«نخل گردانی» آیین عزاداری مردم یزد

سعید طاوسی مسرور مدرس و پژوهشگر تاریخ اسلام و تشیع گفت: یکی از جلوه‌های عزاداری در سال‌های اخیر در شهر یزد سینه زنی به صورت دسته جمعی است، البته سینه زنی همواره جمعی صورت می‌گیرد، اما در در یک جمع بسیار زیاد از عزاداران و استفاده از نوحه‌هایی با مضامین اجتماعی مانند ظلم ستیزی، حق طلبی که در سال‌های اخیر توجه را به خود خصوصا در فضای مجازی جلب کرده است.

آیین نخل گردانی شهر یزد

به گفته طاوسی نمی‌توان از عزاداری یزد سخن به میان آورد و اشاره‌ای به نخل گردانی نکرد، آیین نخل گردانی به این شکل است که در روز عاشورا برگزار می‌شود و هنگام برگزاری این مراسم عده‌ای از مردان جوان و تنومند نخل که یک سازه‌ی چوبی سیاه پوش شده است را از محل استقرارش خارج و روی شانه‌های خود بلند می‌کنند و با آدابی خاص در مسیری از پیش تعیین شده می‌گردانند.

او می‌گوید: نخل علاوه بر سیاه پوش شدن آذین‌هایی هم ویژه ایام محرم به آن بسته می‌شود، به این افرادی که نخل را حمل می‌کنند نخل بر یا نخل کش گفته می‌شود، و هر چه قدر نخل سنگین‌تر باشد در واقع به تعداد بیشتری از افراد نیاز است.

نخل عزا و ماتم

طاوسی گفت: نخل در واقع یک تابوت واره یا اتاقکی شبیه حجله است، مشبک و از جنس چوب به شکل مکعب مستطیل که در شهر یزد نقل تلفظ می‌شود، وصف‌های مختلفی از آن می‌شود که از آن با عباراتی مثل نخل عزا و ماتم، نخل تابوت، نخل شهیدان، نخل عاشورا، نخل محرم یاد می‌شود.

نخل؛ نمادی از تابوت امام حسین (ع)

به گفته طاوسی در واقع در فرهنگ عامه نخل نمادی از تابوت امام حسین (ع) و منظور از آیین نخل گردانی تشیع جنازه نمادین امام حسین (ع) است، اینکه چرا به آن نخل گفته می‌شود استاد علی بلوک باشی بر این نظر است که احتمالا در قدیم این تابواره‌ها را از چوب درخت خرما می‌ساختند و از این جهت به آن نخل گفته می‌شود.

او می‌گوید: نخل در اندازه‌های مختلفی ساخته می‌شود بعضی‌ها از آن‌ها بزرگ و سنگین است که برای حملش به ده‌ها نفر نیاز است، و برخی از آن‌ها هم کوچک است، نخل را روی زمین یا روی چهارپایه یا تخته‌های چوبی میگذارند و هنگام حرکت دادن سرک بیرون آمده‌ی تیره‌های کف پوش را گرفته و روی دوش میگذارند.

این مدرس تاریخ تشیع گفت: اگر به میدان امیر چخماق در بافت تاریخی یزد رجوع کنیم نخل عزاداری همواره در گوشه‌ی میدان خودنمایی می‌کند و در روز عاشورا از آن استفاده می‌شود و در سایر ایام زینت بخش آن میدان تاریخی است.

طاوسی گفت: در دهه‌ی محرم چند روز مانده به تاسوعا نخل را با انواع پارچه‌های سبز و سیاه و شال و ترمه آماده می‌کنند و برای تزئین آن از آیینه، چراغ، ابزار‌های جنگی مثل سپر، شمشیر، کلاه خود، شمایل ائمه علیه سلام گاهی چشم زخم نظر قربانی و زنگوله استفاده می‌کنند.

او می‌گوید: به این مراسم نخل آرایی یا نخل بندی گفته می‌شود و به کسی که نخل را تزئین می‌کند نخل آرا یا نخل بند می‌گویند.

