نکند کتابخانه مجلس را با مرکز پژوهش‌های مجلس اشتباه بگیرید؟
رویکرد جدیدی که کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی سرلوحه خود قرار داده که البته ارزشمند است، از وظایف تعریف شده مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی است.
رویکرد جدیدی که کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی سرلوحه خود قرار داده که البته ارزشمند است، از وظایف تعریف شده مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی است.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ - محمد آسیابانی: روز دوشنبه مورخ 24 شهریور 1399 نخستین نشست خبری حجت‌الاسلام والمسلمین غلامرضا قاسمیان، رییس جدید کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی برگزار شد. در این نشست حجت الاسلام قاسمیان و تیم معاونان از رویکرد تازه این نهاد فرهنگی مهم گفتند.
حجت‌الاسلام قاسمیان در این نشست گفت: ماده سه اساسنامه از این به بعد به پژوهش‌های ما قرار است رنگ و بوی جدی‌تری بدهد. این ماده اشاره دارد به اینکه هدف اصلی و بنیادی کتابخانه مجلس جمع‌آوری آثار حقوقی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی با تأکید بر اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی، حفظ و نگهداری میراث ملی، آثار کمیاب و خطی و موزه‌ای و انتشار مناسب آن، ارائه خدمات به نمایندگی مجلس شورای اسلامی، شورای نگهبان، مجلس خبرگان، مجمع تشخیص مصلحت نظام، دولتمردان نظام و پژوهشگران داخلی و خارجی، دانشجویان و سایر مراجعین است. این اساسنامه کتابخانه را برای خدمات پارلمانی مهیا می‌کند. اگر از این نکته غفلت شود، یعنی کتابخانه از ماموریت اصلی خودش شانه خالی کرده است. بنابراین این ماده از اسناد بالادستی مهم ماست.
وی همچنین در بخش دیگری از این نشست گفت: در زمینه پژوهش نیز ما رویکرد تازه‌ای را پیش خواهیم گرفت تا در خدمت پارلمان باشیم. پیشتر اینگونه نبود و بیشتر پژوهش‌ها ناظر به تصحیح نسخ خطی بود که ارتباطی با پارلمان نداشت. ما ملجایی خواهیم شد برای همه پژوهشگران. اساسا کتابخانه‌های مجلس در دنیا نقش پارلمانی را ایفا می‌کنند و برای هر نماینده دو تا سه نفر در کتابخانه مشغول ساپورت تئوریک هستند. این نقش را به کتابخانه مجلس برخواهیم گرداند.
حجت‌الاسلام قاسمیان همچنین از روند دیجیتال سازی اسناد گفت و برنامه‌های کتابخانه تا آخر امسال را شرح داد. او اشاره کرد که مرکز اسناد مجلس بیشترین مشکلات را داشته و اسناد را به دیگران ارائه نمی‌کرده است و بسیاری از پژوهش‌های پیشینی حتی ارزش خمیر کردن را هم ندارند. همچنین علیرضا معاف قائم مقام ریاست کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی نیز در این نشست در شرح برنامه‌های این نهاد گفت: در یک بازه زمانی کوتاه مدت یک چهار ضلعی از نظام دانشگاهی، نظام پژوهشگاهی، نظام اندیشگاهی و نظام نخبگانی کشور - حتی نخبگان منفرد - شکل خواهیم داد. این تشکل خاصیت جبهه‌ای، گفتمانی، هویتی و مفهومی دارد و انشالله اکوسیستم پژوهشی و نخبگانی نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران را پس از سال‌ها از پیروزی انقلاب طراحی خواهد کرد.
معاف همچنین اشاره کرد: این خلا به شکلی جدی وجود داشته و دارد. اکنون نظام اندیشگانی کشور نمی‌داند که نکات خوبی را که طراحی کرده چگونه به گوش مجلس و ساختارهای نظام برساند؟ آنها تک نگاری می‌کنند اما کار اساسی و ساختاری نمی‌شود. این برنامه شروع شده و نمونه آن هم جلساتی که دوشنبه عصرها در مجلس داریم به اسم دوشنبه‌های اندیشه. دوستان پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌ها اینجا آمده و درباره مسائل اساسی اندیشه، علم و فرهنگ کشور گفت‌وگو می‌کنیم. تعاطی افکار می‌کنیم تا حرف درست از دل آن دربیاید. این روند باید ساختارمند شود. کتابخانه مجلس اکنون پای کار آمده و نخبگانی که کمتر صدایشان شنیده شده بدانند که کتابخانه مجلس از این به بعد جایگاه اصلی بزرگان اهل علم و اندیشه و اصحاب و اهالی قلم خواهد بود.
