آموزش عالی از نظر نیروی انسانی سال آینده چه شرایطی خواهد داشت؟

به گزارش ایسنا، مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری برای کمک به تحقق اهداف سازمان برنامه و بودجه کشور و نیز استفاده از ظرفیت دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی، برای انجام پژوهش‌های موردنیاز در زمینه توسعه و آینده‌نگری تاسیس شده است. یکی از ماموریت‌های این مرکز پشتیبانی اندیشه‌ای از نظام برنامه‌ریزی و بودجه‌ریزی کشور و تقویت آن بر پایه دانش و رویکردهای علمی در مسیر بهبود، توانمندسازی و ارتقای نظام برنامه‌ریزی و بودجه‌ریزی کشور است. بر همین اساس هر ساله مطالعات پشتیبان بودجه توسط پژوهشگران این مرکز انجام می‌شود. بر همین اساس، پژوهشگران این مرکز در گزارش «آموزش عالی در لایحه بودجه سال 1401 کل کشور» وضعیت آموزش عالی و بودجه این بخش را در سال آینده مورد بررسی قرار دادند. آموزش عالی شامل کلیه زیرنظام‌های آموزش عالی شامل؛ وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، دانشگاه پیام نور، دانشگاه جامع علمی - کاربردی، دانشگاه فرهنگیان، دانشگاه فنی و حرفه‌ای، دانشگاه‌های وابسته به سایر دستگاه‌های اجرایی، دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه‌های غیردولتی - غیرانتفاعی است.

وضعیت آموزش عالی بر اساس چه شاخص‌هایی بررسی می‌شود؟

بررسی روندهای موجود و فاصله آن با روند مطلوب، نیازمند شاخص‌هایی است که بتواند مقایسه بین آن‌ها را امکان‌پذیر کند. بخش آموزش عالی در برنامه ششم توسعه کشور، از نظر شاخص‌های جمعیتی (تعداد دانشجویان و...)، ساختاری (دولتی، غیردولتی و...) و کیفی (نسبت دانشجو به اعضای هیئت علمی تمام‌وقت و...) ارزیابی می‌شود.

با توجه به این‌که سال 1400 سال پایانی برنامه ششم توسعه کشور است و این شاخص‌ها تا پایان سال 1400 هدف‌گذاری شده، وضعیت شاخص‌ها در سال 1401 نیز بر اساس اطلاعات گرفته‌شده از مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی و روند عملکرد آن‌ها در سال‌های برنامه ششم توسعه کشور، برآورد شده است.

وضعیت تعداد کل دانشجویان در ایران

مهم‌ترین متغیر در بخش آموزش عالی که معمولا در برنامه‌های توسعه کشور مورد هدف‌گذاری قرار می‌گیرد، تعداد دانشجویان است. این شاخص تا حدودی می‌تواند بیانگر توان علمی و تخصصی بالقوه کشورها باشد.

در سال 1400 تعداد کل دانشجویان کشور معادل سه میلیون و 206 هزار و 380 نفر است که از این تعداد 71 هزار و 620 نفر (21.9درصد) در نظام حضوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مشغول به تحصیل هستند.

بر اساس اهداف کمی برنامه ششم توسعه کشور، تعداد کل دانشجویان کشور در سال 1400، چهار میلیون 300 هزار نفر پیش‌بینی شده است. بر اساس عملکرد تعداد دانشجویان کل کشور در سال 1400 (سه میلیون و 206 هزار و 380 نفر) معادل 75 درصد از هدف برنامه (چهار میلیون 300 هزار نفر) در این سال محقق شده است. بر اساس برآوردهای انجام شده، پیش‌بینی می‌شود تعداد دانشجویان کل کشور سال 1401 حدود سه میلیون و 206 هزار نفر باشد.

تعداد کل دانشجویان کشور و تعداد دانشجویان نظام حضوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، 1401

نرخ ثبت‌نام دانشجویان روند کاهشی داشته است

شاخص نرخ ناخالص ثبت‌نام، شاخصی است که ظرفیت نظام آموزشی را برای پذیرش متقاضیان آموزش عالی در گروه سنی 24-18 سال نشان می‌دهد. بر این اساس مقرر شده بود که این شاخص در سال 1400 به 54 درصد ارتقا یابد. با توجه به کاهش دو عامل جمعیت 18 تا 24 سال و همچنین کاهش تعداد دانشجویان کل کشور، میزان شاخص نرخ ناخالص ثبت‌نام دانشجویان طی سال‌های 1400 و 1401 روند کاهشی داشته و عملکرد آن به حدود 42 درصد رسیده است.

