"گردشگری در تالاب" بدون انتفاع جامعه محلی محکوم به شکست است
حفاظت جامعه‌محور شرط توسعه گردشگری تالابی است و "گردشگری در تالاب" بدون انتفاع جامعه محلی محکوم به شکست است.
به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، ایران با دارا بودن تالاب‌های منحصر‌به‌فرد و متنوع، پتانسیل بالایی برای توسعه گردشگری تالابی دارد. این کشور به عنوان یکی از نقاط کلیدی در مسیر مهاجرت پرندگان و جاذبه‌های طبیعی، می‌تواند مقصدی جذاب برای گردشگران داخلی و خارجی باشد. با این حال، چالش‌ها و مزایای مختلفی در این زمینه وجود دارد که نیاز به بررسی دقیق‌تری دارد.
"گردشگری تالابی"؛ کلید درآمدزایی جوامع محلیپتانسیلهای گردشگری تالابی
تالاب‌های ایران، به‌ویژه تالاب‌های بین‌المللی، نه‌تنها زیستگاه‌های طبیعی ارزشمندی هستند بلکه به عنوان مکان‌های گردشگری بالقوه شناخته می‌شوند. این تالاب‌ها با تنوع زیستی بالا و زیبایی‌های طبیعی، می‌توانند به عنوان مقاصد اکوتوریسم جذاب عمل کنند. در این راستا، فعالیت‌هایی مانند قایق‌سواری، پرنده‌نگری و عکاسی از طبیعت می‌تواند مورد توجه گردشگران قرار گیرد.
همچنین، بسیاری از این تالاب‌ها با فرهنگ و تاریخ محلی پیوند خورده‌اند. برگزاری رویدادهای فرهنگی و جشنواره‌های محلی می‌تواند به جذب گردشگران کمک کند و ارتباطات فرهنگی را تقویت کنند.
مزیت‌های گردشگری تالابی
یکی از مزیت‌های اصلی گردشگری تالابی در ایران، تأثیر مثبت آن بر اقتصاد محلی است. توسعه گردشگری می‌تواند به ایجاد فرصت‌های شغلی جدید و بهبود وضعیت معیشتی مردم محلی منجر شود. علاوه بر این، با افزایش آگاهی عمومی نسبت به اهمیت تالاب‌ها، می‌توان به حفظ و احیای این اکوسیستم‌ها کمک کرد.
گردشگری تالابی همچنین می‌تواند به افزایش سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و خدمات عمومی منجر شود. این سرمایه‌گذاری‌ها می‌تواند شامل بهبود دسترسی به تالاب‌ها، ایجاد امکانات اقامتی و خدمات بهداشتی و ایجاد مسیرهای گردشگری باشد.
چالش‌ها
با این حال، توسعه گردشگری تالابی در ایران با چالش‌هایی نیز مواجه است. یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها، تغییرات اقلیمی و تأثیرات منفی آن بر منابع آبی و اکوسیستم‌های تالابی است. کاهش بارندگی‌ها و خشکسالی‌های مکرر، می‌تواند به تخریب این مناطق و کاهش جذابیت آنها برای گردشگران منجر شود.
علاوه بر این، کمبود برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح در زمینه گردشگری و حفظ محیط زیست یکی دیگر از چالش‌های مهم است. نیاز به تدوین سیاست‌های مؤثر و مدیریت پایدار منابع آبی و طبیعی، امری ضروری است تا از آسیب‌های احتمالی به تالاب‌ها جلوگیری شود.
در رابطه با اینکه تالاب‌ها به عنوان مقصد گردشگری چه نقشی در توسعه پایدار دارند کشور ما دارند، علی ارواحی؛ کارشناس مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی به تسنیم می‌گوید: کشور ما اکنون با بحران جدی کمبود آب روبرو است و این بحران به ما این پیام را می‌دهد که توسعه‌ای که در کشور دنبال می‌کنیم باید یک توسعه آب‌اندوز باشد و نه توسعه آب‌بر. از این حیث حیات تالاب‌ها و بحث گردشگری مسئولانه، پایدار و خردمندانه در این عرصه‌ها می‌تواند یکی از گزینه‌هایی باشد که به کاهش فشار بر منابع آبی کمک کند و از طرفی هم تاب آوری اقتصادی جوامع محلی ما را افزایش دهد.
