کارگروه بررسی گسل‌های فعال یک نیاز است یا ضرورت؟
تشکیل و ایجاد کارگروه و کمیته تخصصی بررسی گسل‌های فعال در ایران با الگوبرداری از کشور ژاپن و سایر کشورهای پیشرو، نه تنها یک نیاز اورژانسی و فوری بلکه یک ضرورت انکارناپذیر است.
به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم؛ با نگاهی به تاریخ زمین، پی خواهیم برد که رویداد زلزله از جمله پدیده‌های مخرب و آسیب‌زای طبیعی است که اثرات بسیاری بر جامعه بشری داشته است. محققین همواره سعی در شناسایی این رخداد طبیعی و ارائه راهکارهایی به منظور تخفیف سطح آسیب‌ها و خسارات ناشی از آن و تاب‌آوری بیشتر در برابر این کنش طبیعی زمین داشته‌اند.
زلزله، بیانگر حرکات مداوم پوسته زمین است و یکی از مهم‌ترین عوامل ایجادکننده آن نیز گسل‌ها هستند. به بیان ساده، این حرکات مداوم پوسته زمین به بخش‌هایی که به آن گسل گفته می‌شود، فشار وارد می‌آورد و این فشارها نیز به صورت انرژی در این مناطق ذخیره می‌شوند. مادامی که این انرژی ذخیره شده از حد مقاومت سنگ‌های تشکیل‌دهنده گسل‌ها فراتر می‌رود، منجر به شکستگی آن‌ها و سپس آزاد شدن انرژی به صورت امواج زلزله خواهد شد.
به طور کلی گسل‌ها به دو دسته گسل‌های فعال و گسل‌های غیرفعال تقسیم می‌شوند. آنچه منجر به شکل‌گیری رخداد زلزله می‌شود، گسل‌های فعال هستند. نام فعال به گسل‌هایی اطلاق می‌شود که در یک دوره زمانی مشخص در گذشته، شکستگی‌هایی در آن‌ها ایجاد و به موجب این شکستگی‌ها، مسبب رخداد زلزله‌هایی بوده‌اند و این احتمال وجود دارد که در آینده نیز مجددا زلزله‌هایی را به وجود آورند. امروزه با دانسته‌های کنونی و علی‌رغم تلاش‌های موفق صورت گرفته، پیش‌بینی دقیق و کوتاه‌مدت زلزله (به معنای تعیین دقیق زمان و مکان رخداد یک زلزله و بزرگای آن)، امکان‌پذیر نیست.
کشور ایران با قرارگیری در امتداد کمربند کوه‌زایی آلپ هیمالیا، یکی از فعال‌ترین و جنبان‌ترین مناطق زمین‌شناسی جهان است و زلزله، مهم‌ترین عارضه زمین‌شناسی قابل ملاحظه در آن به شمار می‌رود. از طرفی عمده کلان‌شهرهای ایران و به ویژه تهران، در محاصره توسط گسل‌های فعال و خطرناکی با پتانسیل خطر بالای زلزله قرار گرفته‌اند. در حقیقت هم‌جواری با گسل‌های فعال، ساخت و ساز در حریم گسل‌ها، بافت‌های فرسوده با تمرکز بالای جمعیتی و نیز شواهد زلزله‌های مخرب تاریخی، گواه نامبارکی است که کلان‌شهر تهران، میراث‌دار وضعیتی نامطلوب به لحاظ ریسک زلزله بوده و به شدت آسیب‌پذیر است.
لذا در چنین شرایطی به نظر نمی‌رسد که با دانش کنونی بشر، جز ساخت و طراحی سازه‌های مقاوم در برابر زلزله، کدبندی ساختمان‌ها و نیز مقاوم‌سازی سازه‌های موجود، راهی جهت مقابله با این پدیده آسیب‌زای طبیعی وجود داشته باشد. بدون شک، قدم اول برای این مهم نیز چیزی جز تحلیل خطر زلزله و نیز ارزیابی مخاطرات ناشی از آن، نیست. به بیان ساده، تحلیل خطر زلزله به معنای تبدیل اطلاعات و مختصات گسل‌های فعال (مسببین زلزله‌ها)، به پارامترهایی مبنایی به منظور کدبندی ساختمان‌ها و طراحی سازه‌های مقاوم در برابر زلزله و نیز نوسازی و بهسازی ساختمان‌های موجود است.
