بیگانگی تجاری با همسایه‌ها

موقعیت جغرافیایی کشورها در میزان تجارت آنها نقش اساسی دارد. برخی از کشورها به‌خاطر اینکه همسایه‌های کمی دارند مجبور هستند تا هزینه‌های بالایی برای حمل کالاهای خود پرداخت کنند و به همین دلیل مزیت کمتری برای صادرات کالا دارند و کالاهای وارداتی برای آنها گران تر تمام می‌شود. در این بین، معدودی از کشورها شانس این را دارند تا با قرارگرفتن در موقعیت ژئوپلیتیکی خاص با چندین کشور همسایه باشند. ایران با داشتن مرز آبی و زمینی با 15 کشور، از جمله کشورهایی با بیشترین تعداد همسایه است. کشورهای عراق، ترکیه، افغانستان، پاکستان، جمهوری‌آذربایجان، ارمنستان و ترکمنستان با ایران مرز زمینی دارند و امارات، روسیه، عمان، قزاقستان، قطر، کویت، بحرین و عربستان دارای مرز دریایی با ایران هستند، اما داشتن همسایه‌های زیاد به تنهایی ضامن شکوفایی در تجارت نیست. بعضی از کشورهای آفریقایی با چندین کشور همسایه هستند، اما عمده همسایه‌های آنها را کشورهای بسیار فقیر شامل می‌شوند. ایران در این حوزه نیز با فرصتی طلایی روبه‌رو است. همسایه‌های ایران به غیر‌از دو استثنا (افغانستان و ترکمنستان)، عمدتا متمول هستند و برخی از آنها مانند روسیه، عربستان و ترکیه جزو بازیگران مهم جهانی در حوزه‌های اقتصادی و سیاسی هستند. بر اساس آمارهای بانک جهانی کشورهای همسایه ایران در سال‌2020 میلادی بیش از 1076‌میلیارد دلار از دیگر کشورها کالا وارد کرده اند. با توجه به اینکه حجم صادرات ایران همواره کمتر از 70‌میلیارد دلار بوده‌است، استفاده از 5‌درصد این بازار بزرگ می‌تواند وضعیت اقتصادی ایران را با تغییرات بزرگی مواجه کند، اما آمارهای گمرک ایران نشان می‌دهد که تاکنون از این ظرفیت طبیعی استفاده درستی نشده‌است.

ظرفیت مغفول

بر اساس آمارهای بانک جهانی، از بین 15 کشور همسایه، تنها افغانستان و ارمنستان هستند که ایران را به‌عنوان یکی از 5 مبدا اصلی برای واردات انتخاب کرده اند. بر اساس آمارهای سال‌2020 میلادی، ایران بزرگ‌ترین صادرکننده به افغانستان محسوب می‌شود و در بین صادرکنندگان به ارمنستان رتبه سوم را به خود اختصاص داده‌است. در بین صادرکنندگان اصلی به این کشورها، نام چند قدرت فرامنطقه ای همواره تکرار می‌شود؛ آمریکا، چین، هند، کره‌جنوبی و آلمان. آمریکا به‌عنوان بزرگ‌ترین اقتصاد جهان، جزو صادرکنندگان عمده به کشورهای همسایه ایران محسوب می‌شود. از بین 15 کشوری که با ایران مرز مشترک دارند، در 14 کشور چین جزو 5 کشور اصلی صادر‌کننده کالا به این مقاصد است. در 11 کشور هم آمریکا همین وضعیت را دارد. طبیعتا رقابت با این غول های اقتصادی، نه غیر‌ممکن ولی بسیار دشوار است، با این‌وجود آمارها نشان می‌دهد که کشورهای همسایه ایران با کشورهای همسایه خود (به‌جز ایران) مبادلات قابل‌توجهی دارند. امارات و عربستان جزو بزرگ‌ترین صادرکنندگان به پاکستان هستند و عمان بخش قابل‌توجهی از نیازهای وارداتی خود را از امارات، قطر و عربستان تامین می‌کند. جمهوری‌آذربایجان کالاهای خود را از ترکیه و روسیه خریداری کرده و کویت، عربستان و امارات را به‌عنوان شرکای تجاری اصلی برگزیده است، بنابراین بسیاری از کشورهای منطقه تمایل دارند تا با نزدیکی به کشورهای نزدیک، با آنها به‌عنوان شریک تجاری همکاری داشته باشند.

