الگوهای مدیریت آب؛ از کالیفرنیا تا سرزمین اژدها
تهران - ایرنا - بسیاری از کشورهای جهان در زمینه مدیریت مصرف آب با مشکلات فراوانی روبرویند اما نحوه مدیریت این منابع و شیوه بهره‌برداری از آن، حاوی نکات مهمی است که می‌تواند با توجه به شرایط ایران، مورد توجه قرار بگیرد.
بررسی مطالعات و تحقیقات اخیر نشان می‌دهد که به دلیل محدودیت در میزان نزولات جوی، از بین رفتن منابع آب‌های سطحی و به‌طور کل مدیریت نادرست منابع آبی، هم‌اکنون بیش از 2 میلیارد نفر در سراسر جهان به منابع آب زیرزمینی وابسته‌اند. این میزان از وابستگی نشان می‌دهد که با تداوم این روند آینده بسیاری از جوامع از جمله ایران با مسائل زیست محیطی غیرقابل جبرانی مانند پدیده فرونشست زمین، تخلیه مناطق مسکونی و بلا استفاده ماندن بسیاری از زمین‌های مسکونی و کشاورزی روبرو بوده و در وضعیت پیشرفته‌تر در تامین آب شرب هم با مسائل متعددی روبرو خواهد بود. روند تخلیه آب‌های زیرزمینی هم‌اکنون در بسیاری از نقاط دنیا از جمله چین، بخش‌هایی از اروپا، برخی ایالت‌های آمریکا، اغلب نقاط خاورمیانه و ایران، نشان‌دهنده وضعیت بحرانی در این مناطق است. اما لازم به ذکر است که بسیاری از این کشورها جهت کاهش، کنترل و مدیریت این بحران، روش‌هایی را به کار برده‌اند که برای تدوین استراتژی‌ها و برنامه‌های راهبردی کشور از اهمیت برخوردار است.
بر این اساس «مرکز مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران» در سال 99، گزارشی در خصوص کشورهایی که به بحران آب دچار شده‌اند و راهکارهایی در نحوه مدیریت آن ارائه داده که می‌تواند مورد توجه باشد.
راهکارهای مدیریت آب در برخی از کشورها
یکی از کشورهای بزرگ که به لحاظ نقش مهم خود در عرصه بین‌المللی مورد توجه است، کشور چین می‌باشد. این کشور با جمعیتی بالغ بر یک میلیارد و 433 میلیون نفر، در مدیریت تقاضای مصرف آب چندان موفق نبوده اما در «استراتژی افزایش کارایی مصرف آب» اقدامات بسیار موفقی را انجام داده است.
راهکارهای فنی ارائه شده در این زمینه شامل اقدامات فنی و مهندسی مانند استفاده از «میکرو آب‌پاش‌ها» و «آبیاری قطره‌ای»، اقدامات زراعی مانند «شخم عمیق»، «استفاده از بذرهای اصلاح شده» و استفاده از «پلی‌تونل‌ها» و اقدامات مدیریتی مانند «برنامه‌ریزی منابع آب و مدیریت رطوبت خاک» است.
تشکیل «بازار آب» نیز از راهکارهای اقتصادی برای دستیابی به اهداف استراتژیک این کشور است. به علاوه در این کشور هر کدام از نهادهای بخش خصوصی از جمله کمیسیون‌های حوضه رودخانه‌ای، دفاتر امور آب و انجمن‌های کاربران آب مجموعه وظایفی در راستای مدیریت منابع آب در بخش کشاورزی به عهده دارند.
اجرای سیاست‌های تلفیقی در اسپانیا و فرانسه
استراتژی‌های مدیریت منابع آب در این کشورها و در بخش کشاورزی در برگیرنده سیاست‌های مشترک کشاورزی و سیاست‌ها و دستورالعمل‌های آب است. «اجرای سیاست‌های تلفیقی» از جمله اقداماتی است که این کشورها به دنبال آن هستند. به عبارتی اسپانیا و فرانسه به دنبال استراتژی‌ها و رویکردهای «کاهش تقاضای آب در بخش کشاورزی» در قالب استراتژی «مدیریت فن‌آوری» برای کاهش تلفات آب در بخش کشاورزی و استراتژی «استفاده مجدد» از آب در بخش کشاورزی هستند. «کاهش تلفات ذخیره‌سازی» و «انتقال آب» در مزارع، استفاده مجدد از آب و کاهش تلفات آب از طریق تعرق و تبخیر از جمله راهکارهای فنی ارائه شده توسط این دولت‌هاست.
