اقتصاد در کانون دیدار رئیسی - شی
چین یکی از مهم‌ترین کشورها در سیاست خارجی ایران به شمار می‌رود؛ کشوری که حتی در دوره تحریم ها نیز یکی از مشتریان نفتی ایران بوده و همواره به همراه امارات در ردیف اول یا دوم کشورهای واردکننده کالا به ایران محسوب می‌شود. همچنین نقش چین در برجام نیز برای تهران از اهمیت بسزایی برخوردار است. همزمان با سفر سه روزه ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران به چین بار دیگر روابط و مناسبات سیاسی و اقتصادی...
برای بررسی روابط ایران و چین، برخی موضوعات بیش از سایر متغیرها اثرگذار است که از آن جمله می‌توان به نفوذ چین در خاورمیانه و وابستگی اش به انرژی این منطقه، روند همکاری دو کشور در خصوص سند همکاری 25 ساله و مساله برجام اشاره کرد. چین یکی از طرفین برجامی است که در این سال‌ها همواره در کنار روسیه، آمریکا و کشورهای اروپایی در قبال حل مساله هسته ای ایران نقش آفرینی کرده است. چین نگاه سفت و سختی به رژیم منع اشاعه دارد و از این رو در سال‌های2006 تا 2008 که گفت‌وگوهای هسته ای به بن بست خورد و کشورهای غربی همصدا تحریم هایی را علیه ایران اعمال کردند چین نیز با آنها همراهی کرد و به پنج قطعنامه ضدایرانی شورای امنیت رای مثبت داد. اما در سال‌های اخیر و بعد از خروج دونالد ترامپ از توافقی که تیر ماه سال 94 حاصل شد، پکن تقریبا همراستا با مسکو از رویکرد تهران حمایت کرده اند.
البته از اسفند سال 1400 که روسیه درگیر جنگ اوکراین شد تاحدودی نگاه دو کشور نسبت به حل مساله هسته ای ایران متفاوت شده است؛ زیرا روسیه با هدف آنکه ایران تحت تحریم ، آن کشور را همراهی کند خیلی از وضعیت فعلی ناخشنود نیست اما پکن برخی منافع را از به نتیجه رسیدن گفت‌وگوهای هسته ای دنبال می‌کند که از جمله می‌توان به مسیر امن تامین انرژی از خاورمیانه اشاره کرد. در این گزارش روابط ایران و چین متاثر از برجام در سه سطح مورد بررسی قرار می‌گیرد.
سطح اول: برجام
نخستین سطح، دیدگاه و بینش چین درباره برجام و رژیم منع اشاعه است؛ در اینجا این پرسش مطرح است که نگاه پکن به برجام که عاملی است برای کنترل برنامه هسته ای ایران، چیست؟ در این راستا شی جین پینگ، رئیس جمهور چین به ابراهیم رئیسی، همتای ایرانی اش، گفت که چین به مشارکت سازنده در مذاکرات احیای توافق هسته ای [برجام] ادامه خواهد داد. در همین رابطه رحمن قهرمانپور، پژوهشگر مسائل بین‌الملل در پاسخ به «دنیای‌اقتصاد» توضیح داد که نگاه چین به مساله کنترل تسلیحاتی، نگاه ثابتی نیست؛ چین جزو پنج کشور هسته ای جهان است و در حال حاضر که مشغول تقویت زرادخانه خود است، مایل نیست که تعداد کشورهای هسته ای جهان بیشتر شود. وی ادامه داد: «چین اکنون با تهدید هسته ای شدن ژاپن و کره‌جنوبی مواجه است و در مورد ایران نیز همین نگاه را دارد و نمی خواهد ایران در زمره کشورهای هسته ای قرار بگیرد.»
به گفته این کارشناس، چین مساله برجام را بیشتر تنش میان ایران و غرب می داند؛ یعنی تا الان چینی ها به این جمع بندی قطعی نرسیده اند که ایران قصد ساخت سلاح هسته ای را دارد و معتقد هستند غرب قدری در مورد برنامه هسته ای ایران اغراق می‌کند.