سهم 2‌درصدی از بازار همسایه ها

شرایطی که ذکر شد باعث شده‌است که ایران به‌صورت بالقوه یک بازار بسیار بزرگ و پایدار در اطراف مرزهای خود داشته باشد که بتواند به وسیله آن توسعه اقتصادی کشور، به‌خصوص استان‌های مرزی را سرعت ببخشد، اما واقعیت این است که ایران تاکنون ردپای کمرنگی در بازارهای همسایه داشته‌است. بر اساس تخمین ها، حجم بازار کشورهای هم مرز با ایران بین هزار تا 1200‌میلیارد دلار محاسبه شده؛ درحالی‌که صادرات ایران به این کشورها در 4 سال‌گذشته، همواره بین 20 تا 30‌میلیارد دلار متغیر بوده‌است؛ یعنی چیزی بین 2 تا 3‌درصد حجم بازار آنها. وضعیت در سال‌هایی که ایران با تحریم‌های سازمان‌ملل مواجه نبوده هم کاملا مشابه است. در سال‌90، مجموع صادرات ایران به 15 کشور همسایه معادل 16‌میلیارد دلار و در سال‌94، در حدود 3/ 22میلیارد دلار بوده‌است. همچنین بررسی آمار تفکیکی صادرات ایران در سال‌های مذکور به این کشورها بیانگر آن است که تحریم‌ها عامل اصلی اثرگذار بر حجم اندک صادرات به کشورهای همسایه نیست. صادرات ایران به عراق در سال‌های 90 و 94 معادل 1/ 5 و 2/ 6‌میلیارد دلار بوده و این رقم در مورد امارات به ترتیب 5/ 4 و 2/ 7‌میلیارد دلار محاسبه‌شده که با درنظر گرفتن اثر تورم تفاوت معناداری با آمار سال‌های جاری ندارد. آمارها زمانی روشن تر می‌شود که صادرات ایران به سه کشور ترکیه، امارات و عراق را از آمار صادرات به کشورهای همسایه کسر کنیم. در سال‌1401، ایران 3/ 23‌میلیارد با این سه کشور و در سال‌1400، معادل 4/ 19‌میلیارد دلار به این کشورها صادرات داشته و در همین مدت به سایر 12کشور مجموعا به ترتیب 7/ 6 و 6‌میلیارد دلار کالا صادر کرده که در استانداردهای تجارت‌جهانی رقمی بسیار ناچیز است.

ایران در سال‌98 کمی بیش 1/ 23‌میلیارد دلار به کشورهای همسایه کالا صادر کرده‌است. این رقم در سال‌99، به 2/ 20‌میلیارد دلار کاهش پیدا کرده که مشخصا این افت صادرات را می‌توان در رابطه با همه گیری ویروس‌کرونا در جهان تحلیل کرد. پس از رفع موانع تجاری ناشی از کرونا، میزان صادرات ایران به کشورهای همسایه قدری بهبود پیدا کرده‌است. حجم صادرات ایران به این کشورها در سال‌1400 و 1401 به ترتیب 4/ 25 و 30‌میلیارد دلار محاسبه شده که بخش‌اعظم این رشد ناشی از تورم این سال‌ها در جهان است. برای روشن‌شدن اینکه سهم ما از بازار این کشورها تا چه حد ناچیز است، باید دانست که براساس آمارهای بانک جهانی در سال‌2020 میلادی، نام ایران در بین 20صادرکننده اول به کشورهای کویت، قطر، بحرین، عربستان، روسیه، پاکستان و عمان دیده نمی‌شود. همچنین بر اساس آمارهای گمرک مجموع صادرات ایران در چهار سال‌گذشته به عربستان کمتر از 16‌میلیون دلار و به بحرین نزدیک به 38‌میلیون دلار بوده‌است. در مورد کشورهایی که رقم دلاری صادرات ایران به آنها قدری بالاتر است نیز باید دانست که گرچه اعداد به‌نظر بزرگ به‌نظر می‌رسد اما صادرات ایران کسر ناچیزی از بازار این کشورها است.

