نقشه راه ملی برای خروج از تعلیق اقتصادی
1. محورهای کلیدی اقتصاد از منظر رهبر انقلاب
رهبر معظم انقلاب با نگاهی واقع‌بینانه و آینده‌نگر، هشت محور اصلی را برای تقویت بنیان‌های اقتصادی کشور و شکل‌گیری روابط راهبردی با دیگر کشورها مطرح نموده‌اند که در ادامه به اختصار بیان خواهد شد.
- احیای واحدهای تولیدی: اولین توصیه اقتصادی رهبر معظم انقلاب به دولت چهاردهم درخصوص احیای واحدهای تولیدی بود؛ ایشان در این خصوص فرمودند: «همه متفقند بر اینکه تولید کلید پیشرفت اقتصاد کشور است. به تولید برسید، احیا کنید واحدهای تولیدی را. حالا البته اشاره شد به اینکه برقِ بعضی از کارخانه‌ها قطع میشود؛ یک جاهایی هست که یک اضطراری وجود دارد، لکن آنجایی که اضطراری وجود ندارد مسئله تولید را باید جدی گرفت».
- تامین کالاهای اساسی: امنیت غذایی و معیشت مردم در گرو تأمین به‌موقع و ذخیره کالاهای اساسی، کنترل و مدیریت قاطعانه قیمت‌ها و جلوگیری از تلاطم بازار است. ایشان در باب اهمیت تامین کالاهای اساسی از حیث زمانی و مقابله با گرانی‌ها بیان داشتند که «ما باید بموقع کالاهای اساسی را تأمین کنیم و میزان ذخایر کالاها نسبت به نصاب مورد نیاز باید همیشه ملاحظه بشود. مخاطرات محتملی وجود دارد؛ ما همیشه همه‌ی مخاطرات را نمیتوانیم پیش‌بینی کنیم؛ یک وقت یک مشکلی پیش می‌آید، جنسی را که الان میشود وارد کرد ممکن است در یک برهه‌ی زمانیِ دیگر نشود وارد کرد؛ باید این فکرها را کرد، این مخاطرات را باید در نظر گرفت. بنابراین، وجود کالاهای اساسی در کشور باید کاملاً اطمینان‌بخش باشد».
- همچنین ایشان در باب لزوم رقابتی‌سازی واردات کالاهای اساسی بیان داشتند که «در باب کالاهای اساسی، یکی از حرفهایی که چند سال است مطرح است مسئله‌ی رقابتی کردن واردات کالاهای اساسی است. واردات بعضی از کالاهای اساسی انحصاری است؛ انحصار بد است، انحصار موجب دست‌بسته ماندن دستگاه‌ها است. بایستی تلاش کرد که هم در مورد آن کشورهای مبدأ واردات، هم کسانی که مباشر واردات هستند، به اینها حالت رقابتی داد؛ این به مسئله‌ی واردات کالاها به کشور کمک خواهد کرد. گفته میشود که اگر چنانچه ما رقابتی کنیم، هم قیمتهای ارزیِ خریدِ خارجی کاهش خواهد یافت، هم قیمتهای ریالی در داخل کاهش خواهد یافت که این مژده‌ی بزرگی است».
- ی مدیریت هوشمند بازار و قیمت‌ها: کنترل و جلوگیری از احساس رهاشدگی بازار توسط مردم و جلوگیری از نوسانات بی‌رویه قیمت‌ها، یکی از مسائل کلیدی توصیه‌های رهبری بود. ایشان ضمن تاکید بر اینکه باید ترتیبی داد که مردم تعدادی از کالاهای اساسی را بتوانند بدون دغدغه‌ی افزایش قیمت تهیه کنند، استفاده از کالابرگ الکترونیکی را یکی از راهکارهای تحقق این مهم دانستند: «در مورد دیگر کالاها هم بایستی برای انضباط بازار یک فکری کرد؛ یعنی مردم نباید احساس کنند که بازار رهاشده است؛ امروز یک قیمت است، فردا با یک فاصله عجیبی قیمت بالا رفته؛ اینجا یک قیمت است، آن طرف یک قیمت دیگر است! یک چنین حالتی که حالتِ رهاشدگیِ بازار است، به روحیه‌ی مردم صدمه میزند».
- تامین ذخایر گاز: تامین ذخایر گاز برای زمستان از دیگر توصیه‌های رهبر انقلاب به دولت چهاردهم بود که بر اساس توصیه ایشان می‌توان از ظرفیت همکاری با کشوری مثل ترکمنستان در این خصوص استفاده کرد.
