بررسی حقوقی سینمای کودک / حقوق کودک در سینمای امروز رعایت می‌شود؟/ دولت قبل سند ملی حقوق کودک را ابلاغ نکرد
عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی: سینمای ایران در یک نظام رده بندی و یک فضایی است که بنظر می‌رسد غالب فیلم‌ها برای کودکان نامناسب نباشد؛ اما به نظر می‌رسد سینمای کودک، خروجی‌اش به مسائل و چالش‌های جامعه‌ای می‌پردازد که شاید خیلی مسئله کودک نباشد.
به گزارش خبرنگار قضائی خبرگزاری تسنیم، سینمای کودک و نوجوان تاثیرات مثبت و منفی بسیاری بر روان و روحیه کودکان و نوجوانان دارد و گاهی این تاثیر از هزاران محفل آموزشی قوی‌تر است، به همین دلیل نیاز است که با بایدها و نبایدهای این حوزه آشنا شویم.
دنیای کودکان و نوجوانان منحصر به فرد و زیبا است. به همین نسبت به تصویر کشیدن آن نیز دشوار و چالش برانگیز است. با این حال برخی از فیلم‌های کودک و نوجوان، به قدری تأثیرگذار بوده‌اند که همیشه در یادها می مانند.
یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار در راستای تربیت و الگو پذیری کودکان و نوجوانان به صورت غیر مستقیم به شمار می‌روند، نتایج تحقیقات نشان می‌دهد هرچه روش تربیتی برای کودک و نوجوان مستقیم‌تر باشد، اثر آن نامطلوب‌تر خواهد بود؛ بنابراین روش‌های تربیتی در حوزه‌هایی مانند تربیت اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی هر چقدر غیر مستقیم‌تر باشد مؤثرتر است.
در این راستا «وحید آگاه»، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، در نشست "حقوق و سینمای کودک" در خصوص تقسیم‌بندی سینمای کودک اظهار داشت: «سینمای کودک را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد. یک سینمایی که کودکان در آن نقش‌های اصلی داشته باشند، دوم سینمایی که مخاطب کودک داشته باشد و سوم سینمایی که جدای از این دو فقط موضوع کودک را دارد. این سه هر کدام تعریف متفاوت سینمای کودک از یک موضوع واحد هستند.»
آگاه ادامه داد: «هرکدام از این تعریف‌ها نوعی از فیلم را دربر می‌گیرد. به طور مثال فیلم بادکنک سفید، هم کودک در فیلم وجود دارد و هم موضوع فیلم مربوط به کودک است که مخاطب آن بیشتر بزرگسالان بوده‌اند تا کودکان. اگر بخواهم به فیلم‌های امروزی اشاره کنم، فیلم‌های سه گانه آهوی پیشانی سفید و هشتگ خاله سوسکه علی‌رغم دکور و کاور کودکانه‌ایی که دارند ولی مسائل بزرگسالان را مطرح می‌کنند و خیلی از مسائلی که در آنها بیان می‌شود در دایره درک بزرگسالان است و بیشتر چالش‌هایی که در حوزه حقوق کودک وجود دارد را بیان می‌کند.»
حقوق و سینمای کودک
وی با بیان اینکه رابطه حقوق و سینمای کودک را می‌توان در دو دسته جای داد گفت: «یک دسته حقوق در سینمای کودک است که معنای بازنمایی جلوه‌های حقوقی است که نمایش داده شده است. به طور مثال در فیلم هایی مانند بچه‌های آسمان، بادکنک سفید، دزد عروسک ها، شهر موش‌ها، کیسه برنج، گلنار، کلاه قرمزی و هفت تیرهای چوبی جلوه‌های حقوقی وجود دارد. دسته دیگر تنظیم مسائل سینما در حقوق است. به طور مثال جلوه‌هایی از حقوق کیفری کودکان و مجازات‌ها را در فیلم‌های شهر زیبای اصغر فرهادی و هیس دخترها فریاد نمی‌زنند پوران درخشنده می‌توان مشاهد کرد. از جمله فیلم‌هایی که حقوق خانواده در آنها مطرح است می‌توان به فیلم مادر از کمال تبریزی، جدایی نادر از سیمین اصغر فرهادی و یا فیلم دارکوب از بهروز شعیبی اشاره کرد. فیلم‌های متری شیش و نیم از سعید روستایی و مغزهای کوچک زنگ زده هومن سیدی به حوزه حقوق کیفری و مسائل مواد مخدر اشاره دارد.»
