آیین‌های یلدایی از شمال تا جنوب

یلدا، سنتی چند هزار ساله است که از شمال تا جنوب و شرق تا غرب ایران هر قومی آن را به شیوه خود گرامی می‌دارد

به گزارش ایسنا، روزنامه همشهرینوشت: «بلندترین شب سال، آغاز فصل سرما، چله کوچک، شبی که قرار است با خوردن هندوانه و آجیل، انواع غذاهای محلی، دورهمی‌های خانوادگی و بازی‌های چند نفره بهانه‌ای برای گرم‌شدن کانون خانواده‌ها باشد. هر چند در دو سال گذشته کرونا بر این آیین ایرانیان هم سایه افکند و در اغلب موارد آن را به جشنی دور از هم تبدیل کرد اما امسال هم گویا به‌ناچار باید با یلدای مجازی کنار بیاییم.

نقشه کرونایی ایران این روزها زرد و آبی و خوش‌رنگ‌تر از هر روزی در دو سال گذشته است اما در همین روزها، سویه جدید کرونا (اومیکرون) پای خود را به ایران رساند تا یادآوری کند امسال هم باید کمی صبوری کنیم، دورهمی مجازی بگیریم، از آیین‌های شهر خودمان و شهرهای دیگر بخوانیم تا سال دیگر همه به سلامت جمع شویم.

آذربایجان غربی از قدیمی‌ترین رسم‌های آذربایجان غربی در شب چله برگزاری جشن خدر نبی است. جوانان دم‌بخت حبوبات جمع می‌کردند و پس از پختن، همراه نمک در هاون می‌کوبیدند. هر یک به اندازه هفت ناخن از آن را زیر زبان خود می‌گذاشتند و می‌خوابیدند و خواب‌هایی که می‌دیدند توسط بزرگ‌ترها تعبیر می‌شد. دختران دم‌بخت هم از حبوبات جمع‌آوری‌شده آش می‌پختند؛ نذری برای بازشدن بختشان.

اردبیل در اردبیل رسم است که مردم، چله بزرگ را سوگند می‌دهند که زیاد سخت نگیرد و معمولا گندم برشته (قورقا) و هندوانه و سبزه و مغزگردو و نخودچی و کشمش می‌خورند. در گذشته در شب یلدا، بزرگ‌ترها با کودکان هم‌بازی می‌شدند و «گل یا پوچ» بازی می‌کردند اما اکنون به‌ندرت می‌توان چنین جلوه‌هایی را به چشم دید.

اصفهان آیین برگزاری شب چله در اصفهان به دو نام چله زری (ماده) و عمو چله (نر) تقسیم می‌شود زیرا از گذشته تاکنون همه موجودات و اشیا را بر اساس جنس مذکر و مونث تقسیم می‌کردند. اصفهانی‌ها دو شب را به عنوان شب چله برپا می‌کردند و آیین‌های مخصوص به این شب را به جا می‌آوردند.

البرز شال‌اندازان، مهم‌ترین رسمی است که در البرز در شب یلدا انجام می‌شده است و هنوز هم در برخی خانواده‌ها این رسم را اجرا می‌کنند. جوان‌ها تا پاسی از شب شالی را از دریچه بالای سقف، پایین می‌فرستادند و صاحبخانه به آن خوراکی می‌بست. گاه در این شال‌ها هم پیامی برای عذرخواهی یا حتی خواستگاری بود.

ایلام ایلامی‌ها آداب ویژه‌ای برای شب یلدا دارند. برای مثال در رسم «شلی ملی» تعدادی از جوانان و نوجوانان پسر در ابتدای شب دور هم جمع می‌شدند و هر یک، یک چوب دستی برمی‌داشتند و همگی به در منازل آبادی و روستا می‌رفتند و طلب مواد غذایی و خوراکی می‌کردند. شلی ملی یعنی هرگز نمی‌روم تا چیزی ندهی.