وی افزود: به سبب اینکه خشکسالی‌ها، تغییرات اقلیمی و پدیده‌های مختلفی مانند سیلاب‌ها جوامع محلی ما در نقاط مختلف را آسیب‌پذیر کرده است، گردشگری و تداوم حیات تالاب‌ها می‌تواند تاب‌آوری آنها را بالاتر ببرد و در واقع اتکای مردم به گزینه‌های معیشتی که وابسته به آب هستند و تحت تاثیر خشکسالی قرار می‌گیرند را کاهش دهد.
«حفاظت جامعه‌محور» شرط توسعه گردشگری تالابی
این کارشناس مقوله «حفاظت جامعه‌محور» را شرط توسعه گردشگری در تالاب‌ها دانست و توضیح داد: ما در حفاظت از اکوسیستم‌های تالابی و به طور کلی محیط زیست مقوله‌ای به نام حفاظت جامعه محور داریم؛ حفاظت جامعه‌محور می‌گوید اگر مردم و جامعه که پیرامون یک اکوسیستم مانند تالاب هستند، بتوانند به لحاظ اقتصادی و البته به صورت پایدار و اصولی از آن بهره‌مند بشوند و از تولیدات و کارکردهای آن اکوسیستم بهره‌مند شوند، خودشان نقش جدی‌تری در حفاظت از آن برعهده می‌گیرند که درخصوص اکوسیستم‌های تالابی هم این موضوع وجود دارد. این یعنی اگر ما می‌خواهیم گردشگری، طبیعت‌گردی و مقوله‌های این چنینی را در اکوسیستم‌های تالاب پیاده کنیم، لازم است که حتما جامعه محور باشد.
ارواحی افزود: جامعه‌محور بودن به این معنی است که جامعه محلی خودش بتواند به طور مستقیم از این گردشگری منتفع شود و نه به این معنا که سرمایه‌گذاری از دوردست بیاید، در یک اکوسیستم تالابی سرمایه‌گذاری کند و جامعه محلی حداکثر نقش کارگر را برای سرمایه‌گذار بازی کند. لازم است این فرصت در اختیار جامعه محلی قرار بگیرد و آنها همزمان آموزش ببیند که چگونه می‌توانند از پیامدهای منفی مخرب گردشگری جلوگیری کرده و چالش‌ها را مدیریت کند.
وی اضافه کرد: در این شرایط است که وقتی جامعه محلی خودش بهره اقتصادی مستقیم از پتانسیل گردشگری یک تالاب ببیند، در رابطه با تخریب تالاب، از دست رفتن منابع آن و یا هر نوع تهدیدی که متوجه تالاب باشد، آگاه‌تر می‌شود.
مدیریت چالش‌های گردشگری نیازمند یک طرح جامع و مدون است
کارشناس مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی در پاسخ به اینکه چه راهکاری چالش‌های گردشگری در تالاب را کاهش می‌دهد، گفت: در مرحله اول باید یک طرح مدون آماده کرد. این طرح باید بتواند ریسک‌ها و آسیب‌های پروژه را پیش بینی کند و شامل ارزیابی اثرات پروژه به طور دقیق باشد. متأسفانه در بسیاری از نمونه‌ها چنین طرحی وجود ندارد و معمولاً خیلی سلیقه‌ای طرحی نوشته می‌شود که از پیامدهای آن این است که ممکن است ما گردشگری متمرکز و انبوه را در یک اکوسیستم تالابی ببینیم.
ارواحی بیان کرد: به سبب ورود انبوه مردم و بازدید کننده‌ها بحث پسماندها و زباله‌ها یکی از پیامدهایی است که اتفاق می‌افتد. چالش دیگر مربوط به تنش‌هایی است که به سبب تفاوت‌های فرهنگی ممکن است میان گردشگران و جوامع محلی به وجود بیاید. چالش دیگر این است که ظرفیت برد آن اکوسیستم تالابی در گردشگرپذیری محاسبه نمی‌شود و متاسفانه در مواردی ما صرفاً به دنبال این هستیم که از این پتانسیل چگونه درآمد کسب کنیم. مضاف بر آن، سازه‌هایی که معمولاً در اطراف تالاب احداث می‌شود از مصالح بومی، محلی و خود تولیدات تالاب استفاده نمی‌کند و به نوعی چشم‌انداز را تخریب می‌کند. تخریب چشم انداز باعث می‌شود ارزش‌های گردشگری یا گردشگرپذیری در یک اکوسیستم تالابی کاهش پیدا کند.
