تعبیر «امداد سکولار» را به کار نبریم

به گزارش مشرق، آیت‌الله احمد مبلغی، عضو خبرگان رهبری و استاد سطح خارج حوزه علمیه قم، شامگاه 26 خرداد، در نشست «الهیات خدمت» که از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد، با اشاره به آیات پایانی سوره مبارکه «ضحی»، گفت: در این آیات به یتیم‌بودن، ضال و گم‌بودن به معنای مادی و عائل‌بودن به عنوان آسیب‌های اجتماعی اشاره شده و از پیامبر (ص) می‌خواهد حالا که تو با این آسیب‌ها مواجه بودی و خدا تو را از آنها نجات داد، باید در این مسیر قدم برداری. لذا فرمود: فَأَمَا الیَتِیمَ فَلَا تَقهَر 9؛ وَأَمَا السَائِلَ فَلَا تَنهَر.

استاد سطح خارج فقه و اصول حوزه علمیه افزود: ممکن است کسی بگوید یتیم چقدر مهم است که قرآن اینقدر به آن پرداخته است ولی یتیم یعنی ساخت انسان‌ها و جامعه و آیندگان. داستانی که در ماجرای حضرت خضر (ع) رخ داد هم در این راستا است؛ خضر (ع) و موسی (ع) وارد قریه‌ای شدند و دنبال طعام بودند و از مردم آنجا استدعا و طلب غذا کردند با اینکه معمولاً انبیا از کسی طلب نمی‌کنند و آنها هم طعامی ندادند؛ گرسنگی و خستگی از یکسو و از طرف دیگر خضر در آنجا هم دست از خدمت برنداشت و دیوار باغ را ترمیم کرد زیرا در اینجا بحث کمک به یتیم در میان است.

مبلغی بیان کرد: یتیم، آسیب‌دیده است و از بدترین آسیب‌هاست زیرا بچه هنوز به رشد جسمی و عقلی نرسیده و مبتلا به از دست دادن والدین شده است. علت تمرکز قرآن بر این موضوعات به همین دلیل است.

تعبیر امداد سکولار را به کار نبریم

استاد سطح خارج حوزه علمیه تصریح کرد: ما نباید بگوییم «امداد سکولار»، بلکه باید بگوییم «امداد توسط یک سکولار»، امداد فی نفسه سکولار نیست و قرآن و روایات، امداد را مهم شمرده‌اند و بخشی از دین، امداد است ولو این امداد با انگیزه انسانی رخ دهد گرچه اگر با انگیزه ایمانی باشد، سطح کمال فعل بالاتر است و بعد استکمالی آن در انسان بیشتر و است و شکر انسان را بیشتر می‌کند ولی معنای این سخن آن نیست که یا امداد ایمانی یا هیچ؛ بلکه امداد بخشی از دین است.

وی اضافه کرد: به همین دلیل سخی کافر در نزد خداوند مقرب است با اینکه ایمان ندارد، لذا تاکید می‌کنم امداد را نباید سکولار بنامیم و وجوه خدمت، مرز نمی‌شناسد و اینکه در وقف داریم برای اهل کتاب و غیر اهل کتاب هم می‌توان وقف کرد به خاطر این موضوع است، بر و نیکی از فطرت انسانی برخاسته است، گرچه با ایمان می‌تواند جهت بهتر و ارزش افزوده داشته باشد.

تلطیف جامعه با امداد

عضو مجلس خبرگان رهبری اظهار کرد: کسانی که وجوه نیکی و بر را در جامعه حتی بدون انگیزه ایمانی انجام می‌دهند، تأثیر زیادی در تلطیف جامعه و رواج خوبی دارند.

مبلغی در پاسخ به این پرسش که آیا ممکن است یک پدیده فردی در فقه الاجتماع حکمی متضاد با همان واقعه در ساحت فردی و جنبه فردی داشته باشد؟ تصریح کرد: طبیعتاً وظیفه مکلف در فقه فردی روشن است و اگر بخواهد همان تکلیف را در فضای اجتماعی و در روابط با دیگران انجام دهد گرچه بستگی به وضعیت پدیده در فضای اجتماعی دارد، ولی دو حکم نداریم و حکم همان است؛ البته اگر بگوییم عناوین ثانویه برای اضطرار اجتماعی هم وجود دارد در این صورت تکلیف فرد، ممکن است در تضاد هم باشد.

وی افزود: البته قطعاً جامعه می‌تواند کارکرد یک حکم را تغییر دهد و فقیه باید تغییر کارکرد و تبدل حکم را ارائه دهد. فقیه باید این کارکردها را براساس آگاهی‌های انبوه بگیرد که متأسفانه این مشکل در ما وجود دارد که تخصصمان نسبت به کارکردهای پدیده‌ها ضعیف است زیرا فقه‌الاجتماع نداریم.

