تصویب «قانون عملیات بانکداری بدون ربا» شاه بیت تحولات بانکی پس از انقلاب؛ نظام بانکی تحریم ها را مدیریت کرد

فارس نوشت: برای مرور دستاوردهای نظام بانکی پس از پیروزی انقلاب اسلامی با حجت اله صیدی، مدیر عامل بانک صادرات ایران به گفت و گو نشستیم. صیدی از تحول نظام بانکی در سالهای پس از پیروزی انقلاب می گوید که تصویب «قانون عملیات بانکداری بدون ربا» به عنوان چارچوبی مترقی، سرآغازی بر آن بود. در گام بعد، تقویت مزیت های نسبی کشور و تأمین مالی صنایعی از قبیل فولاد، سیمان، مواد غذایی، نفت، گاز و پتروشیمی قرار داشت که به استقلال اقتصادی به عنوان ساحتی از استقلال در مفهوم انقلابی و همه جانبه آن یاری رساند؛ مسیری که هر چند با موانعی چون جنگ تحمیلی و تحریم های ظالمانه مواجه بود، اما با اصلاح ساختار و ارتقای استانداردهای نظام بانکی و استفاده حداکثری از فناوری های نوین طی شد. او چشم انداز پیش روی نظام بانکی را که در افق گام دوم انقلاب معنا می یابد، با دو مفهوم حمایت از تولید و گسترش عدالت اجتماعی همساز می انگارد؛ دو مفهومی که بانک صادرات ایران با توجه به حضور همیشگی در متن مردم برای هریک طرح ها و محصولاتی نو عرضه داشته و برآن است که علاوه بر اصالت عدالت به عنوان یکی از اصلی ترین آرمان ها، تأمین مالی مردم کم‌برخودار و کم‌درآمد کمک می‌کند تا پیشرفت اقتصادی نیز بهتر و سریعتر در دسترس قرار گیرد.

فارس: نظام بانکی ما پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا چه حد متحول شد و چقدر توانست با اهداف و آرمان های انقلاب همسو و منطبق شود؟

صیدی: انقلاب اسلامی مبتنی برآموزه‌ها و اصول دین مبین اسلام و شعارهای کلیدی آن استقلال، آزادی و جمهوری اسلامی بود. طبیعی است که بعد از پیروزی انقلاب و برقراری نظام جمهوری اسلامی که مؤلفه‌ها و تعاریف خود را دارد و تدوین قانون اساسی، نظام بانکی نیز باید دچار تحول می‌شد و از انقلاب تأثیر می‌پذیرفت. یکی از مهمترین کارهایی که در همان سال‌های اول استقرار نظام جمهوری اسلامی اتفاق افتاد، این بود که فقها با کار ویژه و منسجم در خصوص عقود اسلامی، قانون عملیات بانکداری بدون ربا را تدوین کردند که در سال 62 تصویب شد.

صیدی: در اسلام و اقتصاد اسلامی چند مفهوم خیلی برجسته است و وقتی به قانون عملیات بانکی بدون ربا می نگریم، متوجه می‌شویم که توجه خوبی به آنها شده است. یکی از این مفاهیم محاسبه سود واقعی و دیگری توزیع عادلانه سود است. در عملیات بانکی بدون ربا اولین نکته در محاسبه سود واقعی این است که وقتی وجهی به یک فعالیت اقتصادی تخصیص پیدا می‌کند تا سودی حاصل شود، آن عملیات باید واقعی باشد. دوم این که این سود بین شرکا یا افراد درگیر در آن فعالیت اقتصادی به صورت عادلانه توزیع شود. (می دانیم که عادلانه به معنی مساوی نیست). این امر در قالب عقود معین محقق می‌شود که طرف‌های عقد ممکن است بانک و عامل (انجام دهنده فعالیت اقتصادی) یا دو شریک باشند. مضاربه، مساقات، مرابحه و مشارکت از جمله این عقود هستند. با این که هر متن قانونی قابل نقد است، اما من این قانون را قانون بسیار پیشرفته ای می دانم. یکی از نشانه‌های آن هم این است که تا امروز که بیش از 38 سال از جاری شدن قانون عملیات بانکی بدون ربا می‌گذرد، نیازی به تغییر آن احساس نشده است. این قانون بحمدالله یکی از ثمرات انقلاب بود.