به باور معاف نظام سامانه مسائلی دارد که باید به آن پاسخ‌های عمیق و دقیق داده شود. این میان باید نظام و ساختار پژوهشگاهی، دانشگاهی و اندیشگاهی کشور پای کار مسائل مجلس، پارلمان و به طور کل نظام بیایند. این توقعی است که ریاست مجلس دارد و معاف اعلام کرد که این وظیفه را کتابخانه پذیرفته است. او گفت که باید پژوهش را در خدمت مسائل نظام و انقلاب آورد.
شهریار زرشناس معاون جدید پژوهشی نیز از ضرورت بردن پژوهش‌ها به سمت پژوهش‌های انضمامی و ضرورت غربشناسی گفت. او اشاره کرد که باید با پژوهش‌های بنیادین جامعه را برای گذار از شبه مدرنیته و مدرنیته آماده کرد. به باور زرشناس باید کتابخانه مجلس شورای اسلامی نهاد اندیشه ورزی شود و جلسات مواجهه انتقادی با آرا اندیشمندان بیش از پیش شود تا بتوان مسائل مملکت را حل کرد.
نقدی به رویکردهای جدید
همه دغدغه‌هایی که ریاست محترم کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و معاونان ایشان مطرح کردند، بسیار ارزشمند است و مسائلی است که به هر حال برای نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران درست کرده است، اما با توجه اینکه در همان جلسه از ضرورت نقد و نظارت بر فعالیت‌های این نهاد سخن به میان آمد، نگارنده این سطور شبهاتی را پیرامون این برنامه‌ها دارد که در ادامه مطرح می‌کند. نخستین شبهه‌ای که این میان به چشم می‌خورد: آیا بستر پرداختن به این دغدغه‌ها کتابخانه مجلس شورای اسلامی است یا مرکز پژوهش‌های مجلس؟
اهداف و شرح وظایف مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی بر طبق اطلاعات درج شده در سایت مرکز به شرح زیر است:
«مطابق قانون «شرح وظایف مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی»، هدف از تأسیس مرکز، انجام دادن طرح‌های مطالعاتی و تحقیقاتی به منظور ارائه نظرهای کارشناسی و مشورتی به نمایندگان، کمیسیون‌ها و هیأت رئیسه مجلس شورای اسلامی است.
وظایف این نهاد در ماده (2) قانون «شرح وظایف مرکز پژوهش‌ها» مذکور به شرح زیر است:
الف) مطالعه، بررسی و ارائه نظرهای کارشناسی بر روی تمام طرح‌ها و لوایح
ب) گردآوری، نقد و تنظیم نظرهای محققان و پژوهشگران مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی، دستگاه‌های اجرایی، نهادها، گروه‌ها و احزاب سیاسی و افکار عمومی در مورد نیازهای جامعه
ج) مطالعه، بررسی و تحقیق نسبت به حسن اجرای قوانین و سایر ابعاد نظارتی مجلس و ارائه پیشنهادهای کارشناسانه برای
رفع موانع و مشکلات اجرایی
د) تأمین نیازهای اطلاعاتی کمیسیون‌ها و نمایندگان مجلس از طریق تدارک و برقراری. نظام اطلاع‌رسانی
بنابراین تمام دغدغه‌هایی که حجت‌الاسلام آقای قاسمیان و آقای دکتر معاف مطرح کردند بر طبق این اساسنامه، وظیفه مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی است و خوب است که این دغدغه‌ها با آقای دکتر زاکانی، رییس مرکز پژوهش‌های مجلس که خود از دلسوزان است، در میان گذاشته شده و برنامه‌ها به این نهاد سپرده شود. وظیفه کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ارائه خدمات کتابخانه‌ای است و این مرکز باید خدمات کتابخانه‌ای به مسئولان نظام و مردم ارائه دهد. نکند که بودجه محدود این نهاد فرهنگی را که باید صرف مطالعه اسناد پارلمان و مطالعه تاریخ پارلمان و مطالعات و انتشار نسخه‌های خطی قدیمی شود، در کارهای موازی هزینه کنند؟
نکته‌ای را اینجا به اصطلاح باید داخل پرانتز ذکر کرد. در صحبت‌های آقایان ضرورت دسترسی همه به اسناد وجود داشت. این کتابخانه از دوره ریاست حجت‌الاسلام آقای رسول جعفریان، درهای خود را به روی عموم باز کرد و هر شهروندی با ارائه کارت ملی می‌توانست از کتابخانه بهره ببرد. در قوانین جدید کپی مدرک آخرین مدرک تحصیلی و یا کارت دانشجویی به شرایط بهره‌برداری از کتابخانه اضافه شده که این به هر حال نوعی از محدودیت در خدمات رسانی است.
