پرونده‌ای که در آن از ترکیه و کشورهای عربی، شکست خوردیم

محمود نورائی: تیرماه سال 99 بود که خبر ارائه پرونده خوشنویسی اسلامی به عنوان میراث ناملموس ترکیه در رسانه‌های کشور منتشر شد. اقدامی که نشان می‌داد ترکیه با همراهی کنفرانس اسلامی و سازمان زیرمجموعه آن (ارسیکا) تلاش دارد تا خوشنویسی اسلامی را به نام خود در یونسکو ثبت کند.

سایت وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه در ماه مارس 2020 خبر ثبت درخواست این پرونده در سایت یونسکو برای بررسی در سال 2021 را اعلام کرد. خبری که نشان می‌داد این کشور بدون اشاره به سیر تحول هنر خوشنویسی اسلامی در منطقه از جمله ایران که در زمینه زیباشناسی خط، این هنر را به اعتلا رساند، قصد دارد تا جعل تاریخ کند. در این خبر آمده بود: «استانبول پس از تسخیر ترک‌ها به مرکز جاودانه خوشنویسی تبدیل شد و این واقعیت در کل جهان اسلام غیرقابل انکار است.»

ترکیه حتی شعاری فراتر از واقعیت را برای ثبت خوشنویسی اسلامی در میراث ناملموس یونسکو ارائه داد: «قرآن در مکه نازل، در مصر تلاوت و در استانبول نوشته شده است» را انتخاب کرد که جعل تاریخی در زمینه هنر خوشنویسی است، زیرا سابقه کتابت قرآن در ایران 500 سال زودتر از دولت عثمانی است.

اما در سوی دیگر این ماجرا، یعنی در خرداد 1399 مصطفی پورعلی مدیر کل دفتر ثبت آثار تاریخی و فرهنگی اعلام کرد که ایران قصد دارد در سال 2022 پرونده خوشنویسی ایران را برای ارائه در فهرست میراث ناملموس یونسکو آماده کند؛ یعنی برنامه ایران این بود که یک سال پس از ترکیه برای ثبت پرونده خوشنویسی اقدام کند.

*س_آغاز پنهان‌کاری و ارائه پرونده‌ای بدون توجیه_س*

انتشار خبر اقدام کشور ترکیه در جهت ثبت خوشنویسی اسلامی در ایران و پیگیری رسانه‌های کشور موجب شد تا وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، ضمن اعتراض به یونسکو نسبت به درخواست ترکیه در زمینه خوشنویسی اسلامی، پرونده خوشنویسی ایران را برای سال 2021 آماده و به یونسکو ارائه کند. خوشبختانه به دلیل همه‌گیری کرونا و به تعویق افتادن اجلاس یونسکو، زمان بیشتری هم در اختیار وزارت میراث فرهنگی قرار گرفت تا اسناد و مستندات خود را ارائه و پرونده ایران هم همزمان با کشور ترکیه در اجلاس 2021 رسیدگی و به نتیجه رسد.

اما سویه دیگر این ماجرا اقدام ایران برای ارائه پرونده به یکی از شاخه‌های سه‌گانه ثبت میراث ناملموس در یونسکو بود که تاکنون در آن تجربه‌ای نداشت و برای اولین بار آن را پیگیری می‌کرد. به‌طور کلی یونسکو برای بررسی میراث ناملموس، داری سه فهرست است؛ فهرست میراث ناملموس در خطر، فهرست معرف و فهرست اقدام خوب پاسداری.

*س_  بیشتر بخوانید: _س* *س_ ترکیه در ثبت جهانی خوشنویسی، بهتر از ما عمل کرده است_س* *س_ پس از کشورهای عربی و ترکیه، خوشنویسی ایران هم ثبت جهانی شد_س*

ایران که در گذشته همواره برای ثبت در فهرست معرف اقدام کرده بود و دوبار نیز برای فهرست میراث ناملموس در خطر پرونده‌های خود را ثبت جهانی کرده بوده، به یک‌باره موضوع خوشنویسی را برای فهرست اقدام خوب پاسداری یونسکو در نظر گرفت. این موضوع اتفاقا از سوی مسئولان میراث فرهنگی با پروپاگاندا روبرو شد و تلاش کردند تا نشان دهند که این فهرست مهمتر و در عین حال قرارگیری پرونده‌های ثبتی در آن مشکل‌تر از سایر فهرست‌های یونسکو است. در حالی است که با بررسی سایت یونسکو در می‌یابیم که ارائه مستندات، فیلم و عکس برای هر سه فهرست، به یک میزان اهمیت دارد و در این رابطه تلاش از سوی کشورها نیز به یک میزان است.