فارس: یکی از مهمترین شعارهای انقلاب اسلامی، استقلال بود. بانک ها برای کاهش وابستگی و افزایش خوداتکایی کشور در این بیش از چهاردهه چه نقشی ایفا کردند و در دستیابی به آن چقدر موفق بودند؟

صیدی: بحث استقلال برای جمهوری اسلامی خیلی مهم است و بانک‌ها هم باید در همین مسیر حرکت کنند. در این بحث استقلال را در حوزه اقتصاد در نظر می‌گیریم، اگرچه می‌توان در حوزه سیاست و فرهنگ و سایر حوزه ها هم به طور مبسوط گفت و گو کرد؛ اما از آنجایی که در حوزه بانکداری بحث می‌کنیم، استقلال اقتصادی را مد نظر داریم. برای دستیابی به استقلال اقتصادی، لازم بود که زیرساخت‌های کشور محکم شوند و برای این که کشور روی پای خود بایستد، شاخص‌ها در حوزه اقتصاد کلان بهبود پیدا کند. باید از مزیت‌های نسبی کشور استفاده و آنها را تقویت می کردیم و این‌ها نیاز به تأمین مالی داشت که نظام بانکی باید انجام می داد. به جای این که خام فروشی کنیم، باید به سمت ایجاد ارزش افزوده در معادن و ذخایر کشور می‌رفتیم. در فولاد کارهای بزرگی شد؛ مثل فولاد مبارکه، فولاد خوزستان و فولاد خراسان. الحمدلله الان در استان هرمزگان چند طرح بزرگ فولادی داریم که چند تا از آنها به بهره‌برداری رسیده است. برای این که زنجیره فولاد تکمیل شود، باید از معادن، سنگ آهن استخراج می شد و فرآیند تبدیل به شمش فولادی را طی می‌کرد. بنابراین کارخانه های آهن اسفنجی، گندله‌سازی، کنسانتره و امثال اینها ایجاد شد که این فعالیت‌ها نیاز به تأمین مالی داشت. بعد از آن به جای واردات ورق آهن از کره و روسیه برای تولید خودرو، تجهیزات و ماشین‌آلات، بانک‌ها کارخانه‌های فولاد را تأمین مالی کردند.

اوائل انقلاب تولید سیمان کشور در حداقل میزان بود و در دهه 70 لازم بود به 56 تا 70 میلیون تن و تا امروز به 80 میلیون تن برسد که تقریباً محقق شده است. کارخانه‌های سیمان با تأمین مالی بخش بانکی ایجاد شدند. در مواد غذایی خیلی مشکل داشتیم. حتی پنیر را از دانمارک وارد می‌کردیم. وقتی جمعیت زیاد می‌شود، شیوه‌های سنتی تولید روستایی و خانگی برای جمعیت 50 تا 80 میلیونی جوابگو نیست و انواع لبنیات باید به شیوه صنعتی تولید شود. بنابراین لازم بود شرکت‌های لبنی بزرگ تأسیس شود یا شرکت‌های موجود بزرگتر شوند. نظام بانکی به داد اینها رسید و در حال حاضر کشور تولید کننده و صادر کننده انواع محصولات لبنی است که نقش نظام بانکی را در این بخش برجسته می‌کند.

فارس: در حوزه تأمین مالی مزیت نسبی کشور یعنی نفت و گاز و پتروشیمی چطور؟

صیدی: در این حوزه روشن است که هم اکتشاف باید صورت می‌گرفت و هم حفاری و استخراج. بعد از تکمیل فرآیندها باید به جای صادرات نفت خام و گاز، آنها را به فرآورده‌های بالادستی و پایین دستی و محصول نهایی تبدیل می‌کردیم. بنابراین ابتدا پالایشگاه‌ها و بعد شرکت‌های پتروشیمی ایجاد شدند. پارس جنوبی در عسلویه اوج این کار بود. تأمین مالی این بخش را هم نظام بانکی به عهده گرفت و این پیشرفت‌ها باعث شد که کشور در تحقق استقلال جلو برود.

فارس: آیا از منظر نظام بانکی، شاخصی برای سنجش این کاهش وابستگی و تحقق مفهوم استقلال اقتصادی وجود دارد؟

صیدی: استقلال یک مفهوم نسبی است و مطلق نیست که با تعیین یک عدد بتوان تشخیص داد. در همه جای دنیا مزیت نسبی برقرار است. در ایران هم نظام بانکی به این روند کمک کرد و به جای واردات محصولات متنوع، خودمان تولید کردیم و الان صادرکننده خیلی از محصولات نهایی هستیم. زمانی گاز، ماده خام محسوب می‌شد و متانول محصول؛ اما در حال حاضر متانول فروشی هم خام فروشی است و باید آن را به یک محصول نهایی تبدیل کنیم. اتیلن و حتی پلی اتیلن را هم باید به سمت محصولات پایین‌دستی ببریم. در بخش‌های دیگر این صنعت هم به جای این که قطعات مختلف لوازم خانگی و خودرو را وارد کنیم، از محصولات متنوع پتروشیمی مختلف استفاده می‌شود. این نقش نظام بانکی بود در تحقق شعار استقلال.