طاوسی گفت: یکی از مهم‌ترین مراکز آیین نخل گردانی شهر یزد و همین طور در شهر دیگر استان یعنی تفت و روستا‌های اطراف این شهر‌ها مراسم نخل گردانی برگزار می‌شود، برای مثال در ایام محرم شاهد مراسم نخل گردانی روستای زارچ در اطراف یزد بوده ام.

به گفته طاوسی معمولا نخل در آن فضای تعیین شده چند بار گرداننده می‌شود و مراسم عزاداری و سوگواری برگزار می‌شود، هنگامی که مراسم تا حدی پیش رفت و دل‌ها آماده شد نخل را همراه با اوج هیجان و عاطفه مذهبی سوگواران و عزاداران امام حسین (ع) بلند می‌کنند.

طاوسی گفت: در مسیر حرکت نخل که به سمت هدفی مثل میدانگاه، امامزاده، منزل شخصیت برجسته مذهبی، شهید می‌رود ممکن است چند بار نخل را روی زمین بگذارند و در این هنگام که نخل روی زمین گذاشته می‌شود افرادی که حامل نخل یا اصطلاحا نخل بر هستند استراحت می‌کنند و چایی و شربت نذری می‌خورند و عزاداران هم سراغ نخل برای دخیل بستن می‌روند و نذورات خود را به متولیان نخل می‌دهند.

او می‌گوید: با نزدیک شدن به غروب عاشورا مراسم نخل گردانی به پایان می‌رسد و پس از پایان مراسم شام غریبان نخل به جایگاه خود در حسینیه، میدان یا امامزاده برمی گردد و بعد تزئینات را از آن باز می‌کنند و تا سال بعد همان جا به امانت می‌ماند تا اینکه سال بعد از آن استفاده شود.

شروع نخل گردانی از دوره صفویه

طاوسی گفت: پوشش سیاه نخل توسط برخی هیات‌ها تا اربعین یا پایان ماه صفر از نخل باز نمی‌شود، قدمت نخل گردانی به دوره‌ی صفویه می‌رسد و اگر چه نخل گردانی در تفت و یزد شهرت دارد، اما در سایر شهر‌های مناطق مرکزی ایران مثل کاشان، ابیانه، نائین و دیگر شهر‌های استان یزد همانند میبد اجرا می‌شود.

نخل گردانی در خیابان قیام تهران

در ایام سوگواری سیدالشهدا در تهران خیابان قیام نخل با پوشش عزا دیده می‌شود که می‌تواند توسط برخی از یزدی‌ها و مناطق مرکزی ایران باشد که به تهران آورده شده است.

طاوسی گفت: در شهر یزد مانند دیگر نقاط ایران در عزاداری شاهد اطعام عزاداران هستیم و ممکن است از غذا‌های مختلفی استفاده شود، اما در میبد یزد در روز عاشورا آش مخصوصی به نام آش حسین توزیع می‌شود.

مراسم نخل گردانی در روستای زارچ

او می‌گوید: مراسم دیگری که در روستای زارچ از توابع یزد مشاهده کردم این بود که علاوه بر مراسم نخل گردانی افرادی با شتر به صورت اسرای کربلا و افرادی هم به صورت دشمنان امام حسین (ع) و یا آنچه در تعزیه‌ها همانند شیر تعزیه معمولا استفاده می‌شود، در واقع در میدانی که مراسم نخل گردانی انجام میشد از سمتی وارد می‌شدند و از سمت دیگری خارج و از مقابل عزاداران عبور می‌کردند و حال و هوای میدان را در آن لحظات تغییر می‌دادند.

تجربه ای متفاوت از ایام محرم در شهر یزد

به گفته طاوسی در بافت تاریخی شهر یزد در دهه ابتدایی محرم خصوصا روز تاسوعا و عاشورا انسان می‌تواند تجربه‌ی جالب و متفاوتی از عزاداری روز عاشورا و محرم را تجربه کند، به این معنا که برای افرادی که اهل یزد نیستند می‌تواند حضور در مراسم‌ها بسیار جالب باشد.