از سویی دیگر مدیران میراث فرهنگی پس از رسانه‌ای شدن خبر اقدام کشور ترکیه، بارها با اشاره به کنوانسیون 2003 تاکید کردند که قرارگیری یک عنصر میراث فرهنگی ناملموس در فهرست میراث جهانی، مساله انحصار ندارد و اعتراض به این موضوع را اقدامی غیرتخصصی دانستند. اما فشار رسانه‌های کشور بر موضوع پرونده خوشنویسی، باعث شد تا ایران نسبت به اقدام ترکیه اعتراض کند و همین موضوع نیز محرکی شد که یونسکو ثبت جهانی خوشنویسی اسلامی به نام ترکیه را منتفی کند و تنها هنر خوشنویسی در ترکیه را ثبت کند. در حقیقت پیروزی بزرگی که ایران به‌دست آورد اعتراضی بود که به پرونده خوشنویسی اسلامی داشت و از یک جعل تاریخی جلوگیری کرد.

*س_حقیقت ماجرا در ثبت هنر سنتی خوشنویسی ایران_س*

اما ثبت «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران» که در فهرست اقدام خوب پاسداری میراث ناملموس یونسکو صورت گرفته است؛ در حقیقت به نوعی از زیر فشار خارج شدن وزارت میراث فرهنگی از پیگیری رسانه‌ای کشور در پرونده خوشنویسی اسلامی است. این وزارتخانه که در چند سال اخیر همواره زیر تیغ انتقاد رسانه‌ای در جهت ثبت آثار ملی و میراث ناملموس کشور بوده، کم کاری‌های چند ساله خود در موضوع پرونده خوشنویسی را که از سال 1394 در جریان است را پس از اقدام کشور ترکیه در جهت ثبت خوشنویسی اسلامی به یک برنامه پاسداری تقلیل داد و در حقیقت برنامه چند دهه فعالیت انجمن خوشنویسان ایران را برای یونسکو ارسال کرد تا در فهرست اقدام خوب پاسداری میراث ناملموس یونسکو به ثبت برسد. با رصد اسناد ارائه شده از سوی ایران برای این پرونده، به خوبی در می‌یابیم که مستندات ایران فقط شامل برنامه‌های انجمن خوشنویسان است و هیچگونه مدرکی در زمینه 10 قرن کتابت قرآن و خوشنویسی ایرانی در این پرونده وجود ندارد.

در معرفی این پرونده هم در سایت یونسکو آمده است: «با ظهور چاپ و پیدایش برنامه‌های کامپیوتری و فونت‌های دیجیتال، هنر سنتی خوشنویسی در ایران به تدریج رو به افول نهاد و رعایت زیبایی‌شناسی جایگزین تاکید بر خوانایی محض در این هنر شد. این امر باعث کاهش استقبال از خوشنویسی در میان نسل‌های جدید شد؛ بنابراین حفاظت از سنت خوشنویسی ایران در دهه 1980 به یکی از دغدغه‌های اصلی تبدیل گشت و برنامه‌ای ملی برای این منظور توسط سازمان‌های غیردولتی با همکاری دولت تدوین شد. بخشی از کارهای این برنامه قبل از دهه 80 توسط انجمن خوشنویسان ایران آغاز شده بود و با توجه به استقبال بی‌نظیر از آن، بخش عمومی آن با بازتعریف و هماهنگی گسترده بر اساس تجربیات به دست آمده، به یک برنامه ملی تبدیل شد.»

فعالیت‌های انجمن خوشنویسان ایران در یونسکو به ثبت رسیده است *س_عکس‌ها و مستندات ارائه شده از سوی ایران به یونسکو_س*

مرور این پرونده در سایت یونسکو به خوبی نشان می‌دهد که اقدامی برای ثبت پرونده خوشنویسی ایرانی صورت نگرفته، در حالی که وزارت میراث فرهنگی از سال 1394 پس از آن‌که ترکیه قصد داشت خط نستعلیق را به نام خود در یونسکو ثبت کند، قرار بود پرونده خوشنویسی و خطوط ایرانی را آماده و به یونسکو ارائه دهد.

در سال 94 دکتر فرهاد نظری، مدیرکل وقت دفتر ثبت آثار تاریخی و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی سازمان میراث فرهنگی اعلام کرده بود که با همکاری 10 وزارتخانه قرار است پرونده‌ای با مجموع خطوط ایرانی مانند ثلث، نسخ، نستعلیق و... را برای ثبت جهانی به یونسکو در سال 2017 ارسال کنند، اقدامی که هیچ‌گاه صورت نگرفت تا این‌که پس از 6 سال کم‌کاری و برای خارج شدن مسئولین مربوطه در وزارت میراث فرهنگی، پرونده‌ای عجیب که شامل فعالیت‌های انجمن خوشنویسان است را در یونسکو ثبت کردند.

از سویی دیگر واقعیت‌های دیگری نیز در ثبت این پرونده وجود دارد که مسئولان وزارت میراث فرهنگی تلاش داشتند با بزرگ جلوه دادن، فهرست اقدام خوب پاسداری میراث ناملموس یونسکو، بخشی از واقعیت‌های این پرونده را پنهان کنند.