فارس:‌اگر بخواهید در چهل و سومین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، از چند دستاورد اصلی نظام بانکی برای مردم نام ببرید، به چه مواردی اشاره می کنید؟

صیدی: دستاوردهای نظام بانکی همین‌هاست. منبع اصلی بخش مهمی از تولید ناخالص داخلی که توسط کارخانجات و خدمات تامین می‌شود، نظام بانکی است. تحولات زیادی هم در درون نظام بانکی اتفاق افتاده که از جمله آنها می توان به فناوری اطلاعات اشاره کرد. نظام بانکی با این فناوری توانست روی پای خودش بایستد. بانکداران خودشان برنامه نوشتند و نرم‌افزار تهیه کردند. در حال حاضر 80 میلیون نفر جمعیت داریم. نزدیک به 200 میلیون کارت بانکی در دست مردم است و با این که زمان استاندارد متوسط نقل و انتقال تراکنش‌های بانکی در دنیا هشت ثانیه است، در ایران این زمان کمتر است و حتی برخی اوقات پیامک انتقال وجه پس از دو ثانیه دریافت می‌شود. اینها دستاوردهای داخلی نظام بانکی در حوزه اصلاح ساختارهاست.

پس از انقلاب اسلامی در نظام بانکی دو اتفاق مهم رخ داد؛ یکی عرضه سهام برخی بانک‌های بزرگ دولتی مانند بانک صادرات ایران، ملت و تجارت در بورس و دیگری تأسیس بانک‌های خصوصی و این هر دو در نظام بانکی تحول آفرید. الحمدلله امروز چند بانک خصوصی قوی در کشور داریم که پا به پای بانک‌های دولتی و بورسی در حال فعالیت هستند. عمده این بانک‌ها به بورس وارد شدند و این موضوع باعث شفافیت بیشتر شد. وقتی شرکتی را بورسی می‌کنیم، دو اتفاق می‌افتد؛ یکی شفافیت و دیگری افزایش پاسخگویی. اصولاً وقتی از نظام جمهوری صحبت می‌کنیم، مردمسالاری و پاسخ خواهی مردم مطرح می‌شود و دولت باید پاسخگو باشد. بورسی کردن بانک‌ها و شرکت‌ها موجب شد تا پاسخگویی در سطح بهتری قرار گیرد و کیفیت آن بالا برود.

فارس: مدتی کوتاه پس از پیروزی انقلاب جنگ آغاز شد. نظام بانکی و از جمله بانک صادرات ایران در مواجهه با جنگ تحمیلی و پس از آن تحریم های ظالمانه چه واکنش هایی از خود نشان داد، چطور به مقاوم سازی اقتصاد در برابر این تهاجمات کمک کرد و به چه نتایجی رسید؟

صیدی: دشمن فهمیده بود که ضربه به کشور را از کجا آغاز کند. از همان ابتدای انقلاب دیدیم که از طریق گروهک‌ها از جمله منافقین سعی داشت کشور را به هم بریزد و مغزهای متفکر نظام را یکی پس از دیگری از میان بردارد تا به اهدافش برسد. موفقیت‌های انقلاب برای دو گروه هزینه داشت. یکی برای ابرقدرت ها و استکبار جهانی و دیگری برای حکام مرتجع برخی کشورهای منطقه که بیداری اسلامی رفته رفته آنها را از پاسخگویی به ملت هایشان ناگزیر می کرد. اینها نمی خواستند مردم ایران و دیگر ملت ها به این بینش برسند. به همین دلیل ترور و انفجار و ناآرامی و بلافاصله در پی آن هشت سال دفاع مقدس اتفاق افتاد و همه دنیا پشت سر عراق قرار گرفت تا زیرساخت‌های ایران را تخریب کند. با این همه در دفاع مقدس اولاً ایران نگذاشت یک وجب از خاک کشور از دست برود و سرافراز از جنگ بیرون آمد و ثانیاً بلافاصله همت کرد به آبادانی کشور، ساختن خرابی‌های ناشی از جنگ و سرمایه‌گذاری. عسلویه آغاز شد. افزایش ظرفیت سیمان، پتروشیمی، مواد غذایی، نساجی و فولاد شروع شد. دشمنان برای ضربه زدن به این تحولات و پیشرفت، تحریم‌ها را آغاز کردند. دریافتند که اگر نظام دریافت و پرداخت را فلج کنند، سیمان، خودرو سازی و سایر صنایع هم نمی‌توانند به فعالیت خود ادامه دهند. از این رو تحریم نظام بانکی خیلی زودتر از سایر تحریم‌ها آغاز شد.