وی ادامه داد: «اگر بخواهم به نمونه‌ای از مشکلات حقوقی اشاره کنیم، در فیلم قصه‌های مجید ساخته آقای پور احمد، در پشت صحنه فیلم، مهدی باقربیگی که همان شخصیت مجید است در خصوص این که وقت زیادی برای فیلم گذاشته و به تحصیلش آسیب وارد شده است اعتراض می‌کند. این مسئله برای همه کودکانی که در جلوی دوربین حاضر می‌شوند وجود دارد و باید حق‌هایی از کودکان ارجمند دانسته شود که ابعاد دیگر زندگی آنها تحت الشعاع شعا قرار ندهد.»
آگاه درخصوص حقوق کودک در سینما اضافه کرد: «این مسئله هم در دوسته جای می‌گیرد. در دسته اول کودک مخاطب فیلم است که این زمانی است که می‌خواهیم از مخاطب سینما که کودک است حمایت کنیم ولی در دسته دوم کودک از عوامل فیلم است که بیشتر به صورت بازیگر جلوه پیدا می‌کنند. این که کودک از عوامل فیلم است خود می‌تواند به دسته های جزئی‌تر و تخصصی‌تر تقسیم شود. در دسته اول بحث ممیزی، محتوا و دسته‌بندی سنی برای مراقبت کردن از سلامت روح و روان و اخلاق کودکان مطرح است ولی در دسته دوم که کودک از عوامل فیلم است که بحث حقوق کار کودک مطرح است. به نظر بنده، غالب این دسته‌بندی‌ها و ممیزی‌ها که دارای چارچوب‌بندی است و برای کشور فرانسه است و بافت متفاوتی با کشور ما دارد، نمی توان از ان استفاده کرد.»
وی افزود: «وقتی ما از حقوق کودک در سینما صحبت می‌کنیم، در مورد سینمای داستانی یا مستند حرف می‌زنیم که این مسئله مطرح است که باید حقوق فرهنگی کودک رعایت شود. به طور مثال وقتی یک کودک نقشی بازی می‌کند با این که مستندی می‌خواهد از کودک ساخته شود فرق می‌کند. در مستند تصویر بسیار عریان‌تر از فیلم است یعنی امکان دارد تصاویری از کودک نشان داده شود که در آینده همان کودک نسبت به آن اعتراض کند.»
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی بیان کرد: «در حوزه حقوقی ایران اگر بخواهیم صحبت کنیم، باید به حقوق بشر و شهروندی که پایه و اساس ساختمان حقوق است رجوع کنیم. در کنوانسیون 1959 اعلامیه حقوق کودک اشاره به این دارد که اگر بخواهیم از کار کودک استفاده بکنیم باید به سلامت جسم و روح و اخلاق کودک توجه کنیم به طوری که به آموزشش لطمه نخورد. در همین اعلامیه اشاره می‌کند چون کودک قبل و بعد از تولد تکامل، رشد بدنی و فکری و توانمدی بزرگسالان را ندارد، نیاز به مراقبت و حمایت دارد. اما در کنوانسیون 1989 حقوق کودک به طور کامل این مسائل بیان شده است که خانواده رکن اساسی جامعه است و ما برای این که خانواده محیطی باشد که افراد به طور کامل در آن رشد می‌کنند، از خانواده حمایت می‌کنیم و حقوق کودک برگرفته از همین رکن اصلی است. در کنوانسیون حقوق کودک تمام ابعاد حقوق بشر یا شهروندی و حقوق عمومی برای کودک در نظر گرفته شده است.»
