چرا ترکیه بازیگر اصلی میادین نفتی کردستان عراق شد؟ / بررسی اهمیت حضور ایران در بازار عراق

سید جلال ابراهیمی؛ رئیس مرکز مطالعات ایران و ترکیه در یادداشتی اختصاصی برای گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو نوشت: روابط سیاسی اقتصادی ترکیه با عراق پس از سقوط صدام تغییرات ساختاری داشته و ترکیه درتلاش است جای پای بیشتری در این منطقه نفت خیز داشته باشد.

ترکیه برای بالابردن سطح نفوذ خود در عراق دلایل خود را دارد که از جمله آن می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

• مرزهای مشترک، مسئله کردها، مسائل مذهبی، انرژی و همچنین استفاده از آب رودخانه های مرزی
• در سال 2009 در اولین اجلاس شورای عالی همکاری ترکیه و عراق 48 سند همکاری در حوزه های مختلف اقتصادی، آموزشی، فرهنگی، ارتباطات حتی امنیتی امضا شد

برای ترکیه روابط با کشورهای نفت خیز اهمیت زیادی دارد و برای ترک ها خرید نفت از عراق معادل است با صدور مصنوعات و تولیدات و ایجاد توازن بین واردات و صادرات و در این مسیر ترک ها سعی در بالابرد حجم مبادلات تجاری تا 20 میلیارد دلار داشتند که از آن عبور کردند و توانستند در پروژه های زیرساختی و غیر ساختمانی عراق حضور یابند و این امر باعث شد که شرکت های وابسته به دولت و خصوصی ترکیه در شش میدان گازی و نفتی حضور یابند و بازیگر اصلی در اکتشافات نفتی در کردستان عراق شوند. ترکیه هدف دیگری هم در سر میپروراند و آنهم تبدیل شدن به قطب ترانزیتی و لجستیکی انرژی منطقه از آذربایجان گرفته یا کردستان عراق و عراق.

احمد داوود اوغلو نظریه پرداز اقتصاد سیاسی ترکیه در کتاب عمق استراتژی خود میگوید که ترکیه باید از زیر چتر قرار گرفتن دیگر کشورها اجتناب کند و طبق این نظریه ترکیه با اینکه عضو ناتو است دهه ها زیر چتر غرب و یا در فضای راهبردی غرب سیاست خود را تعریف میکرد نگاهی به شرق پیدا کرد و در هژمونی منطقه ای در شرایط ساختار بین المللی درصدد صفر کردن مشکلات با همسایگان شد و این امر در شرایطی است که نیروی پر قدرت اسلام گرائی که هم اکنون در ترکیه حاکم است و نیروی کمالیسم و پان ترکیسم یا به قولی لائیسیتم حضور در صحنه سیاسی ترکیه دارند و در یک نگاه به شرایط جغرافیایی منطقه ترکیه، ایران، عراق، سوریه را در یک محدوده سیاسی اقتصادی کاملا می شود مشاهده کرد.

در ارتباطات اقتصادی تجاری ترکیه با عراق، لزوم واردات انرژی از عراق، امکانات ژئوبولیتیکی ترانزیتی ترکیه به اروپا برای عراق، داشتن شرکت های قوی و هولدینگ های تولیدی صادرات ترکیه، تعدد و حضور بانک های خارجی در ترکیه برای ارتباطات مالی تجاری عراقی حائذ اهمیت است.

نکات منفی تجارت عراق با ترکیه نیز عبارت است از: بالابود بدهی خارجی ترکیه، تورم بالا، سیستم شناور ارز و بی ثباتی در مناطق مرزی ترکیه و عراق. ولی امتیاز قوی تجار و پیمانکاران ترک در عراق حمایت قوی و پشتیبانی مالی از انها توسط حکومت ترکیه است. البته در این میان ترکیه در ارتباط با عراق و تجارت با آنها با موانع و مشکلاتی مواجه است.