بوشهر «خرمن‌کشون» نمونه‌ای از مراسم پاییزی بوشهری‌ها برای استقبال از زمستان است. در این مراسم که معمولا بعد از نیمه‌شب شروع می‌شود، کشاورزان بر سر خرمن‌گاه‌ها می‌روند و محصولات را با همان شیوه سنتی بین خود و دیگر مشارکت‌کاران تقسیم می‌کنند. همچنین دریانوردان نیز تابع شرایط آب و هوایی و بادهای دریایی در این فصول به‌ویژه در شب چله و شب‌های بعد از آن، قرار می‌گیرند.

تهران جعفر شهری در کتاب «تهران قدیم» نوشته است: «تهرانی‌ها شب یلدا با میوه‌های تازه فصل پاییز و میوه‌های خشک‌شده تابستان و آجیل از مهمانان پذیرایی می‌کردند و معتقد بودند خوردنی‌های سفره شب یلدا مثل خوراکی‌های پای سفره هفت‌سین می‌تواند طبیعت گرم را سرد و طبیعت سرد را گرم کند.» از سرگرمی‌های خانواده‌های تهرانی، قصه‌گویی شامل قصه خیر و شر، سنگ صبور، ماه‌پیشونی و... بود.

چهارمحال و بختیاری پختن نانی قطور به نام گرده که در میان آن مهره‌ای آبی قرار می‌دهند از آیین‌های اهالی چهارمحال و بختیاری است. آنها این نان را بین افراد خانواده تقسیم می‌کردند و فردی که مهره آبی در تکه نانش می‌افتاد به عنوان فرد خوش‌شانس معرفی می‌شد. یکی دیگر از رسم‌های جالب چهارمحال و بختیاری آش‌کشک است که با کدوتنبل آب‌پز شده درست می‌شود.

خراسان شمالی خراسان شمالی به دلیل داشتن اقوام مختلف، آیین‌های گوناگونی را در هر یک از ایام سال دارد. به همین علت در برگزاری شب یلدا اشتراک‌های فراوانی بین اقوام مختلف استان به چشم می‌خورد. مردم قدیم معتقد بودند میان فرشته خوبی و بدی در این شب جنگی درمی‌گیرد که با شکست اهریمن (فرشته بدی) در طلوع آفتاب به پایان می‌رسد.

خراسان رضوی از لوازم «میزد» یا سفره شب چله میوه‌های تر و خشک و نیز آجیل یا به اصطلاح «لرک» بود. همچنین «سرحمومی» یکی از آیین‌های خاص خراسانیان بود. خانواده‌ها ازدواج جوانان خود را به گونه‌ای تنظیم می‌کردند که فردای این شب یعنی «خورروز» آنان به خانه بخت بروند. بر این اساس عروس و داماد در این شب به حمام برده می‌شدند و آیین حنابندان برای عروس و کیسه‌کشی برای داماد در فضایی شاد انجام می‌شد.

خراسان جنوبی مراسم کف‌زنی و آیین شب چله نودامادها از آداب و رسوم خاص مردم خراسان جنوبی است که در شب‌های چله انجام می‌شود. در مراسم کف‌زنی، افراد فامیل در شب یلدا دور هم جمع می‌شوند و در هوایی سرد، کف را که نوعی شیرینی محلی شبیه بستنی است، هم می‌زنند تا به صورت کف درآید، بعد آن را می‌خورند. در مراسم شب چله نودامادها نیز خانواده داماد با خرید هدیه‌های مختلف، میوه، خشکبار و شیرینی به دیدن نوعروس می‌روند.

خوزستان مردم خوزستان تا سحر انتظار می‌کشند تا از قارون افسانه‌ای استقبال کنند. قارون در لباس هیزم‌شکن برای خانواده‌های فقیر تکه‌های چوب می‌آورد. این چوب‌ها به طلا تبدیل می‌شوند و برای آن خانواده، ثروت و برکت به همراه می‌آورد. شاهنامه‌خوانی و شعرخوانی و شکستن فندق در شب یلدا از دیگر آیین‌های طولانی‌ترین شب سال در این استان است.