قوانین مربوط به حمایت از کودکان
قلمرو حقوق کیفری با ورود فن‌آوری‌های نوین، بسیار گسترش یافته است. فرآورده‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات چون آثار دیداری و شنیداری، موضوع بسیاری از مقررات کیفری گشته‌اند. پیرو چنین تحولاتی است که مجرمان چون همیشه زودتر از قانونگذاران، شیوه جرائم ارتکاب جرم را دگرگون کرده و جرائم جدیدی را وارد قلمرو حقوق کیفری کرده‌اند. به دنبال واکنش به چنین جرائمی بود که قانونگذار ایران، مقررات جدیدی تصویب و بکارگیری کرد و در این راستا فن‌آوری رایانه و آثار دیداری و شنیداری را - گاه به عنوان موضوع جرم و گاه به عنوان وسیله‌ای برای ارتکاب جرم - جرم‌انگاری کرد.
آگاه معتقد است که هرگاه قانونی نوشته شده است، یک فصل جرائم مجازات‌ها زیبنده آن وجود دارد که درواقع در همین قانون نحوه مجازات اشخاصی در امور سمعی و بصری و در جرایم رایانه‌ای، آثار مبتذل و مستهجن تعریف شده است و بدرستی یکسری مجازات‌ها تعریف شده است که آن هم دارد تسری پیدا می‌کند به نظام رده بندی و این موضوع می‌تواند در بحث نقش حضور کودک ایجاد اصطکاک بکند که برای راهکار آن باید حوزه‌ها از هم جدا شود. برای مثال در ماده 3 قانون مجازات سمعی و بصری گفته شده است که عوامل اصلی تولید، توزیع، تکثیر و دارندگان آثار سمعی و بصری غیرمجاز اعم از این که مجوز فعالیت از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی داشته و یا بدون مجوز باشند با توجه به محتوای اثر حسب مورد علاوه بر ابطال مجوز به یکی از مجازات های مشروحه محکوم خواهند شد.
عضو هیئت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی در خصوص قوانین مربوط به حمایت از کودکان تصریح کرد: «تبصره ماده‌ی 638 در خصوص بحث حجاب و اینکه زنان بدون حجاب شرعی جرم انگاری شده است، این هم از آن مواردی است که کودک را ما چگونه باید مصداق این تبصره بدانیم و تا چه سنی کودکان می‌توانند با پوشش خود باشند و از آنجا به بعد در سینما لزوم رعایت حجاب اسلامی هست که به نظر می‌رسد در رویه به نتایجی رسیده‌ایم هر چند که مکتوب نشده است.»
وی ادامه داد: «در همان قوانین کیفری در ماده 640 قانون مجازات اسلامی سال 1375، در این مورد صحبت می‌کند که اگر تصویری در سینما پخش شود که عفت و اخلاق عمومی را جریحه دارد کند جرم است و مجازات دارد، اما تبصره ماده 640 تبصره خوبی است که می‌گوید اینها شامل مواردی که با رعایت موازین شرعی برای مقاصد علمی یا مصلحت حلال عقلایی هستند نمی‌شود، به نظر می‌رسد مواردی که ما در سینما برای نشان دادن یک مشکل، یک چالش می‌خواهیم چیزی را نشان دهیم که در حالت عادی جرم است، این تبصره به درستی تدبیر قانونگذار است که جلوی این را گرفته و اجازه می‌دهد بتوانیم برای یک بحث آموزشی یا فرهنگی در فیلم این تصاویر را داشته باشیم.»
آگاه گفت: «یک قانونی هم این اواخر داریم، قانون حمایت از اطفال و نوجوانان سال 1399 که در آن گفته شده طفل کسی است که زیر بلوغ شرعی باشد و نوجوان زیر 18 کامل است که به بلوغ شرعی رسیده است و در آن قانون به صورت بسیار مفصلی از هرزه نگاری، بی توجهی و سهل انگاری نسبت به کودک و... صبحت کرده است، از اینها در هنگامی که کودک در فیلمی بازی می‌کند یا از عوامل فیلم هست می‌شود از آن استفاده کرد.»