وی ادامه داد: موضوع دیگر این است که متاسفانه بعضاً سرمایه‌گذار خارج از منطقه‌ای که برایش تعیین شده سرمایه‌گذاری می‌کند. این اقدام باعث می‌شود جامعه محلی نقش اصلی را در هدایت گردشگری نداشته باشد، در این مقوله مشارکت داده نشود و صرفاً نگاه بالا به پایین نسبت به جامعه محلی به وجود بیاید. این موضوع می‌تواند تبعات، تنش‌ها و آسیب‌هایی را به همراه داشته باشد. کمترین تبعات این کار این است که جامعه محلی درباره حفاظت از تالاب احساس مسئولیتی نمی‌کند. زمانی که فرد بومی می‌بیند شخصی از دوردست آمده و از تالاب منفعت اقتصادی کسب می‌کند درحالی که آنها بی‌بهره مانده‌اند دیگر برای خود وظیفه‌ای نمی‌داند که از تالاب حفاظت کند و جلوی تخریب آن را بگیرد.
کارشناس مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی تأکید کرد: لازم است یک طرح مدونی وجود داشته باشد که با مشارکت جامعه محلی تهیه شود و نقش کلیدی به آنها داده شود. جامعه محلی باید آموزش داده شود، همچنین گردشگران نیز باید آموزش ببینند و همزمان با آن باید ضوابطی دیده شود که چشم‌انداز تخریب نشود و برای سازه‌ها از مصالح بومی استفاده کنند. مقدم بر این طرح مدون، ابتدا باید پهنه‌بندی کاربری‌ها در تالاب‌ها را تهیه و تببین کنیم. در این پهنه‌بندی باید زون‌های حساس به لحاظ آسیب‌پذیری تنوع زیستی در تالاب را شناسایی کنیم و متناسب با میزان حساسیت و یا آسیب پذیری تنوع زیستی تعیین کنیم که چه نوع کاربری را با چه نوع ضوابط اجرایی ایجاد کنیم.
ارواحی با بیان اینکه گردشگری تالابی تنها با با ضوابط اجرایی درست امکان‌پذیر است و قابلیت انجام دارد، گفت: ضوابط اجرایی قدم اول است و قدم دوم طرح مدونی است که بتواند تمام پیامدهای منفی را شناسایی کرده و برای آن راهکار پیش‌بینی کند و مضاف بر این باید ظرفیت برد گردشگری محاسبه شود تا بتوان یک گردشگری مدیریت شده با مشارکت جوامع محلی و منفعت رساندن به جوامع محلی ایجاد کرد.
لزوم آموزش و توانمندسازی جوامع محلی و گردشگران
وی با بیان اینکه بحث آموزش و توانمندسازی جوامع محلی برای میزبانی از گردشگران بسیار مهم است، تصریح کرد: مباحث و تضادهای فرهنگی میان گردشگران و جامعه محلی باید دیده شود که این نکته نیاز به آموزش گردشگران دارد. زمانی که گردشگری به منطقه‌ای ورود می‌کند، نخستین اولویت احترام گذاشتن به باورهای فرهنگی و اجتماعی مردمی است که در آنجا زندگی می‌کنند. اگر من از تهران با یک سری باورهای آزادتر به منطقه‌ای بروم و از دید جامعه محلی به مبانی فرهنگی، اعتقادی و باورهای اجتماعی آنها بی‌احترامی یا بی‌اعتنایی کنم این تضاد می‌تواند اثرات بسیار منفی داشته باشد.
این کارشناس تأکید کرد: لازم است گردشگران آموزش ببینند که اولویت نخست رعایت اصول فرهنگی و باورهای اجتماعی و اعتقادی مردم محلی در آن اکوسیستم تالابی است.
ارواحی با تأکید بر اینکه توزیع منافع میان جامعه محلی بسیار مهم است، گفت: در اکثر پروژه‌ها یک سرمایه‌گذار از دوردست می‌آید و سرمایه‌گذاری می‌کند و یا در موارد معدودی ممکن است تعداد محدودی از افراد جامعه محلی را به کار بگیرد که در این صورت منفعتی به سایر اقشار آن جامعه محلی نمی‌رسد. در مواردی می‌بینیم که یک روستا بیش از سایر روستا منفعت می‌برد که در اینجا بحث توزیع منافع و تقسیم آن بین محلی بسیار مهم است. لازم است گروه‌های مختلف جامعه محلی بتوانند از این منافع بهره‌مند شوند و همچنین درصدی از درآمد گردشگری در آن منطقه تالابی صرف امور عام‌المنفعه در آن جامعه بشود.
