ایجاد مسیر جدید تجارت یاری‌رسان صادرات غیرنفتی
در ماه‌های پایانی سال، تنشهای اقتصادی بیشتر شده و سردرگمی فعالان اقتصادی بالا گرفته است، به شکلی که در چند هفته گذشته این شرایط به اوج خود رسیده و به‌عقیده کارشناسان، شاهد وضعیت خوبی در بازارهای اقتصادی نیستیم.
هرچند برخی تصمیمات اخیر دولت، باعث شده تا بازار سرمایه از وضعیت قرمز مستمر خود تا حدی فاصله بگیرد، اما با نگاهی کلی درمی‌یابیم، بیماری «غیرقابل پیش‌بینی بودن» تمامی فعالیت‌ها را درگیر کرده است. این غیرقابل پیش‌بینی بودن، سنگ بزرگی پیش‌پای رشد و توسعه است و نمی‌توان به‌سادگی از کنار آن عبور کرد. یکی از حلقه‌های مهم زنجیره اقتصاد کشور، تجارت کلان است که به‌طورمستقیم بر مواردی همچون تورم و تامین منابع ارزی کشور تاثیرگذار توصیف می‌شود. کارشناسان اقتصادی معتقدند؛ در حال حاضر، تجار فعالیت‌های خود را متوقف کرده‌اند و منتظر کاهش تلاطم و مشخص شدن وضعیت ارزش پایه پولی کشور هستند. در چنین وضعیتی، اگر شرایط به ثبات نسبی نرسد، شاهد افزایش رکود و تورمی جدی خواهیم بود که تمامی اقشار جامعه در پی آن آسیب خواهند دید. در رابطه با اهمیت توسعه صادرات و افزایش درآمدهای حاصل از آن، صمت با جعفر قنادباشی، کارشناس ارشد مسائل افریقا و کارشناس تجارت به گفت‌وگو پرداخته است.
روند نوسانی بازگشت ارزهای صادراتی
برخی کارشناسان معتقدند، افزایش رفع تعهدات ارزی و بازگشت ارزهای صادراتی می‌تواند ضمن تامین منابع ارزی کشور، به بخشی از التهابات بازار التیام بخشد. بنا بر اعلام رئیس کل گمرک ایران، درآمدهای ارزی کشور از محل صادرات غیرنفتی در 11ماه نخست امسال به 48 میلیارد و 800 میلیون دلار رسیده که این میزان در مقایسه با مدت مشابه سال قبل، افزایش 12درصدی داشته است. به‌گزارش فارس، محمد رضوانی‌فر، مدیرعامل شستا بااشاره به افزایش 15 درصدی واردات کشور، ارزش کالاهای وارداتی طی این مدت را نزدیک به 54 میلیارد دلار اعلام کرد. براساس این اعداد و ارقام در فاصله 20 روز تا پایان سال 1401، میان تقاضای ارز برای واردات و درآمدهای ارزی غیرنفتی، شکاف 5 میلیارد دلاری وجود دارد، اما با احتساب درآمدهای نفتی که طبق آمارهای بین‌المللی به بیش از 1.3 میلیون بشکه در روز رسیده، تراز تجاری کشور در مجموع مثبت است، به‌همین‌دلیل برخی کارشناسان اقتصادی علت افزایش نرخ ارز در مقطع فعلی را بیش از متغیرهای اقتصادی، ناشی از انتظارات تورمی و نبود ثبات در آینده فعالیت اقتصادی می‌دانند. هرچند از ابتدای سال 97 با راه‌اندازی سامانه نیما، فرآیند بازگشت ارز حاصل از صادرات نسبت به گذشته نظام‌مند و شفاف‌تر شده است، اما با این وجود در طول چند سال اخیر، به‌ویژه زمانی که میانگین نرخ در سامانه نیما با نرخ بازار آزاد فاصله می‌گرفت، برخی صادرکنندگان تمایلی به بازگرداندن ارز حاصل صادرات خود نداشتند. از سویی دیگر، در مقطع فعلی، همزمان با افزایش نرخ در بازر آزاد و اعلام سیاست تثبیت نرخ ارز توسط ریاست جدید بانک مرکزی، موجی از نگرانی در میان صادرکنندگان کالا به‌وجود آمد که موظف هستند با نرخ دلار 28هزار و 500 تومانی ارز حاصل از صادرات خود را در سامانه نیما عرضه کنند، هرچند به مرور زمان مشخص شد ارز 28هزار و 500 تومانی قرار است با تکیه بر درآمدهای نفتی، تنها کالاهای اساسی و دارو را تامین کند، اما تحرکات و اتخاذ مواضع برخی شرکت‌های بزرگ صادرکننده در این مقطع نشان داد که نسبت به عرضه ارز در چرخه رسمی تمایلی ندارند.
