میرزا محمدمهدی غروی اصفهانی و تحول در فضای فقهی و اخلاقی

میرزا مهدی اصفهانی از جمله شخصیت های تاثیرگذار در دهه های اخیر در حوزه های علمیه شیعه به شمار می رفت. شهرت میرزا بیشتر به دلیل مخالفت با فلسفه و عرفان است که زمینه ساز پیدایش نوعی تفکر در حوزه خراسان شد که امروز با عنوان مکتب تفکیک شناخته می شود. مدافعان و داعیه داران مکتب تفکیک معتقدند که میرزا مهدی اصفهانی دارای ملکه قدسیه اجتهاد بود و رساله هایی نوشت که قدرت اجتهادش را نشان می‌داد.

زندگینامه و رشد علمی میرزا محمدمهدی اصفهانی

میرزا محمدمهدی غروی اصفهانی از عالمان وارسته در 1264 خورشیدی در اصفهان چشم به جهان گشود. او پس از تحصیلات مقدماتی و خواندن اندکی فقه و اصول نزد استادان محلی در 12 سالگی‌، رهسپار نجف اشرف شد. شرح زندگانی میرزای اصفهانی را در چند دوره مورد نگرش و نگارش قرار داده‌اند. دوره نخست زندگی او با فراگیری علوم رایج در حوزه نجف آغاز شد و در این دوره با آیت الله سید اسماعیل صدر ارتباط یافت و از مراتب علمی و سلوک روحی وی بهره‌مند شد.

بدین گونه به جز تحصیل علوم متعارف با مبانی معنوی و عوالم روحانی نیز آشنا شد و با راهنمایی آیت الله صدر که خود از علمای عاملین بود، مراحلی از سیر و سلوک را پیمود. همچنین اصول مکتب نجف را نزد آخوند خراسانی صاحب کفای الاصول و فقه را از محضر فقیه معروف سید محمد کاظم یزدی صاحب عرو الوثقی فرا گرفت. در همین دوره، پس از آشنایی با مبانی سیر و سلوک شرعی با بزرگان دیگری مانند سید احمد کربلایی و شیخ محمد بهاری همدانی که از استادان ممتاز عالم اخلاقی بودند، مأنوس می‌شود و استفاده روحی و روحانی می‌برد.

همزمان با انقلاب مشروطیت در ایران به اتفاق تنی چند از عالمان و فاضلان معاصر خود، نخستین دوره درس درباره مهمات مباحث اصول و فقه را تشکیل می‌دهند و اینگونه میرزای اصفهانی احاطه کاملی بر این مبانی به هم می رساند. این درس نزدیک به پنج سال ادامه می‌یابد و در این مدت به جز اصول مکتب نجف، مطالب مکتب سامراء را مورد مباحثه و مداقه علمی قرار داد.(1)

میرزای اصفهانی که در آن ایام بسیار جوان بود به موازات تلاش های علمی، پرداختن به بعد عملی و اخلاقی و سلوکی را نیز ادامه داد و پیمودن مراحل سیر نفسی را از دست نداد و درجات سلوک و معرفت نفس را پشت سر گذارد.

دوره دوم حیات میرزای اصفهانی با تقریر «حدادی یک روح» شروع شد. این دوران هفت سال به طول انجامید. موضوع حدادی یک روح در شرح حال شیخ علی اکبر الهیان از علمای بزرگ بود. پرداختن به توجیه و تفسیر و تأویل آیات قرآن و روایات زندگی معصومین (ع) از موضوعات اصلی این اثر است. میرزای اصفهانی چون در طلب حقیقت بود با توسل و تمسک به ذیل عنایات، انسان هادی به معرفت حقیقی دست می یابد.

مکتب معارفی میرزای اصفهانی که باید به اعتباری او را در سده 14 هجری، مؤسس آن دانست از این طرز فکر و زاویه دید شکل می‌پذیرد زیرا وی موفق به شناخت هایی غنی و مستقل در ابواب معارف می شود و خویش را با فروغ این معارف از مشکلات رسته و از مضایق جسته می‌یابد. در این برهه میرزا به مشهد مهاجرت کرده و در آنجا به القاء دروس تحقیقی خارج و نشر مبانی معارف و تربیت نفوس و دادن دید اجتهادی در مسایل عقلی و داشتن درک استقلالی و انتقادی از فلسفه و عرفان می پردازد.

میرزای اصفهانی، کار علمی خویش را در حوزه مشهد با درس خارج آغاز می‌کند و چون وی از بهترین اصحاب درس سید محمد کاظم یزدی و نخستین شاگرد میرزای نائینی بوده که بر مبانی و نظرات آنان تسلط کافی داشته است در درس میرزا درخششی خاص می‌یابد و نه تنها فاضلان حوزه مشهد بلکه عالمان حوزه نیز بدین درس ها حاضر می‌شوند. (2)

میرزای اصفهانی، مبانی خویش را در اصول مطرح کرد و دوره اصولی فشرده عرضه داشت که به «اصول آل الرسول (ص)» معروف شد. عالمان و مدرسان و طلاب فاضل آن روزگار و برخی از مردم فرهیخته در مجالس اخلاقی و تربیتی و معارف عمومی وی حاضر می‌شدند.