ایالت کالیفرنیا و برنامه جامع مدیریت آب
دپارتمان آب ایالت کالیفرنیا در سال 2013 برای مدیریت جامع و بلندمدت منابع آب، «برنامه جامع مدیریت آب» را ارائه داده است. در این برنامه شش استراتژی و بیش از 30 راهکار در زمینه‌های مختلف ارائه شده است. این استراتژی‌ها شامل: «کاهش تقاضای آب»، «بهبود عملیات انتقال و بهره‌وری»، «افزایش عرضه آب»، «بهبود کیفیت آب»، «نظارت بر منابع» و «بهبود مدیریت سیلاب» است.
در بخش کشاورزی هم راهکارهایی نظیر «کاهش مصرف آب در کشاورزی»، «نظارت بر زمین‌های کشاورزی»، «مدیریت و برنامه‌ریزی استفاده از زمین» و نیز «تشویق‌های اقتصادی» تدوین شده است. در کنار این راهکارها، راهکارهای متعدد اقتصادی از جمله «قیمت‌گذاری آب» و «بازار آب» نیز در دستور کار قرار گرفته است.
کاهش تقاضای آب در ایالت تگزاس
استراتژی «کاهش تقاضای آب» در بخش آبیاری در ایالت تگزاس به دلیل اهمیت بخش کشاورزی و مصرف نسبتا بالای منابع آب، نسبت به سایر استراتژی‌ها، در اولویت قرار گرفته است. پس از آن، استراتژی «افزایش استفاده مجدد از منابع آب بازیافتی در بخش کشاورزی» قرار دارد که برای هر کدام از این استراتژی‌ها، راهکارهای اجرایی با هدف دستیابی به نسبت 7/18 درصد از مصرف آب بخش کشاورزی به کل آب ذخیره شده، ارائه شده است. راهکارهای اقتصادی در مدیریت منابع آب در بخش کشاورزی مورد توجه ویژه قرار گرفته و مشابه برنامه جامع مدیریت آب ایالت کالیفرنیا است. راهکارهای فنی اجرایی هم شامل سیستم‌های «مدیریت زمین» و سیستم‌های «توزیع و تحویل آب» به نواحی آبیاری است.
استراتژی‌هایی برای بهبود وضعیت مدیریت منابع آب کشور
به استناد گزارش «مرکز مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران»، بر اساس مطالعات صورت گرفته در مورد بخش کشاورزی کشور و تجربه کشورهای منتخب در مورد مدیریت منابع آب در بخش کشاورزی، استراتژی‌هایی برای بهبود وضعیت مدیریت منابع آب پیشنهاد شده که جدول ذیل این استراتژی‌ها رابه اختصار نشان می‌دهد:
ردیف نوع استراتژی ردیف نوع استراتژی 1استراتژی مدیریت و بهبود عملیات انتقال آب در سطوح مختلف تا سطح مزرعه
5 استراتژی سازگاری با تغییرات آب و هوایی 2 استراتژی مدیریت و افزایش عرضه و ذخیره آب 6 استراتژی افزایش مشارکت کشاورزان در مدیریت آب 3 استراتژی توسعه استفاده مجدد از منابع آب در بخش کشاورزی 7 استراتژی اصلاح ساخت 4 استراتژی نظارت بر منابع شامل برنامه‌ریزی زمین‌های کشاورزی و آب (هرچند اقدامات خوبی در این زمینه نظیر جلوگیری از کشت محصولات «آب‌بر» در نواحی مرکزی صورت گرفته است، با این حال، موضوع همچنان جای کار دارد) 8 ااصلاح ساختار حاکمیتی آب در راستای دستیابی به اهداف مدیریت آب در بخش کشاورزیبر مبنای این استراتژی‌ها مجموعه‌ای از راهکارهای اجرایی در قالب راهکارهای فنی، راهکارهای اقتصادی، راهکارهای اقتصادی - اجتماعی، راهکارهای فرهنگی، اصلاحات سازمانی و حاکمیتی، اصلاحات قانونی، راهکارهای افزایش عرضه آب و راهکارهای افزایش کارایی آب از طریق نظارت منابع، قابل طراحی و ارائه خواهد بود.
با توجه به اینکه بیشترین مصرف آب در ایران مربوط به بخش کشاورزی است، مجموعه‌ای از استراتژی‌ها برای ایجاد بهبود در وضعیت مدیریت منابع آب در حوزه کشاورزی باید بر استراتژی‌های مدیریت تقاضای آب در بخش کشاورزی، مدیریت و بهبود عملیات انتقال منابع آب و توسعه استفاده مجدد از منابع آب در بخش کشاورزی متمرکز شود.
*س_برچسب‌ها_س*