بنا به نظر نویسندگان کتاب حضور ایران و ترکیه در اقتصاد عراق این مشکلات عبارت است از: اختلاف در رابطه با حوزه های آبی دجله و فرات، اختلافات مرزی مانده از دوره عثمانی، خودمختاری کردستان و دیدگاه منفی ترکیه به این موضوع، حمایت ترکیه از ترکمن ها و حساسیت کردها به این موضوع، دخالت های ترکیه در امور داخلی عراق، داشتن همکاری با اسرائیل و حساسیت مذهبیون عراقی به این امر، بحران سوریه و دخالت ترکیه در این مورد و موضوع PKK و PYD و حضور نیروهای ترک درمرزهای سوریه نزدیک عراق و به طور اخص اجرای پروژه کالکینماپلانی، طرح توسعه و پیشرفت شرق ترکیه که منجر به ایجاد سدهای متعدد در مصب دجله و فرات و بهره برداری یک جانبه از آب این دو رود و کمبود آب در پایین دست ها، حمایت مستقیم ترکیه از طارق الهاشی

هم اکنون ترکیه به عراق لوازم خانگی، حبوبات، پوشاک، مبلمان، ماشین آلات، قطعات صنعتی، آهن و فولاد صادر میکند و حضور بسیار فعال در پروژه های ساختمانی، زیر ساخت ها و امور عمرانی عراق دارد و بیش از 25 هزار نفر متخصص و کارگر ترک در عراق فعال است.

روابط اقتصادی ایران و عراق

لزوما باید اذعان کرد که کشور عراق از بعد امنیتی و سیاسی و حلقه های اقتصاد سیاسی، در حوزه خلیج فارس و کشورهای عربی و همچنین خاورمیانه و داشتن بندر استراتژی نفتی، تجاری، بین المللی بصره در سیاست های منطقه ای ایران در خلیج فارس تاثیرگذار بوده و است.(1)

به طور کلی عراق از لحاظ چهره زمین و بوم شناسی بین النهرین از مناطق تحت سلطه و حکمرانی ایران در دوره های تاریخی بوده و حضور تیسفون مسجل مرکزیت سیاسی ایران در این منطقه است و حال این ویژگی ارتباطی اقتصاد سیاسی را باید از بعد دینی و مذهبی، قومی، حضور آمریکا و اسرائیل در آن منطقه و مسئله تشکیل اقلیم کردستان و همچنین نگاه ایران و مردم آن به عراق بعنوان یک بازار بزرگ تجاری و حضور ایران در کنفرانس بازسازی عراق که نگاهی خاص برای داشتن بازار و تجارت و خدمات صنعتی ساختمانی در عراق بررسی کرد.

در 1387 میزان مبادلات ایران و عراق به 4 میلیارد دلار رسید در سال 1391 بیش از 200 سند همکاری در حوزه برق، ساختمان، جاده سازی، مسکن، خودروسازی و.... توسعه مناطق مرزی امضا شد.

صادرات ایران به عراق با اعمال سیاست «قدرت نرم» حجم مبادلات را در 2009 به 7 میلیارد دلار در 2013 با بالارفت و افزوده مبادلات تجاری تا 50 درصد به 12 میلیارد دلار رسانید.

حضور 40 هزار ایرانی گردشگر مذهبی عتبات عالیات که در ایام محرم به 4 میلیون نفر بالغ میشود نقش تعیین کننده و اساسی در اقتصاد سیاسی ونقش مذهب در اقتصاد منطقه را کاملا مشخص میکند و شاید و حتما بعد از مراسم حج بیشترین حضور جماعات بشری در ایام خاص در یک کشور آنهم هم مرز است که این امر نقش فرهنگی، ارتباطات مردمی و عقیدتی و تجاری را در خود دارد.

ایران باید در عراق با استفاده از فرصت ها حضور اقتصادی، سیاسی و قدرت مذهب شیعه خود را بیشتر از این تثبیت و گسترش دهد و این یک الزام است نه انتخاب.

سرمایه گذاری در عراق برای ترکیه وایران ریسک هایی نیز در بر دارد از آن جمله نطفه های ققنوسی داعش در منطقه که هر آن ممکن است با تقویت مالی وهابیون از گوشه عراق و کردستان عراق سر در بیاورد و نیز وجود بورکراسی سنگین حاکم بر سازمان های اداری در عراق که هرگونه حضور در حوزه های سرمایه گذاری را برای وارد کردن تجهیزات، کارکنان، ویزا و.... عامل بازدارنده است که البته این امر باتوجه به نفوذ سیاسی ایران در عراق سهل تر اجرائی میشود.

تجارت ایران با عراق علاوه بر مرحله پیله وری و مبادلات مرزنشینان حضور محکم بازرگانی رسمی را توسط تولید کنندگان و بازرگانان ایرانی در حوزه های انواع اتوموبیل، برنج، محصولات لبنی، مواد دتر جنت و... رقم زده است

در تبادل تجاری بین ایران و عراق در1390 از 5 میلیارد دلار فقط 121 میلیون دلار واردات ایران از عراق بوده است ولی ایران با توجه به قدرت سیاسی موجودش در زمینه پروژه ها آب و نیروگاه، ساخت مخازن نفتی، انتقال برق و فروش آن، جاده سازی و عملیات زیرساخت قریب 5/2 میلیارد دلار پروژه های اجرایی داشته است.