وی ادامه داد: یعنی کسانی که از تالاب بهره‌مند می‌شوند، درصدی از درآمدشان را صرف تاسیس کتابخانه یا صرف بهبود وضعیت راه‌های روستایی و یا سایر دغدغه‌هایی که در آن جامعه محلی وجود دارد، کنند. در صورتی که این اتفاق بیفتد، حتی اگر جامعه محلی به طور مستقیم از گردشگری نفع نبرند به طور غیرمستقیم احساس می‌کند که این گردشگری به عموم مردم منفعت می‌رساند. متاسفانه در کشور ما در اکثر موارد موضوع توزیع منافع رعایت نمی‌شود و به همین دلیل سبب‌ساز افزایش تنش‌ها هستیم. گروهی از جامعه محلی که از مزایا بهره‌مند نمی‌شوند ممکن است حتی به تالاب و منابع آن آسیب برسانند. بعضی از حریق‌هایی که در تالاب‌های کشور می‌بینیم و یا تصرف اراضی تالابی از پیامدهایی است که ناشی ازبی‌توجهی به منفعت بردن همگان از این موهبت و پتانسیل است.
«بندر خمیر» نمونه موفق گردشگری تالابی
کارشناس مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی درباره تجارب موفق گردشگری تالابی گفت: در سطح ملی در تالاب شادگان، تالاب بندر خمیر و تالاب خوره‌خوران نقش‌پذیری و هدایتگری جوامع محلی را بسیار پررنگ دیدم. البته این به این معنا نیست که گردشگری در این مناطق به طور کاملاً اصول و پایدار در حال انجام است اما از حیث نقش‌پذیری جوامع محلی بسیار پیشروتر از سایر مناطق تالابی کشور هستند و حتی بندر خمیر به عنوان یک شهر تالابی در کنوانسیون رامسر ثبت شده است.
وی افزود: در تالاب شادگان هم نکته‌ای که برای بنده بسیار جذاب بود، بحث هدایتگری جوامع محلی و سازه‌های بومی است که برای گردشگران ایجاد شده و منفعتی که جامعه محلی به طور مستقیم می‌برد بسیار مشهود است. بحث گردشگری در تالاب شادگان دوباره مورد توجه قرار گرفته است که امیدوارم در طرح جدید تهیه شده همچنان بحث منفعت مستقیم جوامع محلی و مدیریت گردشگری توسط آنها کما فی‌سابق مورد توجه قرار گرفته باشد.
ارواحی در رابطه با پروژه‌های شکست خورده نیز گفت: در بسیاری از اکوسیستم‌های تالابی متاسفانه می‌بینید که گردشگری انبوه و و متمرکز ایجاد شده و از طرفی پسماندهای ناشی از گردشگری را می‌بینیم که باعث حریق در نیزارهای تالاب‌های ما شدند. مضاف بر آن تنش فرهنگی میان گردشگران و جوامع محلی را ممکن است در موارد متعددی مشاهده کنید. متأسفانه سازه‌های ناهمگون با چشم انداز طبیعت در کنار برخی تالاب‌ها ایجاد شده است. در مجموع موارد نامطلوب بحث گردشگری در اکوسیستم‌های تالابی به وفور وجود دارد که می‌توان از آنها درس گرفت. باید از تجارب موفق چه در سطح کشور و چه در سطح جهانی استفاده کنیم تا گردشگری پایدار، خردمندانه و جامعه‌محور را در اکوسیستم‌های تالابی کشورمان داشته باشیم.
«وجود آب» نخستین شرط توسعه گردشگری تالابی
وی با اشاره به خشکی حدود نیمی از تالاب‌های کشور گفت: قطعاً اگر تالاب‌های ما حیات مستمری نداشته باشند، گردشگری معنایی ندارند، تالاب‌ها لطمه می‌بیند و هر نوع سرمایه‌گذاری در این بخش چه توسط جامعه محلی و چه با حمایت دولت و چه به هر شکل دیگری ممکن است شامل ریسک‌ها و ضررهای بالایی بشود. اگر می‌خواهیم گردشگری تالابی را داشته باشیم، یکی از مواردی است که باید روی آن تمرکز کنیم تحویل حقابه تالاب‌هاست.
کارشناس مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی تصریح کرد: اگر تالاب خشک شود قطعاً گردشگری آن هم آسیب می‌بیند و جوامع پیرامونی درآمدشان محدودتر می‌شود و ناگزیر می‌شوند تا فشار بیشتری را بر منابع آب وارد کنند. مثلاً کشاورزی غیر اصولی را بیش از پیش توسعه دهند که همه این‌ها در نهایت باعث تخریب سرزمین ما می‌شود. بعضاً در اکوسیستم‌های تالابی دیده‌ایم که مردم محلی از محل تولیدات تالاب، صنایع دستی تهیه کردند و این صنایع دستی باعث درآمدزایی برای آنها شده است که متاسفانه اگر به دلیل نبود آب گردشگری از بین برود، این منابع هم از دست خواهد رفت.