از طرفی پیش‌نیاز بنیادین جهت برآورد و تحلیل خطر زلزله، جمع‌آوری و توسعه یک بانک داده یکپارچه و جامع از گسل‌های فعال یک گستره (به عنوان چشمه‌های بالقوه لرزه‌ای) و پهنه‌بندی آن‌ها است. امروزه به منظور پی بردن به میزان فعالیت گسل‌های فعال در سطح دنیا، پارامتری کلیدی تحت عنوان نرخ لغزش گسل مورد مطالعه و آنالیز دقیق قرار می‌گیرد. نرخ لغزش، یکی از پارامترهای بسیار موثر در تعیین فعالیت گسل‌ها است که با تقسیم پارامتر میزان جابجایی رخ داده بر روی گسل در طول زلزله بر پارامتر سن جابجایی رخ داده، به‌دست می‌آید.
لذا هر چه نرخ لغزش یک گسل بیشتر باشد، میزان فعالیت و توان لرزه‌زایی آن گسل نیز بیشتر خواهد بود (مقدار نرخ لغزش یک گسل، می‌تواند بین اعداد صفر الی 100 میلی‌متر در سال باشد). گفتنی است تعیین نرخ لغزش گسل نیز مستلزم تعیین سن شواهد، آثار و نشانه‌های زلزله‌های رخداده در گذشته‌های مرتبط با گسل‌ها است. امروزه با معرفی روش‌های مختلف سن‌یابی و رهیافت‌ها و راهبردهای متعدد اتخاذ شده در سطح دنیا، این مهم نیز میسر شده است. در نهایت و پس از بازشناخت میزان فعالیت گسل‌های فعال و تعیین میانگین نرخ لغزش آن‌ها، دوره بازگشت زلزله‌ها و زمان وقوع آخرین زلزله بزرگ ایجاد شده توسط گسل‌ها مشخص می‌شود و زمان وقوع زلزله بزرگ بعدی نیز تخمین زده می‌شود.
کارگروه گسل‌های فعال:
به طور کلی برای ساخت هر سازه‌ای، ابتدا باید بررسی کرد که آیا گسلی در نزدیکی آن سازه و آن گستره وجود دارد یا خیر؟ در گام بعدی باید دید که آیا آن گسل فعال است یا غیرفعال؟ در صورت حضور گسل یا گسل‌های فعالی در محدوده مورد نظر، می‌بایست میزان فعالیت آن مورد آنالیز و واکاوی دقیق قرار گیرد. بدین منظور باید میانگین نرخ لغزش گسل تعیین شود. در نهایت بر مبنای میزان فعالیت و میانگین نرخ لغزش گسل‌ها، باید حریم گسلی (به معنای فاصله ایمن از گسل برای ساخت سازه بسته به میزان اهمیت آن سازه)، رعایت و کدهای لرزه‌ای و پارامترهای مبنایی لازم جهت طراحی و ساخت سازه‌های اصولی و مقاوم در برابر زلزله‌های محتمل در آینده در هر گستره مشخص شود.
در این راستا در سال 1990 میلادی برای نخستین بار موضوعی تحت عنوان "برخورد با خطرات طبیعی" در سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو)، مطرح شد. بدین منظور دانشمندان علم زلزله‌شناسی در سراسر دنیا توسط یونسکو شناسایی شدند و در نهایت در سال 1994 میلادی، کارگاهی آموزشی تحت عنوان "دیرینه زلزله‌شناسی" با حضور دانشمندان برجسته زلزله‌شناس دنیا، برگزار شد.