اجتهاد در 35 سالگی

میرزای اصفهانی، افزون بر زهد و ریاضت در کسب علوم دینی نیز پیش رفت و در 35 سالگی موفق به کسب اجازه اجتهاد از میرزای نائینی شد. اجازه میرزای نائینی را مراجع عظام همچون ضیاء عراقی، شیخ عبدالکریم حائری یزدی، ابوالحسن اصفهانی نیز مورد تأیید قرار دادند. میرزای اصفهانی پس از این ایام تحصیل، به مشهد رفت. در آنجا بود که میرزا شروع به تدریس مباحثی کرد که در حوزه‌های علمیه سابقه نداشت. این دروس با عنوان مباحث معارف مطرح شد. آیت‌الله وحید خراسانی از آخرین شاگردان وی بود. آیت الله وحید خراسانی مدعی است که میرزا مهدی حوزه مشهد را منقلب کرد و فضلای مشهد محصول دروس او بودند و افرادی که او را بی‌سواد خوانده‌اند، جاهل‌اند.(3)

آثار مکتوب

میرزای اصفهانی، آثار بسیاری داشته و مطالب بسیاری را به رشته تحریر درآورده است، چه آنها که تقریرات درس های استادان بزرگ بوده و چه آنها که نظرات و تحقیقات اوست‌. برخی از شاگردان میرزا، کتاب هایی چند از آثار قلمی وی نام برده‌اند. البته بسیاری از این آثار یا به چاپ نرسیده یا به صورت غیر علمی و به دور از موازین چاپ تحقیقی انتشار یافته است.

بخش دیگری از آثار مکتوب که می‌توان آنها را نیز از آثار مکتوب میرزای اصفهانی به شمار آورد، تقریرات دروس وی است. این تقریرات شامل مباحثی مهم در اصول فقه، اصول عقاید و قرآن‌شناسی است‌. از تقریرات یاد شده، نسخه‌هایی متعدد وجود دارد اما بهترین نسخه و معتبرترین‌، همان مجموعه‌ای است که به وسیله یکی از شاگردان او در جلسات درس خلاصه برداری و در همان ایام بازنویسی شده و جهت ملاحظه و تصحیح و تنقیح به حضور میرزای اصفهان تقدیم شده است. این تقریرات شامل علم اصول و مبانی معارف و مشیت‌، علم بلامعلوم، وجه اعجاز قرآن و... است. رساله گرانقدر میرزای اصفهانی به نام «غای المنی و معراج القرب و اللقا» درباره معرفی نماز معراج است. (5)

بنیانگذار مکتب تفکیک

اصحاب فلسفه از منتقدان اصلی میرزای اصفهانی محسوب می‌شوند. سید جلال الدین آشتیانی بر این باور بود که میرزای اصفهانی تلاش ها و ریاضت های فراوانی برای فهم مسایل پیچیده فلسفی و عرفانی کشید اما آسیب‌های جدی بر او وارد شد و تحملش را نسبت به فلسفه و عرفان از دست داد و به مخالفت با فلسفه برخاست. مهدی حائری یزدی نیز اینگونه در وصف او می گوید: «در سال های اخیر مردی دیندار و ماهر در فنون فقه و اصول و حدیث در خراسان می زیست که از حسن سیرت و صفای نیت برخوردار بود.» میرزا مهدی اصفهانی با رویه‌ای که برگزیده بود، بنیان‌گذار مکتبی شد که برخی آن را مکتب تفکیک نامیدند. (6)

سرانجام میرزا مهدی اصفهانی

میرزا مهدی اصفهانی در آبان 1324 خورشیدی دیده از جهان فرو بست و در حرم امام رضا (ع) به خاک سپرده شد.

پی‌نوشت:

1. مهدی حائری یزدی، علم کلی، ص 6، نقل از سودای تفکیک، سید حسن اسلامی اردکانی، ص 268

2. تقریرات، محمود حلبی، نسخه خطی استان قدس رضوی، شماره عمومی 1248

3. حسن جمشیدی، گنج پنهان فلسفه و عرفان، ص 117؛ نقل از ویکی شیعه

4. اساس معارف القران، نسخه خطی استان قدس رضوث

5. مهدی حائری یزدی، علم کلی، ص 6، نقل از سودای تفکیک، سید حسن اسلامی اردکانی، ص 268

6. یادنامه عارف کبیر سید علی قاضی، در گفت و گوی کیهان فرهنگی با فرزند ایشان، کیهان فرهنگی، ش 206، آذر 1382؛ نقل از سودای تفکیک

• مشهد
• شیعه
• آستان قدس رضوی
• نجف اشرف
• اصفهان