لزوم در پیش گرفتن سیاست‌های آب‌اندوز
ارواحی تأکید کرد: با توجه به شرایط آبی کشور، بحث توسعه آب‌اندوز باید یکی از سیاست‌های کلیدی در سرزمین ما باشد و در راستای این توسعه آب‌اندوز باید به بحث گردشگری پایدار و خردمندان در اکوسیستم‌های تالابی به صورت توجه شود. مضاف بر آن، بحث تحویل حقابه تالاب‌ها و محاسبه ارزش اقتصادی اکوسیستم‌های تالابی در توجیه اقتصادی پروژه‌هایی که بعضاً در پیرامون تالاب‌ها طراحی و اجرا می‌شود و همچنین ارزیابی اثرات زیست محیطی آنها بیش از پیش در سطح ملی مورد توجه گیرد.
وی افزود: در برخی از تالاب‌های ما امکان تولید غذا وجود دارد و جامعه محلی از محل صید ماهی و آبزیان درآمد به دست می‌آورد اما متأسفانه این ارزش‌های اقتصادی تالاب‌های کشور مورد توجه قرار نمی‌گیرد و پروژه‌ها و توسعه زیرساخت‌های ما تنها در بحث توسعه کشاورزی دنبال می‌شود. به همین دلیل است که مردم محلی متاسفانه به لحاظ اقتصادی وضعیت بدتری پیدا می‌کنند و در نهایت با تخریب سرزمین مواجه هستیم.
آموزش نوین جوامع محلی برای ترویج گردشگری تالابی
کارشناس مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی درباره راهکارهای توسعه گردشگری پایدار نیز توضیح داد: از نظر بنده الان بحث بازاریابی دیجیتال، اطلاع رسانی و آگاهی‌رسانی می‌تواند به ظرفیت‌های فرهنگی و بومی مناطق تالابی ما برای جذب گردشگران کمک کند. توانمند کردن جامعه محلی، نخبگان محلی و دانشجویان و فارغ التحصیلان محلی برای اینکه بتوانند با این شیوه‌های بازاریابی بیشتر آشنا شوند و با شبکه‌های گردشگری در سراسر کشور و در سطح بین‌المللی ارتباط برقرار کنند، بسیار مهم است. طبیعت گردان و گردشگران زیادی در سطح دنیا هستند که علاقه‌مند به حضور در اکوسیستم‌های مختلف هستند و برای این کار هزینه می‌کنند، لذا معرفی تالاب‌های ما به آنها بسیار مهم است.
ارواحی اضافه کرد: همزمان در سیاست‌های ملی نیز لازم است که بحث توجه به گردشگران بین‌المللی و طبیعت‌گردانی که می‌توانند به ایران بیایند در کنار گردشگرانی که با اهداف بازدید از موارد تاریخی به کشورمان می‌آیند، می‌تواند مورد توجه قرار بگیرد که در این مورد وزارت گردشگری می‌تواند نقش بسیار پررنگی داشته باشد.
استفاده از ظرفیت رسانه‌ها برای آموزش گردشگران
کارشناس مدیریت زیست‌بوم‌های تالابی بیان کرد: برای آگاه‌سازی گردشگران در خصوص اینکه چگونه از تالاب‌ها محافظت کنند و تاثیرات مخربی نداشته باشند، می‌توانیم از ظرفیت رسانه‌های مختلف ازجمله صدا و سیما و خبرگزاری‌ها و سایر ابزار اطلاع‌رسانی تا جای ممکن استفاده کنیم. باید درباره ارزش‌های تالاب‌ها اطلاع‌رسانی گسترده‌تری کنیم و مضاف بر آن در بحث فرهنگ‌سازی مردم باید کدهای اخلاقی تعریف شده و به گردشگر داده شود. همچنین باید مشوق‌هایی برای او در نظر گرفته شود تا ما شاهد این نباشیم که گردشگر پسماندش را در محیط رها می‌کند و یا به اصول اخلاقی مردم منطقه بی‌تفاوتی و بی‌اعتنایی می‌کند و باورهای فرهنگی آنها را زیر سوال می‌برد.
ارواحی در پایان گفت: لازم است تا یک سری کدهای اخلاقی در طرح مدیریت گردشگری تعریف شود و مکانیزمی ایجاد شود که گردشگر به محض اینکه وارد یک منطقه تالابی شد، این کدها در اختیارش قرار بگیرد.