ماحصل کارگاه مذکور، چاپ کتاب و مقالات ذی‌قیمتی در ارتباط با اتخاذ رویکرد مناسب در جهت پیشگیری و مقابله با رخداد زلزله و نیز شناسایی گسل‌های فعال و بررسی میزان فعالیت آن‌ها بود. پس از این اتفاق و از سال 1996 میلادی به بعد، در کشورهای مختلف دنیا رویکردهای متفاوتی در زمینه برخورد با رویداد زلزله دنبال شد و تمرکز جامعه بشری از پیش‌بینی زلزله به سمت پیشگیری و مقابله با آن تغییر جهت داد.
کشور ژاپن، از جمله کشورهای طلایه‌دار و پیشرو در امر مقابله با رخداد زلزله است. تمرکز سیاست‌مداران، دانشمندان و مردم کشور ژاپن که تا پیش از سال 1995 میلادی معطوف به پیش‌بینی زلزله بود، پس از وقوع زمین‌لرزه مهیب کوبه در همان سال و تحمیل خسارات و تلفات گسترده به این کشور، متمایل به پیشگیری از زلزله و مقابله با آن شد. بدین منظور و در سال 1996 میلادی و پس از وقوع زلزله قدرتمند و مخرب کوبه، برای نخستین بار در کشور ژاپن کارگروهی تخصصی تحت عنوان "کمیته گسل‌های فعال" تشکیل شد.
در کمیته مذکور، محور گفت‌وگوها بر پایه ممنوعیت ساخت سازه‌های جدید تا پیش از بررسی و شناسایی کامل گسل‌های فعال و پهنه‌بندی آن‌ها در سراسر کشور ژاپن استوار شد. در این راستا و با اهتمام دانشمندان ژاپنی همراه با پشتیبانی‌ها و حمایت‌های ملی و مردمی، ظرف مدت 3 سال تلاش‌های بسیار گسترده و وسیعی در زمینه شناسایی کامل گسل‌های فعال، تعیین میزان فعالیت و میانگین نرخ لغزش آن‌ها، پهنه‌بندی گسل‌های فعال، تعیین دوره بازگشت زلزله‌ها، تحلیل خطر زلزله، شناسایی و تفکیک مناطق پرخطر از مناطق کم‌خطر و در نهایت استحصال کدها و پارامترهای مبنایی لازم به منظور ساخت سازه‌های جدید و مقاوم‌سازی سازه‌های موجود، صورت گرفت.
ماحصل و خروجی تشکیل کمیته گسل‌های فعال در کشور ژاپن، تبدیل آن به کشوری است که علی‌رغم وقوع زمین‌لرزه‌های مخرب متعدد و بعضاً دهشتناک در آن، سازه‌ها از مقاومت و توان لازم و کافی برخوردار بوده و آمار خسارات و تلفات ناشی از این رخداد‌های مخرب نیز بسیار اندک و عمدتاً بدون تلفات و خسارات جدی است. از دیگر سو و در مسیر نیل به رویکرد اتخاذ شده توسط کشور ژاپن و در راستای بازشناخت و تعیین دقیق میزان فعالیت گسل‌های فعال با استفاده از آنالیز دقیق نرخ لغزش آن‌ها، سایر کشورهای صاحب سبک در امر مقابله با زلزله نیز تلاش‌های چشمگیری را در طی دو دهه اخیر آغاز کرده‌اند و گام‌های بلندی نیز در این زمینه برداشته شده است. از جمله این کشورها می‌توان به کشورهایی نظیر ایالات متحده آمریکا، نیوزیلند، چین، شیلی، ترکیه، اسلوونی و دیگر کشورهای اروپایی اشاره کرد.
نتیجه‌گیری
در طی سالیان اخیر، تلاش‌ها، تحقیقات و مطالعات محدود اما در عین حال ارزشمندی در زمینه دیرینه زلزله‌شناسی در کشور ایران و به ویژه در کلان‌شهر تهران در راستای آنالیز و واکاوی گسل‌های فعال به سرانجام رسیده است. علی‌رغم تلاش‌های موفق و ارزشمند صورت گرفته، این میزان از مطالعات نه تنها پاسخگوی نیاز مملکت نبوده بلکه بعضا از دقت کافی نیز برخوردار نبوده‌اند.
