افغان‌ها؛ غریبان آشنا / انگ نژادپرستی بر پیشانی ایرانی‌ها می‌چسبد؟
اقتصادنیوز: تصاویر منتشر شده از تعدادی مهاجران افغان در ایران با پیراهن‌هایی که عکس طالبان روی آن نقش بسته، خبرساز شده است.
به گزارش اقتصادنیوز، این ماجرا با واکنش برخی از کاربران فضای مجازی روبرو شد؛ کاربرانی که تاکید کردند مهاجران افغان باید حضور محدود شده‌ای در ایران داشته باشند.
آرش نصر اصفهانی، جامعه‌شناس به بررسی ریشه‌های این تفکر علیه افغانستانی‌ها در ایران پرداخته و به سوالات اکوایران در این زمینه پاسخ داده است که در ادامه می‌آید:
ما آمار رسمی درخصوص اینکه چه تعداد مهاجرین افغانستانی در کشور وجود دارند در اختیار نداریم. آمارها تلورانس بالایی دارند. برخی از هشت میلیون نفر می‌گویند و برخی دیگر این آمار را 4 میلیون اعلام می‌کنند. آیا به طور مشخص از جانب نهادهای حاکمیتی پیمایش یا فعالیتی صورت گرفته تا آمار افغانستانی‌هایی که در ایران زندگی می‌کنند، مشخص شود؟
از چهار دهه گذشته و از زمان ورود مهاجرین افغانستانی به ایران همیشه این مسئله وجود داشته که چه تعداد افغانستانی در ایران حضور دارند. راه‌حل اینکه بتوانیم بفهمیم دقیقا تعداد افغانستانی‌ها چقدر است این است که حضور هر افغانستانی در ایران را ثبت کنیم. یعنی دولت بداند که یک افغانستانی با چه هویتی در ایران ساکن است اما مشکلی که همیشه وجود داشته این است که ما معمولاً طرح‌های مستمر ثبت مهاجران در ایران نداریم. به خاطر همین مسئله همیشه یک جمعیت افغانستانی غیرقانونی در ایران وجود داشته به اضافه یک بخشی که درواقع ثبت شده است. این مسئله باعث می‌شود که همیشه آمارها تخمینی باشد یعنی ما یک جمعیتی داریم که مشخصاً می‌دانیم چه تعدادی هستند و آمارش را دولت در اختیار دارد و یک جمعیت غیرقانونی هم داریم که تعدادش را نمی‌دانیم. معمولاً در سال‌های اخیر این اتفاق می‌افتد که پس از گذشت چند سال، این تصور ایجاد می‌شود که تعداد افغانستانی‌هایی که به‌صورت غیرقانونی در ایران حضور دارند افزایش یافته است. یک طرح سرشماری ایجاد می‌شود که به این گروه مدارک اقامتی اعطا می‌شود و تعداد آنها مشخص می‌شود. این طرح‌های سرشماری معمولاً دوباره متوقف می‌شود و به واسطه همین توقف، جمعیتی که به شکل غیرقانونی وارد ایران می‌شوند زیاد می‌شود و دوباره آمارها بهم می‌خورد تا طرح سرماری جدید ایجاد شود. اگر بخواهیم در مورد آمار افغانستانی‌های ساکن ایران صحبت کنیم، در طول دهه 90 تقریباً پذیرفته شده بود که تعداد افغانستانی‌ها در ایران حدود 3 میلیون نفر است که از این تعداد، حدود 1.5 میلیون نفر شکلی از اوراق هویتی را داشتند که ایران به پناهندگان افغانستانی از ابتدای دهه 80 اعطا کرده بود. حدود 1 تا 1.5 میلیون نفر به صورت غیرقانونی در ایران زندگی می‌کردند؛ یعنی مدرک قانونی برای اقامت نداشتند.
این لفظ غیرقانونی که در صحبت هایتان است به معنای کسانی است که اوراق هویتی ندارند؟
یعنی کسی که از نظر دولت ایران مجوزی برای اقامت در ایران ندارد.