تأثیر آگاهی‌های فقه اجتماعی بر فتاوا

مبلغی در پاسخ به این سوال که آیا در باب امداد فرهنگی می‌توان از ادله آن در مواجهه با بزهکاران و به خصوص مادران بزهکار استفاده کرده و تخفیف در حکم بدهیم؟ اضافه کرد: ما چون در فقه اجتماعی ضعیف هستیم، این بحث وجود دارد که اگر کسی در شرایط قحطی دزدی کند، احکام خاص برای او اجرا نمی‌شود همچنین احکامی وجود دارد که تخفیف برای بزه قائل است.

استاد سطح خارج فقه و اصول حوزه‌های علمیه افزود: به هر حال، اسلام با بزهکار برخورد خشک نکرده است زیرا گاهی شرایط اجتماعی عامل ایجاد بزه است در این صورت چه بسا فقیه در استنباط از حکم بتواند دقیق‌تر حکم داده و قانونگذاری کند.

مبلغی بیان کرد: اینها جای بحث وجود دارد و آن تابع پذیرش این دو موضوع است که اولاً اسلام شرایط را در ایجاد بزه ملحوظ کرده است و دوماً جامعه از حیث پیچیدگی تا جایی پیش رفته است که امروزه برخی کارهای مجرمانه ریشه در امور اجتماعی دارد و نه صرف اراده فرد و معلوم وضعیت اجتماع است. اگر اینها را بپذیریم چه بسا فقیه به این مسئله برسد که در صدور حکم دقیق‌تر رفتار کند.

انعطاف اسلام در برخورد با برخی بزه‌ها

عضو خبرگان رهبری با بیان اینکه در سیره پیامبر (ص) در برخورد با برخی بزه‌ها نوعی انعطاف را شاهد هستیم، تصریح کرد: ما معمولاً چون بحث فقه اجتماعی نداریم در نگاه اول ممکن است گفته شود که خیر تخفیفی در کار نیست، ولی اگر دقیق‌تر بنگریم چه بسا حکم متفاوتی داشته باشیم و فتاوای مبتنی بر شرایط و البته مستند بر قواعد داشته باشیم.

مبلغی بیان کرد: راه مطالعه در این موضوعات برای حوزه باز است به خصوص اینکه جوامع امروزی شرایط پیچیده دارند و چندین عامل دست به دست می‌دهند تا یک پدیده رخ دهد. سرقت در قحطی از این سنخ است، زیرا دزدی به هیچ عنوان خوب نیست ولی اگر فرد بین دزدی و مردن از قحطی گرفتار شود دزدی ارجح خواهد بود. گرچه این دزدی هم بدون مجازات نیست ولی تخفیف دارد.

استاد سطح خارج حوزه علمیه با اشاره به انواع امدادهای فرهنگی، گفت: سطوح خدمات اجتماعی یک مقوله و حوزه‌های امداد اجتماعی مقوله دیگر است. گاهی براساس نگاه آینده‌پژوهانه می‌بینیم یک فرد یا جامعه وارد بحران می‌شود و امداد در این سطح، پیشگیرانه است تا وارد آن نشوند ولی سطح دیگر این است که رخ داده و وارد امداد می‌شویم و سطح دیگر هم توسعه‌بخشی است؛ مثلاً یک فردی ناتوان شده و ما قصد داریم به او رسیدگی کنیم.

عضو مجلس خبرگان رهبری با بیان اینکه البته امدادهای فرهنگی در موارد زیادی با امداد اجتماعی، حقوقی و امنیتی و غذایی و... مرتبط است، گفت: اینکه فرهنگ و امداد آن چه سنخ‌هایی دارد بسیار پیچیده است. اما ارزش‌های اجتماعی فرهنگی چیست؟ نامه امام علی (ع) به مالک پر از امدادهای فرهنگی است که باید هنجارهای آن شناسایی شود مثلاً تعصب که یک امر فرهنگی است توسط امام به نفع خیر و امداد مصادره شده است؛ یعنی فرمودند تعصب نداشته باشید ولی اگر قصد دارید آن را در مسیر تواضع و خیرخواهی و نیکی و خوشرویی با دیگران به کار ببندید. حضرت تعصب را در مسیر ضد تعصب به کار بسته است.

تعصب خوب چیست؟

مبلغی اضافه کرد: امام (ع) تأکید دارند اگر نمی‌توانید دل از تعصب بکنید آن را در مسیر دادرسی به محرومان و فقرا صرف کنید. تعصب امری فرهنگی است و حضرت چگونه قلب ماهیت کرده و تبدل کارکردی در آن ایجاد کرده است. این تعصب به شکل حداکثری در فرمایش امام (ع) در مسیر نیکی صرف می‌شود.

استاد سطح خارج حوزه علمیه بیان کرد: مباحث الهیات خدمت باید در حوزه توسعه بیشتری داشته باشد و روی آن کار تحقیقاتی و ترویجی شود و برپایی چنین جلساتی هم در همین راستا هست. اینکه پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی قصد دارد همایش الهیات خدمت را برگزار کند هم در همین راستا هست.