وی با بیان اینکه وقتی شما از کودک در سینما استفاده می‌کنید باید ببینیم بحث تحصیل او چه می‌شود، افزود: «در همین قانون در ماده 7 گفته شده که هر یک از والدین و سرپرستان قانونی و تمام اشخاصی که مسئولیت نگهداری دارند یا کسی که در حوزه سینما با کودک کار می‌کند، اگر اهمال بکند در حق تحصیل کودک، طبق قانون تامین وسایل و امکانات تحصیل اطفال و جوانان ایرانی در سال 1353 که همچنان معتبر هست، باید مجازات شود.»
آگاه گفت: در مورد مستند کودک، ماده 18 و 19 این قانون می‌تواند یک خطری باشد برای فیلمساز، ماده‌ی 18 می‌گوید افشای هویت کسانی که وقوع جرم یا شروع به ارتکاب نوجوان را گزارش دادند یا ماده‌ی 19 که می‌گوید هر کس هویت یا اطلاعات و اسرار نوجوان بزه‌دیده را افشا بکند مجرم محسوب می‌شود.
وی ادامه داد: «منابع حقوقی کودک به همین جا ختم نمی‌شود؛ ما سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی را داریم که در سال های 99 و 1400 به تصویب شورای عالی فضای مجازی رسیده و آنجا صیانت تعریف شده که مجموعه اقدامات سلبی و ایجابی که شرایط مناسب را برای استفاده مفید، سالم و تعالی بخش کودک در برابر فضای مجازی فراهم می‌کند، و در آنجا باز هم از خردسالان و کودکان و نوجوانان نام برده شده و گفته شده می‌خواهیم فضای مجازی امنی برای خردسالان ایجاد کنیم، از رده بندی محتوا، از آگاه سازی والدین، از تولید محتوای مفید سازنده و... صحبت شده است.»
آگاه اضافه کرد: «سند ملی حقوق کودک و نوجوان که مصوب سال 1397 شورای انقلاب فرهنگی است، در زمان دولت گذشته ابلاغ نشده و در دولت فعلی آقای رئیسی آن را ابلاغ کردند، آن جا هم دوباره از حقوق کودک صحبت می‌کند یعنی در کنار دو قانون مفصل باز هم دو سند هست و خود مسئله ی ازدیاد اسناد حقوقی ما یک بحث جدایی را میطلبد. در این سند از حقوق گوناگون کودکان مثل حق زبان، گویش، پوشش و اجرای آداب و سنن، حق سلامت، حق آموزش، حقوق اقتصادی و... نام برده شده است. در این سند گفته شده اشتغال کودک پیش از سن قانونی کار ممنوع است. سوالی که می‌شود مطرح کرد این است که برای مثال ما می‌خواهیم از کودکی در یک فیلم استفاده کنیم و این کودک 12 سال دارد و به سن قانونی نرسیده است، اگر این اشتغال هست پس شرایط حاکم بین بند 5 ماده‌ی 9 و اشتغال کودک چگونه است؟»
وی با اشاره بر آیین نامه نظارت بر نمایش فیلم و اسلاید و ویدئو و صدور پروانه نمایش هیئت وزیران در دهه 60 افزود: «موارد ممیزی آمده و آن موارد ممیزی از نوع حضور زن یا موارد دیگری که آمده می‌تواند به بحث کودک هم مربوط شود، اما ماده 3 آن تبصره‌ای دارد که می‌گوید فیلم‌هایی که متضمن آشنا کردن بیننده با آداب و رسوم و اقوام، هنر، صنایع، محیط و مساحت مختلف جغرافیایی فنون انسانی و... باشند، می‌توانند آن موارد ممیزی را پوشش دهند، یعنی صحنه خشونت، جنگ و جنایت در حدی شامل موارد ممیزی است که می‌تواند در مورد کودک اگر در فیلم باشد هم صدق بکند، اما اگر این فیلم علمی و آموزشی و پژوهشی است و با یک رویکرد تعالی بخش انجام می‌شود می‌تواند آن را پوشش دهد و این تبصره دلگرم کننده‌ای است.»