عراق از دیدگاه های مختلفی برای ایران حائز اهمیت است:

• سابقه تاریخی آن از دیرمان زمان از تمدن بین النهرین و سوابق انتروپولوژی و دیرینه شناسی تاریخی و ارتباطات سرزمینی
• عراق و حوزه های نفتی
• عراق و اشتراکات مذهبی و حضور شیعیان ساکن و نقش آنها در سیاست گذاری و حکومت
• عراق و مسائل مربوط به داعش و سوابق وریشه ها و اجاق های مانده در زیر خاکستر آنها
• تبلیغات وسیع و هزینه هایی که عربستان در حوزه وهابیت در عراق میکند
• چالش های حضور آمریکا در عراق و همچنین نزدیکی عراق به اسرائیل به خصوص در شرایط استراتژی طرح ابراهیم
• تولید نفت بدون محدودیت و تاثیر آن در بازار های جهانی در شرایطی که ایران در شرایط تحریمی به سر میبرد.
• ضرورت مهار هژمونی طلبی ترکیه که این هژمونی طلبی ترکیه از طریق حضور و ورود در بازارهای عراق با حمایت های غیر مستقیم آمریکا واسرائیل و عربستان صورت میگیرد.
• وجود میادین مشترک نفتی در حوزه غرب کشور بالاخص در حوزه کرکوک که ترکیه سخت در فکر استفاده از سوابق تاریخی و فشار سیاسی و نظامی از جنوب شرق ترکیه شرناک، حکاری مرک، دیار بکر و زمینه سازی برای جابه جایی قومی و جمعیتی در قالب های موزائیکی، کشت و صنعت ها، سدها، ایجاد حوزه های صنعتی یکجانشین کردن و تخته قاپو کردن ایلات منطقه با استفاده از دکترین فارمر های آمریکایی و مشاورین آن در ایجاد واحدهای تولیدی با استفاده از تولیدات کشت های سرزمینی و بومی منطقه از کشت و داشت و برداشت ودامداری غیر متحرک و ایستای دام های سر بزرگ و کوچک

ولی آنچه میتواند اقتصاد بین دو کشور را بیشتر بارور کند و بر میزان مبادلات تجاری بیفزاید؛ تسهیل در انجام امور صادرات در استان های، کردستان، کرمانشاهان، ایلام با کمک و نظارت استانداری های مناطق هم مرز، نگاه همسونگر اتاق های بازرگانی چهار استان کردستان، کرمانشاهان، ایلام و خوزستان برای تسهیل امور صادراتی، از میان برداشتن سریع موانع و وضع قوانین ویژه برای جلوگیری از توقف وسائط نقلیه حامل اقلام صادراتی بخش خصوصی در نقاط مرزی با افزایش ساعت کار.

• ایجاد جوایز ویژه برای صادرکنندگان در این مناطق مانند ترکیه که حتی برخی مواقع جوایز صادراتی آنقدر زیاد است که تولیدکننده به قیمت تمام شده حاضر به صادرات کالای خود است.
• ضرورت تشکیل کمیته های تخصصی صادراتی به طور مشترک در حوزه نیازهای وارداتی عراق و ایجاد گروه ویژه نظارتی برای سرعت بخشی به این موضوع
• ایجاد امکانات برای وام های صادراتی با بهره بسیار اندک همانند ترکیه حتی درمواقعی در حد یک درصد وام های سریع الپرداخت وسریع الوصول
• ایجاد شبکه فاکتورینگ در استان های مرزی و همسو کردن موسسات فاکتورینگ این مناطق با یکدیگر برای ارائه وام به فاکتور های خرید کالاهای صادراتی
• دعوت های تخصصی از ایالت های هم مرز عراق توسط سازمان های تجارت و صنعت و کشاروزی استان ها (صمت) با همکاری اتاق های بازرگانی مناطق و تشکل های صادراتی
• ایجاد فدراسیون صادرکنندگان غرب کشور

پاورقی:

1- ایران و ترکیه و عراق: نشر اتاق تبریز

2- ایران و عراق و وزارت امور خارجه1381

3- خبرگزاری اقتصادی ایران در 2/8/92

4- پیرامون گرائی ترکیه غلامعلی چگینی زاده و خوش اندام

5- ریشه های تنش در روابط عراق و ترکیه

اردشیر پشنگ مرکز مطالعات صلح IPSC