سهم دانشجویان در مراکز آموزش عالی غیر دولتی

در دهه اخیر، به دلایلی مانند نیاز روزافزون به نیروی انسانی متخصص و افزایش تقاضای اجتماعی برای ورود به دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی، توسعه بیش از پیش آموزش عالی مورد توجه قرار گرفته است و در راستای همین موضوع، خصوصی‌سازی نیز به عنوان یکی از راهکارهای مؤثر مورد توجه واقع شده است.

خصوصی‌سازی در آموزش عالی، از تحمیل هزینه‌های بیشتر بر دولت پیشگیری کرده و رقابت بین مؤسسات آموزش عالی دولتی و غیردولتی در جهت ارتقاء کیفیت را افزایش می‌دهد، به همین دلیل بخش غیردولتی با ایجاد دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی غیردولتی‌- غیرانتفاعی و دانشگاه آزاد اسلامی به عنوان یکی از زیرنظام‌های آموزش عالی در سطح کشور به فعالیت اشتغال دارند.

برآورد تعداد کل دانشجویان کشور برحسب دولتی و غیردولتی، 1401-1400

در سال 1400، تعداد 564 هزار و 481 نفر معادل 80 درصد از کل دانشجویان نظام حضوری وزارت علوم به صورت رایگان و تعداد 137 هزار و 139 نفر معادل 20 درصد، به صورت شهریه‌پرداز مشغول به تحصیل بودند که با فرض ثبات نسبت مذکور، برآورد می‌شود در سال 1401 تعداد دانشجویان رایگان 564 هزار نفر و تعداد دانشجویان شهریه‌پرداز 137,000 نفر باشد.

بررسی سهم دانشجویان شاغل به تحصیل در مراکز آموزش عالی غیردولتی (دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه‌های غیردولتی - غیرانتفاعی) که بیانگر میزان مشارکت بخش خصوصی در ارائه آموزش‌های عالی است، نشان می‌دهد که علی‌رغم سیاست‌های برنامه ششم توسعه کشور مبنی بر افزایش سهم دانشجویان غیردولتی، تعداد دانشجویان غیردولتی طی سال‌های 1400 و 1401 در حدود 24 هزار و 900 نفر کاهش داشته است.

چه میزان دانشجوی خارجی در ایران تحصیل می‌کنند؟

تعداد دانشجویان خارجی، نشان‌دهنده توانایی نظام آموزش عالی هر کشور در جذب دانشجویان خارجی است. همچنین افزایش تعداد دانشجویان خارجی علاوه بر درآمدزایی ارزی، موجب مشارکت فعال در روند جهانی شدن علم و تسهیل انتقال فناوری و غنی شدن فرایند آموزش نیز می‌شود.

افزایش پذیرش دانشجویان غیرایرانی در راستای بین‌المللی کردن دانشگاه‌ها صورت می‌گیرد که با عنایت به جهانی‌شدن فعالیت‌ها و تسهیل جابجایی‌های جمعیتی از یک‌سو و گسترش آموزش‌های مجازی از سوی دیگر، در آینده نیز روند رو به رشد خواهد داشت. در اهداف کمی برنامه ششم توسعه کشور، افزایش تعداد دانشجویان خارجی به‌عنوان یکی از متغیرهای اصلی مورد توجه قرار گرفته است.

در سال 1400 از کل دانشجویان کشور (سه میلیون و 206 هزار و 380 نفر)، سه میلیون و 179 هزار و 880 نفر دانشجو داخلی و 26 هزار و 500 نفر دانشجوی خارجی بوده‌اند. در اهداف قانون برنامه ششم توسعه کشور مقرر شده بود که تعداد دانشجویان خارجی در سال 1400 نسبت به سال 1398 معادل 11 هزار نفر افزایش یابد.

