین 200 تا 250 هزار کاربر فعال در ایران داشته باشد. همچنین این فرصت برای ورود به بازار کشور‌های پیرامونی نیز فراهم است. در این حوزه بزرگترین چالش، نیروی انسانی متخصص و بعد از آن تأمین مالی است چراکه نیروی انسانی متخصص در حوزه فناوری بسیار کم است.

گفت‌وگو از: علی‌اصغر اصولی