در چند مدت اخیر، شاهد تشدید تنشهای اقتصادی در بازارهای مختلف بودیم. بهعنوان سوال نخست، بهنظر شما شرایط پیشآمده چه تاثیری بر روند تجارت کلان کشور خواهد داشت؟
طی چند هفته اخیر، چالش‌های مختلف اقتصادی رخ داد و برخی بازارهای اقتصادی تحت‌تاثیر این نوسانات قرار گرفتند. تجارت نیز از این مسائل مستثنا نیست و بدیهی است که شاهد بروز مشکلاتی در این بین باشیم. تجارت متشکل از مجموعه اقدامات در حوزه صادرات و واردات بوده و با نوسانات نرخ ارز و کاهش ارزش پایه پولی، فعالیت این حوزه‌ها هم تحت‌تاثیر قرار گرفته است، از این‌رو رسیدن به ثبات نسبی و کاهش تلاطم‌های بازار، نیاز جدی کشور است که باید برای دستیابی به آن، تمامی واحدها و نهادهای دولتی با یکدیگر همکاری کنند. استفاده از لوازم کاربردی برای کنترل تورم و چالش‌های اقتصادی، از مهمترین وظایف دولت است و امید آن می‌رود در آینده‌ای نزدیک، راهکارها و برنامههای راهبردی و موثری از سمت نهادها تدوین و اجرایی شود.
بهنظر شما برنامههای کاربردی برای بهبود وضعیت فعلی اقتصادی، باید چه ویژگیهایی داشته باشند؟
تامین بودن منابع ارزی کشور، از نوسانات مربوط به ارزش پایه پولی خواهد کاست و امری غیرقابل‌انکار است، از این‌رو باید راهکارهای موثری را در راستای افزایش درآمدهای ارزی کشور یا به‌عبارتی توسعه صادرات تدوین کرد، هرچند در شرایط فعلی، نه‌تنها صادرکنندگان بلکه تولیدکنندگان نیز علاقه‌ای به انجام فعالیت اقتصادی ندارند، اما باید با اجرای برنامههای مناسب، چرخ تجارت کشور را چرخاند. در نظر گرفتن مشوق‌های تجارت و تولیدی، می‌تواند بهعنوان یک نیروی محرکه برای فعالیت‌های اقتصادی در نظر گرفته شود. غیر از مشوق، بحث تسهیل تجارت مانند رفع موانع صادراتی، از دیگر نیازهای امروز تجار برشمرده می‌شود، اما جدا از مواردی که تا به امروز فعالان بازرگانی آنها را بهعنوان موانع تجارت یاد کرده‌اند، هموار کردن مسیرهای تجاری و صادراتی جدید، از موارد مغفول مانده است. دولت، باید این مسیر را باز و شرایط مناسبی را برای حرکت فعالان تجاری بر این بستر فراهم کند. قرارگیری تمامی این مولفه‌ها در کنار یکدیگر، می‌تواند زمینه‌ساز افزایش صادرات شود و در نهایت، منابع ارزی کشور افزایش خواهند یافت، بنابراین باید برنامه‌هایی که از سوی نهادهای دولتی تدوین و اجرایی می‌شوند، تمامی این مولفه‌ها را در نظر بگیرند و جوانب مختلف امور را در نظر داشته باشند.