همچنین درباره دغدغه‌های آقای زرشناس نیز باید گفت که ایشان (فارغ از دقیق شدن در منظومه فکری‌شان) دهه‌هاست که انوع تریبون‌ها را در اختیار داشته و در سازمان صدا و سیما بارها حضور پیدا کرده و سخنرانی داشته و مناظره کرده است. نشریات مختلفی با ایشان گفت‌وگو کرده و ناشران متعددی نیز آثار او را منتشر کرده است. دغدغه آقای زرشناس هم در این دهه‌ها فقط غربشناسی بوده و ایشان و در موضوع معرفتشناسانه جدیدی ورود پیدا نکرده است. چه اشکالی دارد که همان متن‌ها و همان فایل‌ها را - اگر کامل و دقیقند - در اختیار نمایندگان مجلس قرار دهد تا وظیفه پارلمانی کتابخانه انجام شود؟
آیا فعالیت‌های پیشینی کتابخانه مجلس ربطی به پارلمان نداشت؟
حجت‌الاسلام والمسلمین قاسمیان و تیم معاونان در آن نشست خبری اشاره کردند که حجم عمده کارهای معاونت پژوهشی کتابخانه، موزه و مرکز اسناد ارتباطی با پارلمان داشته است. حجت‌الاسلام قاسمیان از ارائه ندادن اسناد نیز سخن به میان آورد. کاش در آن نشست اعلام می‌شد که منظور از ارتباط نداشتن برنامه‌های پیشین به پارلمان چیست و یا اینکه اسناد چگونه باید در دسترس قرار گیرد؟
کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی تا پیش از ریاست حجت‌الاسلام قاسمیان هفت دوره همایش تاریخ مجلس را برگزار کرده و کتاب‌های مجموعه مقالات این همایش هم که همگی مشکلات قانون گذاری در ادوار مجلس شورای ملی را مطرح کرده‌اند، منتشر شده است. همه این کتاب‌ها و مقالات درس‌هایی است برای قانون گذاری برای زمان حال.
همچنین این نهاد تا به امروز کتاب‌های متعددی درباره اسناد مشروطیت و مجلس شورای ملی، در تهران و دیگر شهرهای مهم را منتشر کرده که عناوین تعداد محدودی از این کتاب‌ها به شرح زیر است:
«اسناد روحانیت و مجلس: تاریخ مشروطیت به روایت اسنادکتابخانه مجلس» به‌اهتمام منصوره تدین‌پور.
«اسناد مازندران در دوره رضاشاه (مجلس ششم تا دوازدهم شورای ملی)» به کوشش مصطفی نوری.
«اسناد استرآباد و دشت گرگان در دوره مشروطیت» به کوشش مصطفی نوری.
«تحولات غرب آذربایجان به روایت اسناد مجلس شورای ملی: دوره‌های سوم تا پنجم» به اهتمام رحیم نیکبخت.
«تاریخچه مجلس سنا (1324 - 1330 ق)» اثر مسعود کوهستانی‌نژاد.
«اسناد خرم‌آباد: عریضه‌ها، انتخابات، گوناگون» به کوشش سید فرید قاسمی.
«کلیمیان و ارامنه در اسناد مجلس شورای اسلامی (دوره‌های دوم تا پنجم)» به اهتمام حبیب‌الله اسماعیلی.
«نامه‌های مشروطه: دوره دوم مجلس شورای اسلامی (صفر 1327- ربیع‌الثانی 1328 ق)» به اهتمام ابراهیم ذوالفقاری.
«اسناد انتخابات مجلس شورای ملی کرمانشاهان (در بیست و چهار دوره مجلس شورای ملی)» به اهتمام اردشیر کشاورز.
«اسناد روحانیت (دوره هفتم تا نهم مجلس شورای ملی)» به اهتمام فریناز متشرعی.
«اسناد دوره اول مجلس شورای ملی» به کوشش مسعود کوهستانی نژاد.
«اسناد تجاری ادوار اول تا پنجم مجلس شورای ملی (1285 - 1304 ش)» به کوشش راضیه یوسفی نیا.
«یادداشت‌های روزانه از محمدعلی فروغی» به کوشش استاد ایرج افشار.
«فهرست اسناد کتابخانه مجلس شورای اسلامی (اسناد عرایض دوره چهارم مجلس شورای ملی)» به کوشش مریم نیل قاز.
«نمایه روزنامه مجلس»، «طرح بودجه کل مملکت ایران: سنه ایت ئیل 1328 ق، 1289 خ، 1911 م».
«گزیده اسنادی از وقایع مشروطیت در کردستان و کرمانشاهان» به کوشش رضا آذری شهرضایی.
«خاطرات سیدمحمد فاطمی قمی (1294 ق - 1324 ش) (نویسنده قانون مدنی و مستشار دیوان تمیز)» به کوشش حسن زندیه.