قهرمانپور تاکید کرد: «با توجه به این نگاه پکن، چینی ها بر این باورند که وقت و انرژی کافی برای پرداختن به مساله کنترل تسلیحاتی در جهان را ندارند که ایران را نیز شامل می‌شود.» همچنین این کارشناس مسائل چین توضیح داد: «از آنجا که چینی ها احساس می‌کنند وارد یک رقابت فراگیر و سریع با آمریکا و متحدانش شده اند، می خواهند انرژی و وقت خود را روی این رقابت متمرکز کنند و نه مساله‌ای مانند مساله هسته ای ایران یا مساله اعراب و اسرائیل.» وی نقش چین در مذاکرات احیای برجام را نقش حاشیه ای توصیف کرد و گفت که پکن نمی خواهد در این رابطه نقش محوری برعهده بگیرد. قهرمانپور معتقد است که چین به ایران به مثابه دوستی نگاه می‌کند که در شرایط دشواری است اما همزمان می گوید متاسفم که نمی‌توانم کمکت کنم!
این کارشناس گفت سیاست چین به این صورت است که می خواهد همزمان هم با ایران و عربستان رابطه داشته باشد و هم با غرب وارد تقابل نشود. در عین حال قهرمانپور ادامه داد که چینی ها شاید در مذاکرات پشت پرده چیزهایی بگویند که در عرصه عمومی مطرح نکنند. یعنی شاید مدارای آنها در عرصه عمومی به مثابه مدارا در عرصه دیپلماتیک نباشد.
سطح دوم: برجام و روابط دوجانبه
تاثیر برجام بر مناسبات دوجانبه تهران و پکن از آنجایی اهمیت دارد که به دنبال تحریم ها بخش بزرگی از روابط و قراردادهای بین چین و ایران در حالت تعلیق قرار گرفته و مشروط به احیای برجام است. هرچند قهرمانپور می گوید سهم ایران در اقتصاد چین خیلی اندک است و در اقتصاد چند تریلیون دلاری چین سهم ایران دیده نمی‌شود.
به گفته این کارشناس آنچه برای چین اهمیت دارد، جایگاه ایران در انرژی جهانی و موقعیتش در منطقه است.
وی معتقد است که چین می خواهد از ایران به عنوان وزنه تعادل در منطقه استفاده کند.
قهرمانپور درباره نقش چین در احیای مذاکرات نیز گفت: «غرب و ایران می خواهند که چین میانجی‌گر شود اما چین نمی خواهد و می گوید توان و وقت آن را نداریم. چین نیم نگاهی نیز به تلاش های نافرجام روسیه در این رابطه دارد.»
سطح سوم: برجام و بحث منطقه
مهم‌ترین دستورکار چین در حوزه منطقه، اقتصاد و تامین انرژی است و پکن از طریق اقتصاد می خواهد در کشورهای منطقه نفوذ کند. بنابراین در صورت عدم‌احیای برجام، ریسک و هزینه فعالیت های اقتصادی چین و تامین انرژی از منطقه افزایش پیدا می‌کند. چرا که ممکن است تنش و مواجهه سخت بین رقبا در منطقه به وجود بیاید و پکن نیز از این مساله بسیار متضرر خواهد شد. زیرا چین حدود 30درصد انرژی اش را از منطقه خلیج فارس تامین می‌کند.
قهرمانپور به این موضوع اشاره کرد که یکی از مسائل مهم در خصوص ایران برای چین این است که تهران به نوعی بازی چین و حضور آسیایی ها را در خلیج فارس با تهدید مواجه نکند. پژوهشگر مسائل بین‌الملل توضیح داد: «ایران یک موقعیت حساس ژئوپلیتیک در خلیج فارس دارد و چین به دنبال این است که در بلندمدت امنیت انتقال انرژی از خلیج فارس را تامین کند. به‌خصوص در رقابت با آمریکا این مساله برای پکن خیلی مهم است. بنابراین اگر تهدیدی از جانب ایران متوجه این منطقه شود، چین در مقابل این قضیه سکوت نخواهد کرد که ایران نیز نسبت به این مساله آگاه است.»