در بین صحبتهای خود به اهمیت باز کردن مسیرهای جدید تجاری اشاره کردید. در اینباره بیشتر توضیح دهید.
برای صادرات، ابتدا باید محصول صادرات‌محور و سپس کشوری را که خواهان خرید کالاهای ایران باشد، پیدا کنیم، هرچند در این امر، بازاریابی و استفاده از روش‌های حرفه‌ای تجارت از اهمیتی ویژه برخوردار است و نباید این موارد را نادیده گرفت. حمایت از تولید و تقویت صنایع به‌منظور کسب سهم بازارهای صادراتی نخستین وظیفه دولت است، در ادامه نیز، دولت باید با شناسایی دقیق ظرفیت کشورها و همچنین فراهم کردن فضای امن تجارت، فعالان بازرگانی را نسبت به مزیت صادرات به کشورهای موردنظر آگاه کند. در این صورت، می‌توان برنامه‌ای استراتژیک و راهبردی برای توسعه تجارت به‌ویژه صادرات غیرنفتی کشور تدوین کرد. تا سال‌های گذشته، کشورهای قاره افریقا از نگاه تاجران و دولت‌ها دور مانده بودند، هرچند طی یک سال اخیر، دولت تلاش کرد تا روابط تجاری و سیاسی خود را با کشورهای این منطقه تقویت کند، اما بهنظر می‌رسد، باید برنامه‌ای جامع‌تر و نگاهی تخصصی‌تر به ظرفیتهای تجارت با قاره افریقا داشته باشیم.
بهنظر شما مهمترین مزیت ایجاد روابط تجاری با کشور افریقا چیست؟
در ابتدا باید گفت وجود رویکرد مثبت در کشور طرف همکاری، فضا را برای بهبود شرایط و توسعه روابط اقتصادی تسهیل می‌کند. به‌دلیل وجود حسن‌ظن کشورهای افریقایی به ایران، بستر توسعه تجارت با این کشورها برای ما بسیار هموار است. دولت‌های کشورهای افریقایی، ایران را کشوری غیراستعماری و غیرنژادپرست می‌دانند. همین مسئله باعث شده تا روی خوش بیشتری به ما نسبت به سایر کشورها نشان دهند و علاقه زیادی برای همکاری با ایران داشته باشند. از سویی دیگر، وجود برخی نقاط مشترک فرهنگی با کشورهای افریقایی مسلمان، از دیگر مسائل قابل‌توجه است. وجود این مولفه‌ها در کنار سایر موارد باعث شده تا ایران بهعنوان یک شریک اقتصادی مهم در افریقا شناخته شود و باید با نگاهی تیزبین، فرصت‌های تجاری پیشآمده در این منطقه را از دست ندهیم، چرا که هرگونه غفلت از سوی ایران، راه را برای حضور سایر کشورها فراهم می‌کند. کشورهای قاره افریقایی، نه‌تنها نیاز به کالاهای ایران دارند، بلکه در عرصه واردات نیز می‌توانند به ما کمک کنند. ظرفیتهای کشورهای این منطقه هنوز به‌طورکامل نه برای تجار و نه برای دولت روشن نشده است و باید هرچه زودتر اطلاعات خود در زمینه مزایای تجارت با افریقا را تکمیل کنیم.
به وجود ظرفیتهای بالا برای توسعه تجارت با کشورهای قاره افریقا اشاره کردید. در اینباره بیشتر توضیح دهید.