عمده پژوهش‌های مذکور توسط سازمان‌ها، مراکز تحقیقاتی و مؤسسات مختلف و بعضاً به صورت موردی و موازی به ثمر نشسته است که از جمله این مراکز می‌توان به سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله و مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران اشاره کرد. از جمله مهم‌ترین اقدامات صورت گرفته نیز می‌توان طرح راهبردی ساختاری توسعه و عمران شهر تهران (طرح جامع شهر تهران - 1385) توسط سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران و نیز طرح تدقیق نقشه گسل‌ها و تعیین حریم گسل‌های کلان‌شهرهای کشور توسط مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی را مطرح کرد.
از طرفی، کلان‌شهر تهران به گواه اطلاعات و سوابق لرزه‌ای در دسترس و با استناد به اسناد تاریخی، وقوع زلزله‌های مخرب و قدرتمندی را در حافظه تاریخی خود به یادگار گذاشته است که امکان تکرار آن‌ها نیز با توجه به اطلاعات موجود، بسیار محتمل است. حال سؤال اساسی پیرامون کلان‌شهر پرجمعیت و آسیب‌پذیر تهران این است که چرا مطابق با الگوها و مدل‌های پیاده‌سازی شده در سایر کشورهای پیشرو در امر پیشگیری و مقابله با رویداد زلزله و با استفاده از تعیین دقیق نرخ لغزش گسل‌ها و مشخص کردن میزان فعالیت گسل‌های فعال و پهنه‌بندی آن‌ها، دوره بازگشت زلزله‌های بزرگ و به دنبال آن کدهای لرزه‌ای و پارامترهای مبنایی لازم جهت طراحی و ساخت سازه‌های مقاوم، مشخص نمی‌شود؟
از دیگر سو و به واسطه پنهان ماندن برخی از گسل‌ها و عدم شناخت کافی از مختصات و میزان فعالیت آن‌ها در تهران و نیز در سراسر کشور، لزوم تحقیقات و مطالعات همه جانبه با سازماندهی و بسیج کلیه امکانات موجود در کشور و نیز بهره‌گیری از توانمندی و قابلیت همه متخصصین امر، مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی و پشتیبانی سازمان‌ها و نهادهای ذی‌ربط به صورت کاملاً متمرکز، امری اورژانسی و ضروری است.
پیشنهاد می‌شود که در کوتاه‌ترین زمان ممکن و به صورت فوری، بستر مورد نیاز توسط نهادهای متولی و مسئول به منظور ایجاد و سازماندهی کارگروه تخصصی بررسی گسل‌های فعال با حضور نمایندگان کلیه نهادهای مرتبط و ذی‌ربط تحت نظر و مدیریت بالادستی و با هدف شناسایی و دسته‌بندی گسل‌های فعال، تعیین میزان فعالیت و نرخ لغزش آن‌ها و نیز برآورد و تحلیل دقیق خطر زلزله، فراهم شود
از طرفی دست‌کم گرفتن این مهم، نه تنها منجر به پیشبرد اهداف مذکور نخواهد شد بلکه روز به روز پهنه بی‌قرار و آسیب‌پذیر تهران را به فاجعه ناشی از زمین‌لرزه مخرب محتمل در آینده، نزدیک‌تر خواهد کرد. لذا تشکیل و ایجاد کارگروه و کمیته تخصصی بررسی گسل‌های فعال در ایران با الگوبرداری از کشور ژاپن و سایر کشورهای پیشرو، نه تنها یک نیاز اورژانسی و فوری بلکه یک ضرورت انکارناپذیر است.
سیدسروش انفرادی، دانشجوی دکتری ژئوفیزیک - زلزله‌شناسی، مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران
دکتر مرتضی فتاحی، دانشیار گروه آموزشی زلزله‌شناسی، مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران
قانون مدیریت بحران ساخت‌وساز روی گسل‌ها را ممنوع کرده است علت نشست زمین در بزرگراه آبشناسان "فروریزش" زمین بوده است