روابط ایران و چین در میانه تحریم ها
همچنین جاکوپو سیتا، پژوهشگر دانشکده دولت و امور بین‌الملل دانشگاه دورهام در مقاله ای با عنوان روابط ایران و چین در میانه تحریم ها نوشت: «رویکرد و واکنش پکن به مساله تحریم تهران و پایبندی به تحریم های اعمال شده توسط ایالات متحده و شورای امنیت، پاسخ به ماتریس پیچیده ای است که از سه بعد متمایز اما همزمان تشکیل شده است: روابط دوجانبه با ایران، رابطه با واشنگتن و موقعیت چین در جامعه بین‌المللی.»
سیتا با بیان اینکه هر بعد از این سه سطح با یک نقش بین‌المللی خاص همراه است، ادامه داد: «آنچه از تجزیه و تحلیل سه مطالعه موردی - قانون تحریم ایران و لیبی در سال 1996، قطعنامه های تحریمی شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران (10-2006) و پاسخ به کمپین فشار حداکثری واشنگتن در دوره ترامپ - به دست می آید، این است که برای چین، تحریم های ایران منبع ذاتی تضادها بین نقش های آن است.»
وی با اشاره به الگوی رفتاری چین در قبال این نقش های متضاد تاکید کرد: «پاسخ پکن به درگیری های در حال ظهور بین نقش هایش، محتاطانه و با هدف تعدیل تشدید احتمالی آنها بوده است. با این حال نقش چین در ارتباط با ایران جایگاه پایین تری نسبت به نقشی که در مقابل ایالات متحده و جامعه بین‌المللی ایفا می‌کند، دارد.»
نتیجه گیری
اگر بخواهیم نگاه چین به برجام را مورد واکاوی قرار دهیم، پکن هم می‌تواند به عنوان عنصری در جهت تسریع احیای گفت‌وگوهای هسته ای وارد عمل شود و هم می‌تواند مانند گذشته دستورکار حاشیه ای خود در مورد برجام را تداوم بخشد. یعنی خیلی به صورت مستقیم به مسائل ورود نکند.
هرچند با توجه به نقش جهانی چین و سطح روابط دوجانبه، اکنون تهران می‌تواند از طریق چین برای احیای برجام کانال بزند و به دولت های غربی فشار بیاورد تا برجام احیا شود؛ همان‌طور که اشاره شد امروز چینی ها نیز بیش از روس ها برای احیای برجام انگیزه دارند و به امنیت منطقه ای ناشی از احیای مذاکرات نیاز دارند. البته برخی کارشناس ها می گویند که پکن برای این موضوع هزینه بالایی نخواهد کرد. همچنین ایران باید درنظر داشته باشد که اگر تلاش های کافی و لازم را برای احیای برجام انجام ندهد ممکن است رویکرد چین نسبت به ایران در حوزه هسته ای تغییر کند و همکاری بیشتری را با کشورهای غربی انجام دهد؛ چه در حوزه اعمال و اجرای تحریم و چه در حوزه همکاری با غرب به‌ویژه در حوزه رژیم های بین‌المللی مانند رژیم عدم‌اشاعه یا رژیم های مربوط به صلح و امنیت بین‌المللی. صحبت های روز گذشته ند پرایس، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا در واکنش به سفر ابراهیم رئیسی به چین نیز موید همین موضوع است که ایران می‌تواند از طریق چین مسیر گفت‌وگوهای هسته ای را هموار کند. ند پرایس در این رابطه گفته است که همکاری با چین در چارچوب 1+5 دقیقا به این دلیل بود که برنامه هسته‌ای ایران چالشی برای آمریکا و چین است. به گزارش «انتخاب»، او در عین حال گفت: «چندی پیش آمریکا تلاشی هماهنگ برای تعامل با چین در مورد برنامه هسته‌ای ایران انجام داد، زیرا ما آن را چالشی برای هر دو کشور آمریکا و چین می‌دانیم.» او همچنین ادعا کرد: «ایران برای سیستم بین‌المللی چالش های دیگری نیز ایجاد می‌کند که بر چین نیز تاثیر می‌گذارند. این چالش های ایران، آمریکا را نیز شدت نگران می‌کند.»