به‌عنوان نمونه صادرات ایران به امارات در سال‌های گذشته بین 4 تا 6‌میلیارد دلار محاسبه شده که نزدیک به 2‌درصد حجم واردات بیش از 250‌میلیارد دلاری این کشور را شامل می‌شود؛ این در حالی است که عربستان 5/ 7‌درصد، عراق 8/ 4‌درصد و اقتصاد کوچک عمان 8/ 3‌درصد بازار امارات را در اختیار دارند. نمونه دیگری که باید به آن توجه کرد همسایه غربی، ترکیه است. صادرات ایران به این کشور نیز بین 4 تا 5/ 7‌میلیارد دلار، یعنی چیزی کمتر از 3‌درصد (در برخی منابع حدود یک درصد) واردات این کشور بوده که رقمی کمتر از صادرات کشورهایی همچون جمهوری‌آذربایجان، امارات و عربستان است. نکته ای که در صادرات به این دو کشور اهمیت دارد آن است که این کشورها، به‌خصوص امارات، بیش از آنکه برای کالاهای ایرانی برای مصرف احتیاج داشته باشند، اقدام به صادرات مجدد محصولات ایرانی می‌کنند. حتی در مورد ارمنستان که ایران را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شرکای تجاری خود انتخاب کرده، توجه به آمار تجارت این کشور با همسایه‌های خود می‌تواند تصویر روشنی از عدم‌استفاده ایران از ظرفیت این کشور ارائه دهد، درحالی‌که صادرات 464‌میلیون دلاری به ارمنستان و سهم نزدیک به 7‌درصدی ایران از بازار این کشور ممکن است در نگاه اول، رقم قابل‌توجهی به‌نظر برسد، اما با مقایسه با میزان صادرات 255‌میلیون دلاری و سهم نزدیک به 5‌درصدی کشور کوچک گرجستان به ارمنستان مشخص می‌شود که ایران از این بازار هم نهایت بهره را نبرده است. تحلیل آمارها نشان می‌دهد که توسعه‌تجارت با کشورهای همسایه می‌تواند نیاز به گشایش بازارهای جدید در کشورهای دور را برطرف کند. همچنین این استراتژی تجاری، با رویکرد سیاسی - امنیتی کشور مبنی‌بر ترجیح کشورهای نزدیک بر دور نیز همگرا است، با این‌وجود تاکنون، برخی موانع سیاسی استفاده از این پتانسیل را برای ایران دشوار کرده‌است.

در دهه‌گذشته روابط سیاسی ایران با کشورهای منطقه مانند آذربایجان، عربستان، بحرین، کویت و ترکمنستان چندان مثبت ارزیابی نمی شده و در برخی مقاطع تا سطح قطع کامل روابط سیاسی پیش رفته‌است. علاوه‌بر این، ایران از فرصت تجاری، قطع روابط برخی از کشورهای عربی با قطر، رقابت ترکیه و عربستان، جنگ روسیه و اوکراین و جنگ جمهوری‌آذربایجان و ارمنستان استفاده لازم را نبرده است، با این‌وجود برخی از تغییرات سیاسی در منطقه می‌تواند باعث شود که ایران همچنان برای توسعه‌تجارت و افزایش صادرات به کشورهای منطقه شانس لازم را داشته باشد. نزدیکی کشورهای عرب منطقه به روسیه و چین و دوری نسبی آنها از آمریکا می‌تواند باعث شود که این کشورها به تحریم‌های آمریکا تقید کمتری نشان دهند. سفر هیات سیاسی ترکمنستان به ایران نیز نشانه ای از گشایش فصل جدیدی از رابطه ایران با این کشور است. با این تغییرات می‌توان امیدوار بود که موانع سیاسی برای رابطه با همسایه ها تا حدودی برطرف شود.

توسعه استان‌های مرزی

اما آیا ترمیم روابط با کشورهای منطقه به تنهایی می‌تواند باعث توسعه‌تجارت ایران شود؟ پاسخ به‌طور قطع منفی است؛ در واقع بهبود روابط سیاسی وزنه را از پای اقتصاد کشور باز می‌کند اما باعث چابک تر‌شدن آن نمی‌شود و ایران برای افزایش صادرات و رشد اقتصادی نیازمند یک برنامه مدون است. یکی از مزایای وجود همسایه‌های زیاد در پیرامون کشور آن است که به دلیل کاهش قابل‌توجه هزینه حمل، کالاهای ایرانی می‌تواند با محصولات دیگر کشورها رقابت کنند. این مساله خصوصا برای کالاهایی مانند سیمان که هزینه حمل آن بالاست صدق می‌کند.