یعنی برای ورود افراد استفاده نمی‌شود؟
کسی که به شکل قاچاق وارد ایران شده باشد ممکن است که اوراق هویتی نداشته باشد اما ممکن است که کسی اوراق هویتی هم داشته باشد اما به هر دلیل اوراق هویتی‌اش منقضی شده باشد. این فرد اکنون دیگر مجوز اقامت در کشور ایران را ندارد و در نتیجه کلمه غیرقانونی، کلمه‌ای است که دولت برای کسانی که مدارک هویتی ندارند به کار می‌برد. این تمایز، یک تمایز تعریف شده دولتی است. با شروع کرونا به واسطه اینکه فعالیت‌های اقتصادی در ایران کم شد، جریان برگشت به افغانستان را شاهد بودیم. ما وقتی می‌گوییم 3 میلیون افغانستانی در دهه 90 در ایران بودند، این جمعیت جابجایی هم دارد. یعنی کسانی از افغانستان به ایران می‌آمدند و از ایران به افغانستان برمی‌گشتند. برآورداین بود که حدود 500 هزار نفر در سال وارد ایران می‌شوند و همین تعداد هم از ایران خارج می‌شوند. با شروع کرونا خروج افغانستانی‌ها به عددی حدود 800 هزار نفر رسید و خروج زیادتر شد. بعد از روی کار آمدن مجدد طالبان، شاهد یک جریان جدید از ورودی افغانستانی‌ها به ایران بودیم که به واسطه ترس از تبعات روی کار آمدن طالبان مانند کسانی که با دولت قبلی همکاری داشتند و غیره به سمت ایران آمدند. بخش زیادی از جمعیتی که به سمت ایران آمدند طبیعتاً توسط ایران در مرزها برگردانده شدند ولی از مسیر غیرقانونی وارد کشور شدند. این اتفاق باعث شد که جمعیت زیادی دوباره بدون مدرک هویتی در ایران اقامت داشته باشند و این ابهام به وجود آمده که بلاخره چه تعداد افغانستانی در ایران حضور ندارند. طرح سرشمالی 1401 اجرا شد و دوباره با همان منطق پیشینی که گفتم اجرا شد. براساس آمار رسمی، 2 میلیون و 200 هزار نفر در آن طرح ثبت نام کردند. این تعداد مهاجر افغانستانی، هم کسانی بودند که پیش از این در ایران حضور داشتند و مدارک هویتی نداشتند و هم کسانی که به تازگی به ایران آمده بودند. براساس این عددی که سرشمارش شد به اضافه حدود یک میلیون و 600 هزار نفری که قبلاً مدارک هویتی داشتند، به نظر می‌رسید که تعداد مهاجرانی که در حال حاضر در ایران حضور دارند، به همان عدد حدود 4 میلیون نفر می‌رسد. بخشی از افغانستانی‌ها هم بودند که نمی‌توانستند در این طرح‌های سرشماری زندگی کنند یا در مناطق ممنوعه زندگی می‌کردند..
مناطق ممنوعه کجاست؟
یعنی جاهایی که از نظر دولت ایران اسکان افغانستانی‌ها در آنها ممنوع است.
چه مکانی‌هایی ممنوعه هستند؟
سکونت در تمام مناطق مرزی به‌صورت کلی برای حضور اتباع خارجی و به‌طور مشخص افغانستانی‌ها ممنوع است. در برخی از استان‌های مرکزی، کل استان برای سکونت افغانستانی‌ها آزاد است اما استان‌هایی هم هستند که برخی از شهرستان‌های آن استان، حضور افغانستانی‌ها ممنوع است.
یعنی حضور افغانستانی‌ها در استان سیستان و بلوچستان که یک استان مرزی محسوب می‌شود، ممنوع است؟
بله از لحاظ قانونی ممنوع است و تلاش زیادی هم می‌شود که جمعیت افغانستانی‌های ساکن این استان به سمت مرکز کشور سوق داده شوند. این مسئله، مصوبه شورای عالی امنیت ملی کشور است که می‌گوید استقرار اتباع خارجی در مناطق مرزی می‌تواند برای کشور مخاطرات امنیتی داشته باشد چون می‌توانند بافت مناطق مرزی را تغییر دهند و درنتیجه اتباع خارجی به مناطق مرکزی سوق داده می‌شوند. اگر به آمارهای دهه 60 یا 70 نگاه کنید، استان‌های خراسان یا سیستان و بلوچستان بیشترین جمعیت افغانستانی‌ها را در خودشان جا داده بودند اما الان بیشترین تعداد افغانستانی‌ها در استان تهران تمرکز دارد. به این دلایل تعدادی از افغانستانی‌ها از سرشماری جا مانده‌اند و برخی از آنها هم غیرقانونی در ایران حضور دارند. در حال حاضر براساس اعلام سازمان پناهندگان سازمان ملل، حدود 500 هزار نفر افغانستانی بدون مدرک در ایران زندگی می‌کنند که افزون بر آن 4 میلیون نفری که خودمان ارزیابی کرده‌ایم به عدد 4 میلیون و 500 هزار نفر می‌رسیم. وزیر کشور چندی پیش تعداد افغانستانی‌های ساکن ایران را 5 میلیون نفر اعلام کرد. یعنی برآورد وزارت کشور این است که یک میلیون نفر افغانستانی بدون مدارک اقامتی در ایران زندگی می‌کنند. اگر ما از 5 میلیون نفر افغانستانی حرف می‌زنیم، 4 میلیون نفر از آنها دارای یک‌شکل از مدارک اقامتی هستند که دولت ایران آن را صادر کرده است.