«اسناد فرقه دموکرات آذربایجان به روایت دیگر» به اهتمام هادی هاشمیان.
«نهضت ملی نفت در آذربایجان به روایت اسناد و خاطرات» به اهتمام ناهیده عابدینی و رحیم نیکبخت.
عناوین متعدد دیگری نیز منتشر شده که مسئولان جدید این نهاد می‌توانند به فهرست آن در خود کتابخانه و همچنین فهرست‌های خانه کتاب و کتابخانه ملی مراجعه کنند. همچنین «گنجینه بهارستان» نیز در شماره‌هایی به انتشار نسخه‌ها و اسناد مشغول بوده است.
مجموعه «وکالت ایرانی» اثر حسن سبحانی، نماینده ادوار مجلس نیز از تولیدات با اهمیت کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی بوده است. مجلدات فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس را نیز به این موارد اضافه کنید.
بجز این موارد، کتاب‌های نیز برای آشنایی مردم و احیانا نمایندگان مجلس با مجلس دنیا و شیوه‌های قانون گذاری منتشر شده است که از میان آنها می‌توان به «راهنمای مجالس قانونگذاری جهان» به کوشش رضا اردلان و «مقالاتی پیرامون کتابخانه‌های مجالس دنیا» اشاره کرد.
انتشارات کتابخانه مجلس شورای اسلامی همچنین برخی متون، اسناد و نسخ خطی خود را منتشر کرده که بینش دهنده خوبی حتی در جهت غربشناسی برای نمایندگان مجلس و مردم است که از جمله آنها می‌توان به این موارد اشاره کرد: «تاریخ صاحبقرانی: حوادث تاریخی سلسله قاجار (1190 - 1248 ق)» نویسنده محمودمیرزاقاجار؛ به تصحیح نادره جلالی‌شیرازی، «سفرنامه سوم مظفرالدین شاه به فرنگ» به‌اهتمام محمدنادر نصیری‌مقدم، «فتنه شیخ عبیدالله کرد: گزارش‌هایی از وقایع حمله اکراد به صفحات آذربایجان در دوره قاجار» به تصحیح مسعود غلامیه، «اسناد برده‌فروشی و منع آن در عصر قاجار» به اهتمام نرگس علی‌پور و «چند امتیازنامه عصر قاجار» به کوشش هاشم محدث.
همانطور که مشاهده می‌کنید تمامی این کتاب‌ها و... در خدمت اهداف پارلمانی است و همچنین ارائه اسناد نیز از طریق آنها صورت گرفته است. البته این وظیفه مسئولان پیشین این کتابخانه بوده است، سوال اینجاست که کجای این کتاب‌ها و پژوهش‌ها رویکرد پارلمانی نداشته است؟ سایر برنامه‌ها از جمله نشست‌های تخصصی این نهاد نیز در همین راستا بوده است و اگر در رویکرد جدید جز این باشد، مسیر درستی نیست.
بر طبق اساسنامه و وظایف کتابخانه‌ای، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی به تصحیح و انتشار نسخ خطی هم اقدام کرده است که برخی از آنها دواوین شعر موجود در گنجینه خود کتابخانه هستند و برخی دیگر شامل متون خاصی چون: «طبقات اعلام الشیعه» شیخ آقابزرگ طهرانی به تصحیح محمد طباطبایی بهبهانی، «متون ایرانی: مجموعه رساله‌های فارسی و عربی از دانشوران ایرانی (از آغاز دوره اسلامی تا پایان عصر تیموری)» به کوشش جواد بشری، «نزهت الاخبار: تاریخ و جغرافیای فارس» نویسنده محمدجعفربن‌محمدعلی خورموجی، به تصحیح سیدعلی آل‌داود، «نخبه التواریخ فی مواد التاریخ» نوشته اسماعیل دبیرتفرشی و تصحیح فاطمه بوجار.
تمامی این برنامه‌ها و فعالیت‌ها در جهت اساسنامه و در جهت پارلمان بوده است. وقتی به این برنامه‌ها انتقاد می‌شود یعنی اینکه راهی جز این قرار است در پیش گرفته شود و شاید این راه جدید مشکلاتی را در عرصه فرهنگ ایجاد کند. کاش برنامه‌ها را با مشورت پژوهشگران اسنادی و نسخه‌شناسان دوباره مطالعه کنند. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، به باور بسیاری اصلی‌ترین نهاد پژوهش و انتشار اسناد پارلمانی، تاریخ معاصر و نسخ خطی است. اگر این کار را از آن بگیرید و به قول خودتان بخواهید پژوهش‌ها را به سمت غربشناسی و مواجهه انتقادی با آرای متفکران غربی ببرید، شاید ضرورت تغییر نهاد محل خدمتتان باید مطرح شود.