- توسعه صنعت نفت: توصیه مهم دیگر ایشان استفاده از ظرفیت داخلی برای افزایش ظرفیت تولید نفت کشور بود و بر ضرورت تعدد و تنوع مشتریان صاردات نفت ایران تاکید کرده و فرمودند: «... در عین حال، تولید نفت با اهمیتی که در اقتصاد کشور دارد که معلوم است تولید پایینی است. روشهای تولید نفت ما روشهای قدیمی است؛ ابزارها قدیمی است، روشها قدیمی است و از بسیاری از جاهای نفت‌خیز دنیا عقبیم... در باب صادرات نفت هم البته ما نیاز به تحرک بیشتری داریم؛ یعنی مسئله‌ی تعدد مشتری و تنوع مشتری در باب نفت، مسئله‌ی مهمی است که بایستی ان‌شاءالله دنبال بشود».
- قطع روابط بازرگانی و سیاسی با رژیم صهیونی: رهبر معظم انقلاب ضمن تاکید بر منزوی کردن رژیم صهیونی از حیث اقتصادی و سیاسی فرمودند: «کشورهای معترض که امروز کشورهای اسلامی و غیر اسلامی را شامل میشود بخصوص کشورهای اسلامی باید روابط بازرگانی‌شان با رژیم صهیونیست را بکلی قطع کنند و حتی روابط سیاسی را هم قطع کنند، [او را] منزوی کنند... به نظرم میرسد یکی از خطوط اصلی دیپلماسی ما باید این باشد: به دولتها سفارش کنیم و تأکید کنیم که روابطتان را قطع کنید؛ اولاً و در درجه‌ی اول روابط بازرگانی، در درجه‌ی بعد [هم] روابط سیاسی را قطع کنید».
- حل مسئله مسکن و دوری از اسراف: همچنین رهبر انقلاب در خصوص حل مسئله مسکن و دوری از اسراف، به خصوص اسراف از سمت دولت، توصیه‌هایی را بیان داشتند.
2. نه جنگ، نه صلح؛ لزوم خروج از تعلیق
رهبر معظم انقلاب در بخش دیگری از سخنان خود وضعیت «نه جنگ، نه صلح» را به مثابه سدی در برابر پیشرفت کشور معرفی کرده و خواستار شکستن این وضعیت شدند. وضعیتی که به شکل مستقیم و غیرمستقیم بر اقتصاد کشور نیز تاثیر گذاشته و اقتصاد را به حالت تعلیق در آورده است. آثار و پیامدهای نامطلوب حالت تعلیق برای اقتصاد ایران، موارد زیر را شامل میشود:
- فقدان اعتماد سرمایه‌گذاران: عدم اطمینان به آینده و بیم از تغییرات ناگهانی، سرمایه‌گذاران را از ورود به طرح‌های بلندمدت بازمی‌دارد. این موضوع به طور مستقیم بر بورس، طرح‌های عمرانی، مسکن و... تاثیر می‌گذارد.
- عقب‌نشینی بخش خصوصی: ریسک بالای سرمایه‌گذاری در فضای مبهم، بخش خصوصی را به انفعال می‌کشاند و مانع از پویایی اقتصاد میشود.
- کاهش رشد و تولید: بی‌ثباتی و نااطمینانی نسبت به آینده، موتور محرکه رشد اقتصادی را کند کرده و به کاهش تولید می‌انجامد.
- تشویش قیمت‌ها و نرخ‌های لنگری: نوسانات نرخ ارز و طلا، به مثابه لنگرهایی که از جای خود کنده شده‌اند بازار را دچار آشفتگی کرده و به بی‌ثباتی اقتصادی دامن میزند.
- تشدید کسری بودجه: عدم پیش‌بینی‌پذیری اقتصادی، برنامه‌ریزی‌های مالی دولت را مختل کرده و به کسری بودجه دامن میزند.
- تثبیت رکود: مجموعه این عوامل، در نهایت به تثبیت رکود در بازار و کسب‌وکارها و از دست رفتن فرصت‌های توسعه‌ای می‌انجامد.
مقام معظم رهبری با تأکید بر لزوم شکستن این طلسم، مسئولان را به سیاست‌گذاری صحیح و اتخاذ راهبردهای فعالانه فراخوانده‌اند تا کشور از وضعیت تعلیق خارج و به سوی پویایی و پیشرفت حرکت کند.
3. چهار تجویز راهبردی
در ادامه چهار سیاست راهبردی که هم‌راستا با تأکیدات رهبر انقلاب است، جهت توصیه سیاست‌گذاری و اقدام‌های عملی پیشنهاد میشود.