سهم دانشجویان کشور برحسب داخلی و خارجی در سال 1400

بررسی عملکرد این شاخص نشان می‌دهد تعداد دانشجویان خارجی در سال 1400، به 26 هزار و 500 نفر (0.8 درصد از کل دانشجویان) رسیده است. همچنین پیش‌بینی می‌شود در سال 1401، تعداد دانشجویان خارجی، 27 هزار نفر (0.8 درصد از کل دانشجویان) باشد.

تعداد دانشجویان داخلی بر اساس اهداف کمی برنامه معادل 4 میلیون و 223 هزار نفر در سال 1400 است ولی عملکرد این متغیر در این سال (1400)، سه میلیون و 179 هزار و 880 نفر بوده و برآورد می‌شود تعداد دانشجویان داخلی در سال 1401 به سه میلیون و 179 هزار نفر برسد.

نسبت تحصیل دانشجویان در مقاطع مختلف

دانشگاه‌ها نقش بسیار مهمی در تربیت نیروی متخصص و ماهر برای جذب بازار کار و ایجاد فارغ‌التحصیلان با مهارت‌ها و شایستگی‌های لازم دارند. به همین دلیل تأمین نیروی انسانی متخصص مورد نیاز کشور به‌ویژه در سطوح تحصیلات تکمیلی به‌منظور ایجاد هماهنگی بین برنامه‌های آموزش عالی با نیازهای کشور از دیرباز مورد نظر برنامه‌ریزان بخش آموزش عالی قرار داشته است.

یکی از متغیرهای کمی مربوط به دانشجویان، ترکیب آن‌ها برحسب سطوح تحصیلی است. بررسی توزیع دانشجویان برحسب سطوح تحصیلی نشان می‌دهد که 14 درصد از کل دانشجویان کشور در سال 1400، در سطح کاردانی، 62 درصد در سطح کارشناسی و 24 درصد در سطح تحصیلات تکمیلی مشغول به تحصیل هستند. بر اساس برآوردهای انجام‌شده تعداد دانشجویان مقاطع مختلف در سال 1401، همانند سال 1400 خواهد بود.

تعداد و سهم کل دانشجویان برحسب سطوح تحصیلی، 1400-1401

نسبت دانشجویان برحسب گروه‌های تحصیلی به چه صورت است؟

ظرفیت پذیرش در هر رشته تابعی از ترجیحات داوطلبان و بازتابی از عرضه و تقاضای بالقوه نیروی انسانی متخصص مورد نیاز در رشته‌ها و تخصص‌های مختلف است. آمارهای مربوط به سال 1400 و برآورد آن برای سال 1401 نشان می‌دهد که بیشترین سهم از کل دانشجویان کشور، در گروه تحصیلی علوم انسانی (در حدود 49 درصد) مشغول به تحصیل‌اند و این در حالی است که بیشترین سهم از دانشجویان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در گروه فنی و مهندسی (در حدود 35 درصد) حضور دارند که این سهم از کل دانشجویان کشور برای این گروه تحصیلی در حدود 26 درصد است. این در حالی است که تنها شش درصد از دانشجویان کل کشور در گروه علوم پایه تحصیل می‌کنند و سهم این گروه آموزشی از کل دانشجویان نظام حضوری وزارت عتف در حدود 16 درصد است.

تعداد و سهم کل دانشجویان و دانشجویان رایگان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برحسب گروههای تحصیلی به کل تعداد دانشجویان کشور و کل دانشجویان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، 1400-1401

تعداد دانشجویان گروه تخصصی علوم پایه طی سال‌های برنامه ششم توسعه کشور به دلیل کاهش سهم آن‌ها در سال‌های قبل از تدوین برنامه ششم توسعه کشور و اهمیت آن در توسعه مرزهای دانش مورد توجه و هدف‌گذاری قرار گرفت. به همین دلیل هم موضوع یکی از هفت سیاست ابلاغی علم، پژوهش و فناوری برای برنامه ششم توسعه (توسعه علوم پایه و تحقیقات بنیادی و...) به این گروه آموزشی اختصاص یافت.

