احمد شاملو؛ این بار از زاویه مخالفان و پرخاش‌گران

عصر ایران؛ مهرداد خدیر - در بیست و‌یکمین سالگرد درگذشت احمد شاملو - شاعر، نویسنده، مترجم، فرهنگ‌نویس و روزنامه‌نگار شاخص ایرانی - همچنان شعر و نثر و صدای اوست که باقی مانده و پژواک دارد نه اتهاماتی که مخالفان او در حیات و ممات، هزار بار گفتند و نوشتند و پرخاش‌هایی که ترک نمی کنند و «نابسوده‌هایی که بر زبان شان است».

اتهاماتی از این دست که در نوجوانی برای آلمان‌ها جاسوسی می‌کرده و انگار نه انگار که بسیار کسان جز او نیز از شدت نفرت از روسیه تزاری و انگلستان و دخالت‌های این دو خاصه اولی که بخش‌هایی از میهن را هم جدا کرده بود خام‌دستانه به آلمان‌ها دل بسته بودند. همان گونه که بعد از روی کار آمدن لنین در اتحاد شوروی، ملک الشعرای بهار و عارف قزوینی در وصف او نوشتند و او را «فرشته رحمت» لقب دادند و با منطقی که شاملوی نوجوان را نکوهش می‌کند بهار و عارف پخته‌تر را بیشتر باید نواخت و نباید از «دماوندیه بهار» لذت برد و پیوند شعر و موسیقی در سخن عارف و آزادی خواهی او را نباید ستود و به جای آن به چشم داشتن شان به لنین باید پرداخت و نوشته بهار را توی سر او زد که: «دو دشمن از دو سو ریسمانی به گلوی کسی انداختند که او را خفه کنند. هرکدام یک سر ریسمان را گرفته می‌کشیدند و آن بدبخت در میان تقلا می‌کرد، آنگاه یکی از آن دو خصم یک سر ریسمان را رها کرد و گفت: ای بیچاره من با تو برادرم و مرد بدبخت (ایران) نجات یافت. آن مرد که ریسمان گلوی ما را رها کرده لنین است.» و از عارف قزوینی هم این شعر: ای لنین ای فرشته رحمت قدمی رنجه کن تو بی‌زحمت تخم چشم من آشیانه توست پس کرم کن که خانه خانه توست یا خرابش بکن و یا آباد رحمت حق به امتحان تو باد! احمد شاملو البته از این دست اشعار ندارد. چه لنین چه غیر او و شعر و صدای او ماندگار شده و طعنه امیز است که دشمنان او در حالی اتهام می‌زنند عضو حزب توده بوده که «جلال آل‌احمد» ی را می‌ستایند که اتفاقا عضوتر بوده است و هوشنگ ابتهاج و نیما و اخوان را چه می کنند؟! شعر و صدای شاملو ماندگار شده و وقتی عضویت در کانون نویسندگان «با هدایت ساواک» را اتهام او می دانند این پرسش پیش می‌آید که چرا غلامحسین ساعدی دیگر عضو کانون را همان ساواک هدایت کننده دستگیر و شکنجه کرد؟ شعر و صدای بامداد شاعر در حافظه ایرانیان خوش نشسته و اندیشه ضد اندیشه، او را به دریافت حقوق از دفتر فرح دیبا و هم زمان از ده جای دیگر متهم می کنند غافل ازاین که در ذهن جوان امروزی چنین رویکردی در صورت صحت هم بیش از آن که سرزنش شاملو باشد ستایش دفتر فرح پهلوی است که به آدم هایی چنین توجه نشان می داده است. شعر و صدای شاعر با مرگ او نمرده و زنده و پرطنین همواره شنیده می شود ولو مخالفان او را به «سرقت ادبی» متهم کنند و «شاعر درباری و ضد ایرانی» لقب دهند و وزیر کنونی ارشاد را به خاطر استفاده از شعر او در رثای سردار سلیمانی و توییت «جمعه‌های سوگ» سرزنش کنند. شعر وصدای شاعر را می‌توان شنید ولو او را «مبتذل» بخوانند حال آن که محمد رضا شفیعی کدکنی که شاملو را «‌فرزند زنازاده شعر پارسی» لقب داده می‌گوید: «اکثر شاعران، شعر مبتذل داشته اند اما شاملو هیچ شعر مبتذلی ندارد». طرفه این که بر زندگی سیاسی و اجتماعی او خرده ها می گیرند و برخی هم البته می تواند وارد باشد ولی نوبت به کلام که می رسد حرفی در میان نیست و سخنی در چنته ندارند و از دو حال خارج نیست. پرخاش گران یا حظی نمی برند از آن طنین و موسیقی کلمات که مشکل در ذوق ناشناسی شان است و این جماعت اگر ذوق داشتند که روزگاری دیگر داشتیم یا جادوی کلکات را دریافته اند که به گوینده چه کار دارند و با این منطق بر سعدی هم بتازند به خاطر هلاکوخان و هزلیات و بر حافظ که طعنه فراوان دارد و مولانا که پاره ای فقیهان تا مرز تکفیر هم او را برده اند. در این که شاملو ستیهنده بود و خود نیز سر به سر دیگران می‌گذاشته تردیدی نیست اما راز آن را دریکی از نامه‌های او می‌توان جست که در 30 آبان 1342 خورشیدی نوشت: «آیدای من! من مظلوم واقع شده بودم. زندگی به من ظلم کرده بود. زندگی مهمل و نحسی که تا امروز داشته‌ام، شایسته من نبود. من خود را به گروهی واگذاشته بودم و اینان تصور می‌کردند قدر من تا به همین پایه است. وقت آن رسیده است که جامعه حق مرا به من باز دهد و این کار آغاز شده است. اندکی دیر شده اما من از آن ناراضی نیستم... فردایی می رسد که تو نام مرا به دنبال خود بگذاری و همه چیز آفتابی شود...».