زنجان زمان‌های قدیم مردم زنجان در شب یلدا، ظرفی از حلوا و قاووت را روی طاقچه پشت پنجره می‌گذاشتند و کنار آن گلدانی زیبا و پرگل و یک آینه قرار می‌دادند و اعتقادشان بر این بود که خضر نبی (ع) شب هنگام برای خوردن حلوا و قاووت به خانه آنها خواهد آمد. سپیده که سر می‌زد اگر اثری از جای انگشت روی خوراکی می‌دیدند آن را نشانه برآورده‌شدن حاجت خود می‌دانستند.

سمنان در بسیاری از روستاهای سمنان مرسوم است که دامداران در شب چله، گوسفند پرواری را تحت عنوان چله‌کشی قربانی و گوشت آن را قرمه می‌کنند. از این گوشت که در شکمبه حیوان ذخیره می‌شود برای تهیه غذا در فصل سرد سال بهره می‌برند. برخی بنا بر باوری کهن خوردن چهل نوع میوه را در این شب توصیه می‌کنند و به منظور رفع گرمی، خوردن هندوانه را لازم می‌دانند.

سیستان‌وبلوچستان در منطقه سیستان خوردنی خوشمزه و زمستانه این شب دوشو (دوشاب) نام دارد که از ترکیب خرمای خوب مضافتی به همراه روغن زرد حیوانی آماده میشود. در فرهنگ بلوچی هم نکته این است که دو چله داریم؛ از 15 آذر به مدت 40 شبانه‌روز و از اوایل بهمن تا 15 اسفند.

فارس قربانی‌کردن در کازرون، درست‌کردن هفت‌تخم گیاهی در فسا، شیربرنج در مرودشت، پختن کماچ (نوعی شیرینی) در داراب و آش دوغ در فیروزآباد برخی از رسوم اهالی استان فارس در شب یلداست. آنها همچنین شاهنامه‌خوانی و شعرخوانی از عاشقانه شیرین و فرهاد را از یاد نمی‌برند.

قزوین قزوینی‌ها درباره شب یلدا باورهای جالبی دارند. از جمله این که می‌گویند اگر در این شب «ننه‌سرما» گریه کند، باران می‌بارد، اگر پنبه‌های لحاف او بیرون بریزد، برف می‌آید و اگر گردنبند مرواریدش پاره شود، تگرگ می‌بارد. در شب یلدای قزوین مانند همه نقاط ایران، هندوانه شب‌چره اصلی است اما شام در این شهر کله‌پاچه می‌خورند.

قم آجیل، گندم برشته، میوه‌های فصلی، انواع تخمه و بادام زمینی، شیرینی، انار، سوهان و پشمک از تنقلات قمی‌ها در شب یلداست. مردم قم همچنین در این شب با تهیه خوراکی مخصوص شب یلدا و هدیه به خانواده‌های نیازمند آنها را در شادی این شب شریک می‌کنند.

کردستان سنندجی‌ها چند ماه قبل از شب چله، خربزه‌های کوچکی را که از روستای سراب قامیش تهیه می‌شود در تفاله سرکه می‌اندازند تا برای این شب کالک تورش (خربزه ترش) که از اصلی‌ترین موارد سفره است را داشته باشند. غذای این شب عموما دلمه برگ مو و کلم است که گوشت را لابه‌لای آن می‌گذارند.

کرمانشاه کرمانشاهی‌ها میوه‌هایی در این شب می‌خورند که به گونه‌ای نمادی از خورشید است؛ مانند هندوانه سرخ، انار سرخ، سیب سرخ یا لیموی زرد. آنها همچنین قصه‌هایی از عشق جاودانه شیرین و فرهاد، رستم و سهراب، حکایت حسین کرد شبستری و خواندن اشعار زیبا و دلنشین شامی کرمانشاهی را تعریف می‌کنند.

کرمان کرمانی‌ها در این شب مانند آن چه توسط اجدادشان انجام می‌شده است در شب یلدا در خانه بزرگ هر خانواده دور هم جمع می‌شوند، سفره‌ای از پته روی قالی کرمانی پهن می‌کنند و دور اتاق را پشتی‌های پته‌دوز قرار می‌دهند. در میانه سفره نیز ظرفی از پسته، هندوانه، انارهای سیاه‌دانه روستاهای اطراف، کلمپه (شیرینی سنتی کرمان)، قهوه قوتو و تنقلات دیگر می‌گذارند.