بر اساس اهداف برنامه، مقرر است تعداد دانشجویان شاغل به تحصیل در این گروه تخصصی در حد 387 هزار نفر در سال 1400 افزایش یابد که مقایسه عملکرد این شاخص با هدف کمی پیش‌بینی شده در سال 1400 (207 هزار و 855 نفر)، گویای تحقق آن در حد 54 درصد است. برآورد می‌شود تعداد دانشجویان شاغل به تحصیل در گروه علوم پایه در سال 1401، 207 هزار نفر باشد و ضرورت دارد سهم دانشجویان این گروه، از کل دانشجویان افزایش یابد.

کدام استان‌ها بیشترین و کم‌ترین دانشجو را دارند؟

در سال 1400 استان‌های تهران با 695 هزار و 870 نفر، خراسان رضوی با 230 هزار و 555 نفر، اصفهان با 210 هزار و 19 نفر و فارس با 174 هزار و 537 نفر، بیشترین تعداد دانشجو را در میان استان‌های کشور داشته‌اند. همچنین استان‌های ایلام با 26 هزار و 661 نفر، خراسان شمالی با 27 هزار نفر، کهگیلویه و بویراحمد با 30 هزار و 655 نفر و چهارمحال و بختیاری با 35 هزار و 249 نفر، کمترین تعداد دانشجو را داشته‌اند.

از نظر تعداد دانشجویان شاغل به تحصیل در نظام حضوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، استان‌های تهران با 136هزار و 121 نفر، خراسان رضوی با 50 هزار و 583 نفر، آذربایجان شرقی با 44 هزار و 729 نفر و اصفهان با 38 هزار و 893 نفر بیشترین تعداد دانشجو و استان‌های کهگیلویه و بویراحمد با پنج هزار و 832 نفر، چهارمحال و بختیاری با هفت هزار و 76 نفر، بوشهر با هفت هزار و 253 نفر و ایلام با هفت هزار و 948 نفر کمترین تعداد دانشجو را در نظام حضوری وزارت علوم داشته‌اند.

لازم به ذکر است؛ استان‌های تهران (19.4 درصد)، خراسان رضوی (7.21درصد) و آذربایجان شرقی (6.38درصد) بالاترین و استان‌های کهگیلویه و بویراحمد (0.83 درصد) و چهارمحال و بختیاری (1.01 درصد) کم‌ترین سهم دانشجویان نظام حضوری وزارت علوم از کل دانشجویان شاغل به تحصیل در همان نظام را داشته‌اند.

شاخص‌های کمی ارتقای کیفیت آموزش عالی

برای تداوم و دستیابی به توسعه پایدار در زمینه‌های علمی، توجه به ارتقاء کیفیت، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است، بنابراین ارتقای کیفیت آموزش عالی سبب هدف‌گذاری دو شاخص «نسبت دانشجو به اعضای هیئت علمی تمام‌وقت» و «سهم اعضای هیئت علمی تمام‌وقت استادیار و بالاتر به کل اعضای هیئت علمی تمام‌وقت» در بخش آموزش عالی شده است

تعداد کل اعضای هیئت علمی در سال 1400، 86 هزار و 885 نفر است. از این تعداد 51 هزار و 804 نفر در دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی بخش دولتی و 35 هزار و 81 نفر در دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی بخش غیردولتی، آموزش دانشجویان را بر عهده دارند. سهم اعضای هیئت علمی شاغل در دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از کل اعضای هیئت علمی کشور 31 درصد (27,036 نفر) است.

شاخص نسبت دانشجو به اعضای هیئت علمی تمام‌وقت

بر اساس اهداف کمی مندرج در قانون برنامه ششم توسعه کشور، مقرر شده است، نسبت شاخص مذکور در دانشگاه‌های وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، به 20 نفر دانشجو در مقابل هر عضو هیئت علمی در سال 1400 بهبود یابد. هدف‌گذاری این شاخص در دانشگاه‌های وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی طی سال‌های 1398تا 1400 به نحوی پیش‌بینی شده که در حد 10 نفر دانشجو در مقابل هر عضو هیئت علمی باشد.

بر اساس عملکرد، میزان این شاخص در سال 1400 در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به 25 نفر دانشجو در مقابل هر عضو هیئت علمی و در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز 11 نفر دانشجو در مقابل هر عضو هیئت علمی است. همچنین پیش‌بینی می‌شود مقدار این شاخص در سال 1401 در دانشگاه‌های گروه غیرپزشکی و گروه پزشکی ثبات داشته باشد.