الف) راهبرد تبدیل شدن به هاب گازی منطقه
راهبرد هاب گازی منطقه به معنی تبدیل شدن ایران به قطب گازی واردات و صادرات منطقه، نه تنها جایگاه ژئوپلیتیک کشور را تقویت می‌کند بلکه امکان تقویت روابط راهبردی با کشورهایی چون چین، روسیه و هند را فراهم می‌آورد که از ائتلاف غربی‌ها جدا هستند. این در واقع همان تقویت روابط راهبردی با کشورهای شرقی است که مورد تأکید رهبر انقلاب نیز بوده است. همچنین سیاست انتقال گاز روسیه با خط لوله می‌تواند مکمل راهبرد هاب گازی باشد و به ایجاد یک شبکه قدرتمند انتقال انرژی در منطقه منجر شود.
از سوی دیگر، سرمایه‌گذاری در پروژه‌های مشترک انرژی به معنی تعریف همکاری در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر، توسعه میادین گازی و پروژه‌های LNG با هدف صادرات به بازارهای نوظهور مانند چین و هند، از جمله سیاست‌هایی است که در جهت افزایش ذخایر گاز و توسعه روابط راهبردی می‌تواند محل اتکا جهت سرمایه‌گذرای باشد.
ب) راهبرد جایگزینی دلار و بازمعماری تسویه مبادلاتی
یکی از مهم‌ترین سیاست‌هایی که باید با جدیت بیشتری دنبال شود، تغییر واحد پول مبادلات تجاری است. اقتصاد ایران به شکل سنتی و به خصوص پس از برجام، وابستگی شدید ساختاری به درآمد نفتی داشته و دارد که این یعنی هر تأثیر واقعی یا انتظاری روی نرخ دلار، قیمت کالاها را مشوش می‌کند. به همین جهت تسریع در تغییر واحد پول مبادلات از جمله ضرورت‌هایی است که علاوه بر کاهش تاثیرتحریم، تسهیل تراکنش‌ها، افزایش و تسریع دسترسی به کالاهای اساسی و همچنین روابط راهبردی را تقویت می‌نماید. از این جهت انجام مبادلات تجاری با پولی جز دلار (مثلاً با واحد پول یکی از دو کشور طرف مبادله)، می‌تواند به کاهش آسیب‌پذیری اقتصاد در برابر نوسانات دلار و مدیریت بهتر قیمت‌ها کمک کند.
از سوی دیگر، طرح فروش نفت در برابر تکنولوژی و کالاهای اساسی با کشورهای چین، روسیه و هند امکان‌پذیر است و می‌تواند به تأمین نیازهای اساسی کشور بدون وابستگی به نوسانات ارزی و دشواری‌های تسویه بین‌بانکی منجر شود.
ج) راهبرد افزایش فروش نفت و تنوع خریداران
با هدف افزایش فروش نفت و تنوع خریداران، ایران می‌تواند با افزایش ظرفیت پالایشگاهی فراسرزمینی از طریق احداث یا اجاره پالایشگاه در کشورهای همسو، به فرآوری نفت خام خود بپردازد و با کاهش خام‌فروشی ارزش افزوده بیشتری کسب کند. همچنین برای حفظ مزیت رقابتی در بازار چین، ارائه تخفیف‌های هوشمند، انعقاد قراردادهای بلندمدت و متنوع‌سازی مسیرهای صادراتی در مواجهه با رقابت شدید روسیه و سایر تأمین‌کنندگان امری حیاتی است.
د) راهبرد بازمعماری امنیت خلیج فارس
با توجه به عدم پیشرفت مطلوب طرح قطع روابط بازرگانی با رژیم صهیونیستی به دلیل عدم همراهی دیگر کشورها، لازم است رویکردی مبتنی بر وابستگی امنیتی - اقتصادی اتخاذ شود تا کشورها ناچار به مشارکت گردند. در این راستا جمهوری اسلامی ایران باید با مشارکت کشورهای ذی‌نفع، به بازمعماری امنیت منطقه خلیج فارس بپردازد. به ویژه پس از اقدامات خصمانه رژیم صهیونیستی علیه قطر و احساس خطر کشورهای محور خلیج فارس نظیر امارات متحده عربی، فرصت برای بازطراحی معماری امنیت منطقه بیش از پیش مهیاست و باید از طریق دیپلماسی فعال از آن بهره‌برداری کرد. این بازمعماری امنیتی می‌تواند شامل همکاری‌های دفاعی، تبادلات اطلاعاتی و هماهنگی در مقابله با تهدیدات مشترک باشد که توانایی تأثیرگذاری بر گلوگاه‌های اقتصاد و انرژی و تغییر موازنه در سطح بین‌المللی را دارد و در نهایت به انزوای رژیم صهیونیستی در منطقه منجر خواهد شد.
این راهبردها نه‌تنها این ظرفیت را دارند که چالش‌های امروز را به فرصت تبدیل کنند، بلکه بنیان‌های یک اقتصاد قدرتمند، مستقل و مقاوم را برای فردای ایران اسلامی پی‌ریزی می‌نماید.