وی تصریح کرد: «یک دستورالعمل پروانه فیلم‌سازی داریم که در اردیبهشت 1400 ابلاغ شده است، در آن، فیلم سینمایی، کارگردان و تهیه کننده، کارگردان حرفه‌ای و... تعریف می‌شوند. در بند 3 ماده 6 آن می‌گوید مسئولیت کامل مراحل تولید فیلم، تعهدات مالی، حقوقی، نظارتی، رعایت اخلاق حرفه‌ای در چارچوب قوانین موضوعه و مقررات سازمان و نیز مقررات صنفی بر عهده‌ی تهیه کننده است. بنابراین با توجه به اینکه صدور پروانه به نام تهیه کننده است، تهیه کننده مسئول این موارد است و باید این موضوعات را مد نظر داشته باشد.»
آگاه ادامه داد: در این دنیای ایرانی پر از قانون و مقرره یک موجود جدیدی هم چند وقتی است سر بر آورده است؛ ساترای صداوسیما که عجیب دارد مقررات‌سازی می‌کند و خودش یک جماعتی را لازم دارد که به کارشان رسیدگی کند. مثلا یک قسمتی دارد به نام هم‌اندیشی و در آنجا در مورد دستورالعمل صیانت از حقوق کودکان و نوجوانان گفته شده است، یعنی ساترا هم دارد در این زمینه رده‌بندی می‌گذارد و گفته والدین به کنترل این دستور العمل‌ها بپردازند و چیزهای زیادی در این دستورالعمل‌ها هست که برخی از آنها را بیان می‌کنم:
- نمایش کودکان و نوجوانان به صورت عریان
- نمایش و ترویج اقدامات خطرناک
- حیوان آزاری برای کودکان
- تشویق کودکان به هتک حرمت
این ها چیزهایی است که به راحتی می‌توانند ممیزی شوند، اخیرا دیدید که در ممیزی های شبکه خانگی نمایش که سر و صداهایی به پا شد و ساترا با آن درگیر است.
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی اضافه کرد: «در قانون کار جمهوری اسلامی ایران که مصوب سال 1369 است در مواد 79 تا 84 در مورد کار کودک گفته شده که کودک زیر 15 سال تمام نمی‌تواند کار کند. الزاماتی برایش گذاشته شده از جمله اینکه فرد مورد نظر باید آزمایش پزشکی دهد، ساعت کاری از روزی هشت ساعت باید نیم ساعت کمتر باشد، کار اضافی نباید انجام دهد، کار در شب نمی‌تواند انجام دهد، کار سخت و زیان آور، حمل بار سنگین نمی‌تواند انجام دهد، اگر جواب آزمایشات پزشکی طوری بود که باید کار متفاوتی به او داده می‌شد حتی‌الامقدور کارفرما باید این کار را بکند و اینکه گفته شده یکسری مشاغلی هست که خیلی خوب هستند اما سلامت اخلاق و روح و روان کارگر جوان را در حین کار به خطر می‌اندازد بنابراین برای بعد از 18 تمام (19 سال) به بعد هست. اینها الزامات کار با کودک هست که در مورد سینما هم صدق می‌کند، حالا آیا کار بازیگری کودک در سینما کار سخت و زیان‌آوری محسوب می‌شود؟»
آگاه در خاتمه گفت: «سینمای ایران در یک نظام رده‌بندی و یک فضایی است که در همین حالت عادی خودش هم بنظر می‌رسد غالب فیلم‌ها برای کودکان نامناسب نباشد و بنظر می‌رسد سینمای کودک در ایران از ابتدا تا الان با وجود فراز و فرودهایی سینمای روشن‌فکری بوده است. اما به نظر می‌رسد سینمای کودک، خروجی‌اش به مسائل و چالش‌های جامعه‌ای می‌پردازد که شاید خیلی مسئله کودک نباشد.»
سیدجواد هاشمی: تجهیزات جدید سینمایی به کشور وارد نشود "سینمای کودک" می‌میرد / طرفدار جدی "کپی اقتباسی" هستم کارگردان سندباد و سارا: فقدان رویاپردازی و قصه، بزرگسالان را مخاطبین سینمای کودک کرده است / فیلم کودک باید هویت ایرانی داشته باشد فروزش: دولت آینده حامی سینمای کودک و نوجوان باشد / بخش خصوصی تمایلی برای حمایت از سینمای کودک ندارد