در مورد تحریم‌ها دو منبع مهم وجود دارد که یکی کتاب «جنگ خزانه‌داری» نوشته معاون خزانه‌داری آمریکا در زمان جورج بوش و دیگری کتاب «هنر تحریم‌ها» ست که توسط ریچارد نفیو نوشته شده است. در کتاب جنگ خزانه‌داری به صراحت تحریم نظام بانکی مورد اشاره قرار گرفته و حتی چند سطر هم در خصوص تحریم بانک صادرات ایران نوشته شده است. نظام بانکی کشور تحریم را با همه سختی اش توانست مدیریت کند. این تحریم‌ها در سال 2010 به اوج خود رسید. سوئیفت بسته و نقل و انتقالات محدود شد. پیشتر هم معامله با دلار محدود شده بود. نظام بانکی اما با تمام سختی‌ها توانست دوام بیاورد و به فعالیت خود ادامه دهد. بانک صادرات ایران با توجه به این که بیشترین تعداد شعب خارجی را در دنیا دارد، قطعا باید بیشتر ضربه می‌دید؛ اما در مقابل تدابیری را به کار بست و الحمدلله تاکنون موفق شده به فعالیت و خدمت رسانی و تزریق پول به اقتصاد ادامه دهد.

با اصلاح ساختاری که از چهار سال پیش آغاز شد، ساختار مالی بانک بهتر شد. بانکی که در سال 96 روزانه 10 میلیارد تومان زیان می‌داد و نزدیک به 5/7 هزار میلیارد تومان زیان انباشته داشت، در حال حاضر بانک سود دهی شده، زیان انباشته خود را پوشش داده است و پروژه‌های داخلی و خارجی را تأمین مالی می‌کند. اینها برخی از دستاوردهای نظام بانکی در چهل و سه سال گذشته است.

فارس:‌به نظرتان برای پایداری و افزایش این دستاوردها چه باید کرد؟

صیدی: دو نکته بسیار اهمیت دارد. یکی حمایت از تولید است. هرچه‌قدر از تولید حمایت کنیم، تولید ناخالص داخلی (مجموعه کالا و خدماتی که در یک سال تولید می‌شود) بالا می‌رود که در بانک صادرات ایران این امر در اولویت قرار دارد و تلاش شده متناسب با منویات مقام معظم رهبری که در سال‌های اخیر، همه ساله ابعاد مختلف تولید را مورد نظر قرار داده و ابلاغ فرموده اند، اقدامات خود را سامان دهد و با طرح‌های طروت، محیا، کارا و محصولات مختلف بانکی برای تحقق این اهداف قدم‌های بزرگی بردارد.

در کنار رونق تولید، فقرزدایی مطرح است. می‌دانید که تحقیقات و نظریه‌های توسعه اقتصادی نهایتاً به دو راهی توسعه و عدالت می‌رسد. حتی برخی طرفداران یک نظریه افراطی معتقدند ایرادی ندارد برخی زیر چرخ‌های توسعه له شوند. البته معلوم است در چنین شرایطی مردم فقیر له خواهند شد. زمانی که کارخانجات و برج‌ها ایجاد شود، دهک‌های اول فقیرتر می‌شوند و گاهی از بین می‌روند و این دسته از توسعه‌گراها هم به آن اعتنایی ندارند؛ اما جمهوری اسلامی همواره توسعه را در کنار عدالت دیده و نه فقط اجازه نداده دهک‌های اول و دوم له شوند، بلکه تلاش کرده از رفاهی حداقلی برخوردار باشند. تأمین مالی این طبقات در نظام بانکی یک ارزش است و مورد توجه قرار دارد. ارزش و اهمیت این موضوع در بانک صادرات ایران به مراتب بیشتر است؛ چراکه بانک صادرات ایران یک بانک مردمی است و از زمان تأسیس در 70 سال پیش در متن جامعه قرار داشته است. در همه شهرها و بخش‌ها و حتی مناطق دورافتاده شعبه تأسیس کرده است. این بانک حتماً تسهیلات بخش‌های آسیب‌پذیر، اشتغال، کارآفرینی و ازدواج و اخیراً پرداخت وام بدون ضامن را با جدیت در دستور کار خود دارد. در دوسال اخیر شیوع بیماری کرونا باعث شد تا کسب و کارها آسیب ببینند و درآمد و اشتغال مردم با مشکل مواجه شود. در چنین شرایطی وام ودیعه مسکن تعریف شد. اینها بخشی از مأموریت‌های اجتماعی بانک صادرات ایران است. باید بدانیم که بدون وجود نشاط و گسترش فقر در جامعه امکان توسعه وجود ندارد. مگر می‌شود در یک جامعه فقیر و بدون نشاط به فکر توسعه بود؟ بنابراین تأمین مالی مردم کم‌برخودار و کم‌درآمد کمک می‌کند تا جامعه زنده‌تر باشد و بهتر بتوان توسعه ایجاد کرد و این مهم در کارنامه شبکه بانکی و از جمله بانک صادرات ایران نمره قابل قبولی دارد.