با مراجعه به سایت یونسکو ذیل پرونده ثبت شده 1718 فهرست میراث ناملموس یونسکو با عنوان «خوشنویسی عربی، مهارت‌ها و شیوه‌ها» که از سوی کشورهای عربستان سعودی، الجزایر، بحرین، مصر، عراق، اردن، کویت، لبنان، موریتانی، مراکش، عمان، فلسطین، سودان، تونس، امارات متحده عربی و یمن ارائه شد و همچنین پرونده شماره 1684 فهرست میراث ناملموس یونسکو با عنوان «خوشنویسی سنتی در هنر اسلامی ترکیه» کلمه (inscribed) به معنای، ثبت و حک شدن، قید شده است. اما در پرونده 1716 فهرست پاسداری با عنوان «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران» کلمه (selected) به معنی، انتخاب شدن، آمده است. تفاوت معنایی این دو کلمه به خوبی نشان می‌دهد که آن‌چه که در پرونده ارائه شده توسط ایران مورد توجه قرار گرفته در حقیقت یک برنامه برای پاسداری از هنر خوشنویسی است که آن هم شامل فعالیت‌های انجمن خوشنویسان ایران می‌شود که به یونسکو ارائه شده و هنوز ایران اقدامی در جهت ثبت هنر خوشنویسی و کتابت قرآن که میراث کهن ایران اسلامی انجام نداده است.

تفاوت واژگان ثبت دو پرونده ایران و ترکیه در یونسکو *س_سازمان میراث فرهنگی، بی‌هدف و بی‌برنامه _س*

مرور پرونده «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران» در یونسکو و تناقض‌هایی که از سوی مدیران وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ارائه شده؛ چند نقطه ضعف را به خوبی از سوی مدیران این وزارتخانه نشان می‌دهد که با توجه به گوشزدهای رسانه‌ای و علاقه مردم به میراث گذشته کشور، هنوز هم از سوی مدیران این نهاد نادیده گرفته می‌شود.

اولین موضوع بدون هدف و برنامه بودن این وزارتخانه در جهت شناسایی میراث ناملموس کشور و اولویت‌بندی آنها برای ارائه به یونسکو است. زیرا شاهد هستیم که ایران در سال 1389 تعزیه را که هنری مختص ایرانی و شیعی است و در منطقه و جهان داعیه‌داری ندارد، در یونسکو ثبت می‌کند و حتی پس از یک دهه هنوز اقدامی در جهت حمایت و پاسداری از هنر تعزیه انجام نمی‌دهد. اما میراث گران‌بهای خوشنویسی و کتابت قرآن را که حدود یک دهه است مناقشات بسیاری بر سر آن با کشور ترکیه دارد، نادیده گرفته و تنها به ثبت یک برنامه حفاظتی از این هنر تقلیل می‌دهد.

بیشتر بخوانید:

غلامحسین امیرخانی: تعصبی نداریم اما خوشنویسی باید در یونسکو به نام ایران ثبت شود

اسرافیل شیرچی: ترکیه‌ای‌ها، هنر ما را شیک و پیک به نام خودشان عرضه می‌کنند

دومین موضوع تفکر اشتباه مدیران این سازمان در جهت اعتراض به پرونده‌های ارائه شده از سوی دیگر کشورها به یونسکو و نداشتن دیپلماسی کافی برای ارتباط برقرار کردن با سایر کشورها در ارائه پرونده‌های مشترک است. مدیران وزارت میراث فرهنگی که همواره با تاکید بر کنوانسیون 2003 که قرارگیری یک عنصر میراث فرهنگی ناملموس در فهرست میراث جهانی را شامل مساله انحصار نمی‌دانند و اعتراض به این موضوع را اقدامی غیرتخصصی ذکر می‌کنند؛ در همین پرونده خوشنویسی اسلامی که از سوی ترکیه ارائه شده بود، با اعتراض و ارائه مستندات توانستند از یک جعل تاریخی جلوگیری کنند تا پرونده خوشنویسی اسلامی فقط مختص به کشور ترکیه نشود تا 5 قرن تلاش هنرمندان ایرانی از سوی جهانیان هم نادیده گرفته نشود.

سومین موضوع اما اقدامی است که مسئولین وزارت میراث فرهنگی در جهت معکوس جلوه دادن یک واقعیت به جامعه صورت دادند. این‌که این وزارتخانه توانست یکی از فهرست‌های خالی یونسکو را که تاکنون ایران در جهت ثبت در آن اقدامی نکرده بود، شناسایی و حتی برنامه انجمن خوشنویسان را به عنوان اقدامی شایسته، در جهت اشاعه یک هنر، ثبت جهانی کند به خودی خود اقدامی پسندیده است. اما این موضوع نباید سرپوشی بر کم‌کاری 6 ساله تهیه یک پرونده مهم درباره هنر خوشنویسی ایران و در جهت فریب افکار عمومی باشد.

5757

کد خبر 399045