یعنی دولت ایران حضور آنها را پذیرفته است؟
پاسخ: بله پذیرفته است. حداقل به شکل موقت و به صورت بازه‌های سه ماهه که قابل تمدید است، حضور افغانستانی‌های دارای مدرک در ایران رسمی است و اینکه گفته می‌شود تعداد زیادی از ان‌ها به صورت غیرقانونی در ایران زندگی می‌کنند درست نیست. یعنی از هر 5 افغانستانی، 4 نفر آنها مدرک رسمی دارد که به او اجازه می‌دهد در ایران اقامت داشته باشد.
سال‌های قبل در میان افغانستانی‌ها هم ترس دیپورت شدن وجود داشت و به آنها گفته می‌شد که نباید در طرح‌های سرشماری شرکت کنند.
اگر 4 دهه حضور افغانستانی‌ها در ایران را در نظر بگیرید، همیشه حضور در طرح‌های سرشماری به نفع افغانستانی‌ها بوده است. اگر کسانی که در آمار ایران جزو پناهنده محسوب می‌شوند یعنی دارای کارت آمایش، کسانی هستند که در اوایل دهه 80 در یک طرح سرشماری شرکت کرده بودند. کسانی که پاسپورت خانواری دارند در یک طرح سرشماری در دهه 90 شرکت کرده بودند. این دانش در خود جامعه افغانستانی‌های ساکن ایران وجود دارد که شرکت در این طرح‌های سرشماری بهتر از شرکت نکردن است. با شرکت در سرشماری، شکلی از مدارک را تحویل می‌گیرند که ممکن است در آینده شکلی از اقامت بلندمدت‌تر ارائه شود. در همان دوران سرشماری هم صف‌های بسیار طولانی شکل می‌گرفت و در طرح سرشماری شرکت می‌کردند. بسیاری از کارگران افغانستانی روزمزد هستند و برای تهیه نان شبشان محتاج کار کردن در روز هستند اما بسیاری از آنها در این صف‌های طولانی سرشماری شرکت می‌کردند تا مدرک بگیرند. احتمال اینکه کسانی در طرح‌های سرشماری شرکت نکنند کم است. چرا که هراتفاقی که قرار باشد برای یک افغانستانی از جهت اخراج از کشور بیفتد، چه در این طرح شرکت کند یا شرکت نکند ممکن است آن اتفاق بیفتد. شرکت نکردن در طرح‌های سرشماری مزیتی برای افغانستانی‌ها ندارد. به‌هر حال برآورد این است که تعداد کسانی که در سرشماری شرکت نکرده‌اند خیلی عدد قابل ملاحظه‌ای نسبت به کسانی که در این طرح شرکت کرده‌اند نیست.
یک تصویر کلیشه‌ای شاید در ذهن ما وجود داشته باشد که افغانستانی‌ها اغلب کارگران ساختمانی هستند اما در سال‌های اخیر این تصویر و این کلیشه به نوعی شکسته شده است. آنها اقشار مختلفی هستند و کارهای مختلفی دارند انجام می‌دهند. آیا برآوردی وجود دارد که این مهاجران چه شغل‌هایی دارند و در چه قسمت‌هایی مشغول به کار هستند؟
پاسخ به این سوال و سوالات دیگر را در متن کامل این گفت و گو که در اکوایران منتشر شده است بخوانید. نسخه کامل تصویری این مصاحبه را در ادامه مشاهده می‌کنید؛
همچنین بخوانید