برای بررسی فرصت‌های تجارت با افریقا، باید در ابتدا فعالیت‌های صادراتی و وارداتی را از یکدیگر تفکیک کنیم و به هر یک جداگانه بپردازیم. در ابتدا به اهمیت توسعه صادرات غیرنفتی به‌منظور افزایش ارزآوری اشاره شد که مسئله‌ای حائزاهمیت است. فرصت‌های متعددی برای صادرات ایران به قاره افریقا وجود دارد که باید با ارزیابی دقیق، از آنها استفاده کرد. بازار افریقا، به بیشتر تولیدات ایران نیازمند است و می‌توانیم در عرصه‌های مختلفی حضور پررنگ داشته باشیم. در حال حاضر، مهمترین نیاز افریقا، خدمات فنی و مهندسی است. از آنجایی که ایران به پیشرفت‌های تکنولوژیکی مناسبی دست یافته، می‌تواند در پیشبرد پروژههای فنی و مهندسی افریقا نقش مهمی داشته باشد. به‌عنوان‌مثال، ایجاد شرکت‌های فعال در حوزه‌های عمرانی مانند راه و ساختمان، راه‌اندازی پالایشگاه و خطوط انتقال برق، از جمله مصادیق صادرات و همکاری در بخش خدمات فنی و مهندسی است. کشورهای افریقایی پذیرای خدمات فنی و مهندسی ایران هستند و این موضوع می‌تواند ارزآوری جدی برای کشور به‌همراه داشته باشد. علاوه بر تمامی موارد عنوان‌شده، مهمترین هزینه‌کرد ارزی ایران در بحث‌های وارداتی به‌ویژه واردات کالاهای اساسی است. طی یک سال اخیر نیز دیدیم تغییر نرخ ارز برای واردات کالاها، چه پیامدهای اقتصادی را به‌همراه داشته است، بنابراین اگر بتوانیم کالاها را با قیمت‌های پایین‌تر و هزینه‌های کمتر وارد کنیم، هم در مصارف ارزی صرفه‌جویی کرده‌ایم و هم تورم داخلی نیز تا حدی کنترل خواهد شد. ظرفیتهای تجاری افریقا تا به امروز آن‌طور که باید و شاید، تبیین نشده و این مهمترین نقطه ضعف سیاست‌گذاری تجاری در ایران است. ایران با انجام پروژههای تجاری و اقتصادی مشترک با افریقا می‌تواند از مزایای تجارت با این قاره بهره گیرد.
در صحبتهای خود به فرصت اجرای پروژههای مشترک با افریقا اشاره کردید. در اینباره بیشتر توضیح دهید.
ورود به عرصه‌های سرمایه‌گذاری مشترک در فعالیت‌های تجاری و اقتصادی، از فرصت‌های بالقوه همکاری‌های ایران و قاره افریقا و صادرات و واردات تنها بخشی از فعالیت‌های اقتصادی است و باید نگاهی گسترده‌تر به فرصت‌های درآمدزایی داشت. توجه به توسعه همکاری‌ها در زمینه گردشگری و تقویت روابط فرهنگی از دیگر نکات همکاری با افریقا است، همچنین بهره‌گیری از فرصت جغرافیایی کشورهای افریقایی و دسترسی آنها به اقیانوس اطلس، مسئله‌ای حائزاهمیت است. اگر بتوانیم شرکت‌های بزرگ و مشترک در حوزه صید و ماهیگیری، کشاورزی و دامداری را در کشورهای مختلف افریقایی راه‌اندازی کنیم، وارد پروژه‌هایی دوسر سود می‌شویم که مزایای مهمی را برای ایران به‌همراه خواهند داشت. هزینه سرمایه‌گذاری در پروژههای اقتصادی و تجاری افریقا، برای ایران هزینه‌ای کمتر و آورده‌ای بیشتر خواهد داشت. توسعه روابط تجاری با کشورهای افریقایی، زمینه‌ساز جهانی شدن تجارت و اقتصاد ایران است و می‌توان از مسیر افریقا، به سطح گسترده‌ای از تجارت جهانی رسید.
سخن پایانی
مهمترین منبع ارزآوری برای ایران، صادرات است. با افزایش تحریم‌های بین‌المللی، فروش نفت ایران دچار مشکل شده است و درآمدهای نفتی کاهشی چشمگیر داشته‌اند. این اتفاق، فرصت خوبی است تا مقامات دولتی به فرصت‌های تجارت غیرنفتی متمرکز شوند. طی یک سال اخیر، بحران‌های مختلف اقتصادی که از کمبود منابع ارزی کشور سرچشمه می‌گرفت، نشان داد که رونق صادرات و دریافت ارزهای حاصل از آن می‌تواند تا چه میزان بر اقتصاد کلان کشور اثرگذار باشد.