13 سال بعد و نامه ای دیگر نشان می دهد این آرزو و در واقع این تکاپوی مستمر به بار نشسته: «فکر می کردم کسی اینجا ما را نمی‌شناسد و تحویل نمی گیرد. اما همان روزهای اول شروع شد. آرتور میلر تلفن کرد و دیداری داریم برای فردا. از تگزاس تلفن کردند و دعوت کردند به فستیوال بین‌المللی شعر که از 12 تا 15 آوریل در شهر آستین برگزار می شود و به سمینار ترجمه زبان های خاورمیانه دعوت شده‌ام». - [هر دو به نقل از کتاب تهران، خیابان آشیخ هادی] درباره این شاعر، روزنامه‌نگار، مترجم و نویسنده در همین تارنما بارها نوشتم و به همین خاطر کوشیدم این بار از زاویه مخالفان و اتهام زنندگان هم او را بررسم و نکات قبلی را تکرار نکنم. پرخاش گران حرفه ای هم اما بعید است از خواندن این سطور لذت نبرند:

روزی ما دوباره کبوترهایمان را پیدا خواهیم کرد و مهربانی دست زیبایی را خواهد گرفت روزی که کمترین سرود بوسه است روزی که دیگر درهای خانه شان را نمی بندند قفل، افسانه‌ای است و قلب، برای زندگی بس است

روزی که معنای هر سخن، دوست داشتن است تا تو به خاطر آخرین حرف دنبال سخن نگردی روزی که آهنگ هر حرف زندگی است تا من به خاطر آخرین شعر رنج جست و جوی قافیه نبرم

.... روزی که ما دوباره برای کبوترهایمان دانه بریزیم و من آن روز را انتظار می کشم حتی روزی که دیگر نباشم... هر چند در پاسخ به تخریب و هتک و اتهام زنی می توان باز سخن او در «مدایح بی صله» را یادآور شد: آن نابسوده را که بر زبان ماست کجا آموخته ایم؟ حدس می زنم کسانی پای همین نوشته باز بد و بیراه بگذارند و مستقل اندیشیدن را نپسندند و تکرار و القا را ترجیح دهند اما به راستی می توان پرسید «این نابسوده‌ها را / که بر زبان ماست / کجا آموخته ایم؟» با این همه فحش و بد و بیراه همین که 55 سال زندگی کرد در حالی که جلال به 50 هم نرسید، همین که از غم نان رها شده بود و کتاب های او فراتر از تیغ سانسور فروخته می شد و آیدایی کنار او بود که «پرستار» ش می خواند به هر دو معنی پرستش و مراقبت و به همین سبب «زن» در نگاه او فراسوی پیکر و جسم، هم خواستنی بود از بخت یاری هایی است که نصیب کمتر روشنفکر معاصر شده است. کافی است به یاد آوریم زندگی غلامحسین ساعدی یا اسلام کاظمیه یا شاهرخ مسکوب چگونه در پاریس به پایان رسید و او در بیمارستان ایران مهر تهران چشم از جهان بست و 10 هزار نفر پیکر او را تشییع کردند و اگر سه ماه قبل اغلب روزنامه ها را نبسته بودند یا مثل امروز فضای مجازی و شبکه های اجتماعی مردم را به هم متصل کرده بود، جمعیت افزون تری هم حاضر می شد. وقتی از شاعری در اندازه و آوازه او سخن می گوییم اتهامات مبتذلی که اگر راست هم باشد نقل آنها تهوع آور است، کارنامه ای را عرضه نمی کند. سخن خود او اما گویاتر است. شاعر را دوست ندارند، واژه ها را هم دوست ندارند: من برگ را سرودی کردم سرسبزتر ز بیشه

من موج را سرودی کردم پرنبض‌تر ز انسان

من عشق را سرودی کردم پرطبل‌تر ز مرگ

سرسبزتر ز جنگل من برگ را سرودی کردم

پرتپش‌تر از دل دریا من موج را سرودی کردم

پرطبل‌تر از حیات

من مرگ را سرودی کردم...