سهم اعضای هیئت علمی تمام‌وقت استادیار به بالا به کل اعضای هیئت علمی تمام‌وقت

مقایسه اطلاعات مربوط به شاخص سهم اعضای هیئت علمی تمام‌وقت استادیار و بالاتر به کل اعضای هیئت علمی تمام‌وقت در سال 1400 با هدف برنامه، نشان می‌دهد که عملکرد سهم اعضای هیئت علمی تمام‌وقت استادیار به بالا در دانشگاه‌های وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری سه درصد بیشتر از اهداف پیش‌بینی شده در این سال و حدود 95 درصد است. پیش‌بینی می‌شود برای سال 1401 میزان این شاخص در حد 95 درصد باقی بماند.

ترکیب ساختار اعضای هیئت علمی تمام‌وقت دانشگاه‌های وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در سال 1400 حاکی از آن است که سهم اعضای هیئت علمی دارای مرتبه علمی استادیار و بالاتر در حدود 90 درصد از کل اعضای هیئت علمی تمام‌وقت بوده است.

بر اساس هدف برنامه مقرر شده است میزان این شاخص در سال 1400 به 93 درصد ارتقاء یابد. برآورد می‌شود میزان این شاخص در سال 1401 نیز همچنان در حد 90 درصد باشد.

مقایسه شاخص‌های آموزش عالی با اهداف برنامه، 1401-1399

* به دلیل در دسترس نبودن آمار و اطلاعات دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی، تعداد دانشجویان این زیرنظام در سال 1400 برآورد شده است.

مهم‌ترین چالش‌های آموزش عالی 

در این گزارش عنوان شده است که آموزش عالی در کشور با وجود توفیقات کسب شده، در مواردی مانند «سهولت دسترسی»، «گسترش مراودات علمی» و «کسب رتبه‌های علمی در سطح بین‌المللی» با چالش‌هایی مواجه است. مهم‌ترین چالش‌های این بخش عبارتند از:

- کارآفرین نبودن فارغ‌التحصیلان؛

- کمبود فرصت شغلی برای دانش‌آموختگان دانشگاهی؛

- خروج فارغ‌التحصیلان نخبه دانشگاهی از کشور؛

- و وجود ظرفیت‌های خالی (صندلی‌های خالی)، به‌ویژه در زیرنظام غیردولتی - غیرانتفاعی.

وضعیت متغیرهای کمی این بخش (آموزش عالی) با اهداف کمی متناظر برای آن در برنامه ششم توسعه، نشانگر موارد زیر است:

- تحقق تعداد دانشجویان کشور در حد 75 درصد هدف کمی پیش‌بینی شده برای سال 1400 (سه میلیون و 206هزار و 380 نفر در مقابل چهار میلیون و 300 هزار نفر هدف کمی).

- کاهش نرخ ناخالص ثبت‌نام (تعداد دانشجویان به جمعیت 24-18 سال) به دلیل کاهش تعداد دانشجویان کل کشور به 42 درصد در سال 1400 در برابر هدف کمی این شاخص برای سال مذکور در حد 54 درصد.

- تحقق 54 درصدی تعداد دانشجویان گروه تخصصی علوم پایه در سال 1400 (207 هزار و 855 نفر در مقابل هدف کمی 387 هزار نفر).

- بهبود شاخص سهم اعضای هیئت علمی دارای مرتبه علمی استادیار و بالاتر بیش از مقدار کمی منظور شده برای آن در برنامه (95 درصد در مقابل هدف کمی 92 درصد).

به گزارش ایسنا، گزارش تحلیلی بررسی وضعیت آموزش عالی در لایحه بودجه سال 1401 کل کشور از جمله مطالعات پشتیبان بودجه سال 1401 است که توسط گروه پژوهشی نظام‌های نوین برنامه‌ریزی، بودجه‌ریزی و مدل‌سازی مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری سازمان برنامه و بودجه تهیه شده است.

این گزارش دی ماه سال جاری در 67 صفحه منتشر شده و در تدوین آن فرحناز صبوحی، حسین شفیعی، امیرحسین آقاجانی، ملیحه اخلاقی، دینا کبیری، فرحناز رضاپور با نظارت علمی دکتر علی سیف الدین مشارکت داشته‌اند.

انتهای پیام