اما برای این منظور لازم است شناخت مناسب از بازار کشورهای همسایه وجود داشته باشد و بر اساس آن استراتژی تجاری مناسب برای مناسب تدوین شود. به‌عنوان نمونه اگر کشوری در جنوب خلیج‌فارس نیازمند نوع خاصی از میوه است، با درنظر گرفتن سایر شرایط، کاشت این محصول باید در استان‌های جنوبی افزایش یابد تا از این طریق هزینه ضایعات و حمل به حداقل ممکن برسد.

مساله دیگری که در همین رابطه اهمیت دارد آن است که بیشتر استان‌های مرزی کشور از نظر شاخص‌های اقتصادی، به‌خصوص نرخ بیکاری نسبت به استان‌های مرکزی، وضعیت مناسبی ندارند. اولویت‌دادن به تجارت با همسایگان به‌طور قطع وضعیت اقتصادی 16 استان مرزی کشور را بهبود می بخشد و آنها را به موتور محرک اقتصاد کشور تبدیل می‌کند. برای این منظور لازم نیست در گام اول صنایع سنگین به نقاط مرزی منتقل شود، بلکه دولت می‌تواند با بسترسازی مناسب برای شهروندان ساکن این مناطق، فضای لازم برای تشکیل تعاونی ها و بنگاه‌های کوچک و متوسط را فراهم کند تا از طریق این بنگاه‌ها در کوتاه‌مدت شاهد افزایش صادرات و کاهش نرخ بیکاری در این نواحی باشیم. این اتفاق در صورت وقوع، به نوبه خود بسیاری از مشکلات سیاسی، جمعیتی و زیست‌محیطی کشور را نیز کاهش خواهد داد.

تقویت اقتصاد استان‌های مرزی باعث خواهد شد تا توزیع جمعیت کشور متقارن‌تر شود. بر اساس سرشماری سال 1395، استان‌های ایلام، خراسان‌جنوبی و شمالی، بوشهر، اردبیل و کردستان که همگی جزو استان‌های مرزی کشور محسوب می‌شوند با مجموع 6/ 2میلیون نفر، جزو استان‌های کم‌جمعیت کشور محسوب می‌شوند. همچنین استان پهناور سیستان و بلوچستان جزو کم تراکم ترین استان‌های ایران است. توجه به استراتژی توسعه‌تجارت به همسایگان باعث خواهد شد جمعیت در این استان‌ها افزایش پیدا کرده که این مساله چند مزیت عمده دارد. تغییر ترکیب جمعیتی استان‌ها باعث خواهد شد تا فشار بر منابع آبی در استان‌های مرکزی که عمدتا با تنش آبی مواجه هستند کاهش پیدا کند. همچنین مهاجرت معکوس به شهرهای مرزی، حل مساله حاشیه نشینی، حفظ ارزش‌های فرهنگی مناطق مرزی کشور و تخصصی‌شدن تولید در استان‌های کشور از دیگر مزایای تقویت اقتصاد استان‌های مرزی است. در انتها می‌توان گفت، با درنظر گرفتن چرخش کشورهای عربی به شرق و رویکرد دولت سیزدهم در تقویت دیپلماسی اقتصادی، فضا برای تحول در رابطه اقتصادی با همسایه‌های کشور آماده است، اما باید این نکته را درنظر داشت که در دنیای پرسرعت کنونی زمان در حال ازدست‌رفتن است و اگر ایران نتواند در میان‌مدت ظرفیت‌های صادراتی خود را تقویت کند، این فرصت طلایی را برای همیشه به دیگر کشورها واگذار خواهد‌کرد.

• شانگهای گرفتار تضادهای درونی
• آغاز گردشگری دریایی بین ایران و عمان
• جاده جدید امپراتور
• توفان در سیستان‌وبلوچستان
• توضیحات خطیب زاده درباره چگونگی درگیری در مرز ایران و پاکستان