کهگیلویه و بویراحمد در این شب به نیت بارش برف و سفیدی زمستان، آش‌های محلی مثل شیربرنج یا دووا (آش دوغ) در تشت‌های بزرگ می‌پزند تا جوابگوی جمعیت زیاد اعضای خانواده باشد و اعتقاد دارند چون از اوایل شروع فصل سرما غذای داغ و گرم می‌پزند در این شب باید غذایی مثل آش دوغ درست کنند.

گلستان در این شب جوانان گلستان به خانه پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها می‌روند و ضمن دورهم‌نشینی و خواندن حافظ، شاهنامه و نقل‌اندازی (داستان‌های شفاهی) می‌کنند و شیرینی‌هایی چون «مت و کسمک» می‌خورند. بازی‌هایی چون قلعه پوده، خسوخسو، کشتی کچ‌گردان نیز در برخی روستاهای سیستانی‌نشین رواج دارد.

گیلان در برخی از نقاط گیلان بر این باورند که همه آب‌های جهان در لحظه‌ای نامعین در این شب می‌بندند و حالت منجمد پیدا می‌کنند و هر کس آن لحظه را دریابد، هر مرادی داشته باشد و از خدا بخواهد حاصل می‌شود. برخی نیز معتقدند در این شب، درختان سرشان را پایین می‌آورند و در این لحظه اگر شخصی از خواب بیدار شود، هر نیتی بکند خواسته‌اش برآورده می‌شود.

لرستان در گویش لرستانی به شب یلدا یا شب چله «اول قاره» گفته می‌شود. در این شب جوانان و نوجوانان روی پشت بام‌ها می‌روند و با شور و نشاط زیاد جمله «امشو اول قاره» را سر می‌دهند و به این صورت حال و هوای خاص شب یلدا را دوچندان می‌کنند.

مازندران مراسم «چله‌شو» در شهرهای استان مازندران آن قدر مهم است که برای مثال اگر خانواده‌ای در این شب تدارکی برای شام نداشته باشد آن را امری بدشگون می‌دانند. تدارکات این شب مهم از چند روز قبل آغاز می‌شود و در آخرین روز ماه پاییز کارها همراه با خانه‌تکانی و دانه‌کردن انار و پاک‌کردن برنج برای شام شب ادامه پیدا می‌کند.

مرکزی یکی از آیین‌های شب چله مردم این استان کشتن گوسفند مخصوصی به نام «اتلیک» است. روستاییان این نوع گوسفند را در فصل تابستان از بین گوسفندان خود جدا و به خوبی آن را پروار می‌کنند تا برای زمستان خوب چاق و فربه شود. به محض این که زمستان فرا رسید، گوسفند را قربانی می‌کنند و از آن غذای بسیار لذیذی برای شام شب چله تهیه می‌کنند.

هرمزگان مردم استان هرمزگان نیز با جمع‌شدن افراد خانواده در منزل یکی از بزرگان فامیل ازجمله پدربزرگ و مادربزرگ‌ها و بیان «چیچکا» (داستان‌های افسانه‌ای)، چیستان، روایت‌های تاریخی، خاطره‌گویی، حافظ‌خوانی، گرفتن فال حافظ و قرائت قرآن شب چله را سپری می‌کنند.

همدان قبل از آمدن یلدا، خانم‌های همدانی با تدارکات زیادی از قبیل بندکردن انگور و آویزان‌کردن به سقف منازل و همچنین دعوت اقوام و خویشان و آماده‌کردن انواع آجیل برای این شب آماده می‌شوند. انار، انجیر خشک، شاهدانه، نخود، گردو، بادام، گز، مویز، شانی، کشمش سبز، انگور بند، توت خشک، گندم، تخمه هندوانه و خربزه بو داده از تنقلات شب یلداست.

یزد یزدی‌ها در این شب خوراکی خاصی به نام آش شولی دارند که همچنان در خانواده‌ها مرسوم است و برای پخت آن برنامه دارند و حتما در شب یلدا در خانه‌ها بوی این غذای محلی به مشام می‌رسد. یکی دیگر از رسوم شب چله برافروختن آتش است.