جنگ داخلی در عراق با پایان اربعین؟ / در جستجوی نقشه راه

به گزارش اقتصادنیوز، علی‌رغم شدت گرفتن کم‌سابقه تنش‌های سیاسی در عراق، با آغاز ایام اربعین و میزبانی این کشور از شرکت‌کنندگان در این مراسم، به نظر می‌رسد مناقشات به شکل قابل توجهی کاسته شده است.

با این حال گروه‌های سیاسی به طور هم زمان در حال رایزنی برای خروج کشور از این بن بست سیاسی موجود هستند.

مخالفت جریان صدر با نامزدی محمد شیاع السودانی

اخیرا چارچوب هماهنگی شیعیان عراق با انتشار بیانیه‌ای هم‌چنان از نامزدی محمد شیاع السودانی، برای احراز پست نخست‌وزیری حمایت می‌کنند و با دیگر جریانات سیاسی در رابطه با چگونگی این فرایند به تفاهم دست یافته است.

این در حالی است که جریان صدر، به عنوان بزرگ‌ترین رقیب این ائتلاف، به شدت با این تصمیم مخالف است. این بیانیه با استقبال محمد الحلبوسی، رئیس سنی‌مذهب پارلمان عراق، و همچنین حزب دموکرات کردستان مواجه شد.

البته این دو جریان سیاسی از برگزاری انتخابات زودهنگام حمایت کرده‌اند، اما تاکید دارند که پیش از آن باید دولت تشکیل شود. آن‌ها همچنین اعلام کرده‌اند که این تصمیم ضد جریان صدر نیست و انتخابات زودهنگام حداقل به یک سال زمان نیاز دارد. در این شرایط، منابع عراقی گفته‌اند به زودی یک هیئت عالی رتبه متشکل از حلبوسی، هادی العامری، رهبر جنبش الفتح و مسعود بارزانی، رئیس حزب دمکرات کردستان به دیدار سیدمقتدی صدر در حنانه نجف خواهند رفت.

با این همه آینده سیاسی عراق و برون رفت از این بن‌بست هم‌چنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. به همین بهانه راندا اسلیم، تحلیل‌گر موسسه خاورمیانه با انتشار یادداشتی با عنوان «آیا عراق در آستانه یک جنگ داخلی جدید است؟» به بررسی این مسئله پرداخته است.

کشوری در حال سقوط

عراق در هفته‌های گذشته تا آستانه جنگ داخلی پیش رفت و برگشت. در 29 اگوست، پس از اعلام «کناره گیری قطعی» صدر از سیاست و تعطیلی دفترهای وابسته به خود، درگیری های خیابانی بین پیروان او و هواداران چارچوب هماهنگی نیروهای شیعی آغاز شد. او هم‌چنین اعلام کرد که دیگر اقداماتی را به حامیان خود دیکته نخواهد کرد.

بدین ترتیب آن‌ها اعلامیه او را به عنوان چراغ سبز برای حمله به منطقه سبز بغداد - از جمله کاخ ریاست جمهوری، مقر دولت و پارلمان - تفسیر کردند. این حرکت آن‌ها به برخورد اعضای شبه نظامی وابسته به چارچوب هماهنگی مواجه شدند که منجر به درگیری مسلحانه بین دو جناح متخاصم شده و ده ها کشته و صدها زخمی برجای گذاشت. عراقی ها غروب 29 اگوست را به این تشویش به سر بردند که کشور در حال سقوط و به سمت یک جنگ داخلی بین گروه‌های شیعی پیش می‌رود.

آتش بس تا اربعین

روز بعد، صدر یک کنفرانس مطبوعاتی برگزار کرد و تلاش کرد فاصله خود را با خشونت‌ها حفظ کند، با این حال از پیروانش خواست فوراً از منطقه سبز عقب نشینی کنند - امری که به سرعت اتفاق افتاد. تصمیم صدر برای عقب نشینی از جنگی که تا آستانه‌اش پیش رفته بود، عمدتاً به دلیل مداخله دفتر آیت‌الله سیستانی بود که از او و مخالفانش خواست تا به خشونت‌ها پایان دهند.

علی‌رغم درگیری‌های پراکنده بین اردوگاه‌های متخاصم در بغداد و چند استان جنوبی پس از کنفرانس مطبوعاتی صدر، وضعیت امنیتی در کشور تا حدودی تثبیت شد. توافقی ضمنی میان رهبران عراقی وجود دارد که اوضاع را حداقل تا پایان مراسم اربعین در 16 سپتامبر ثبات را حفظ کنند.

منافع آمریکا و محاسبات هزینه و فایده بازیگران محلی

خشونت‌های فرقه‌ای در عراق توجه ایالات متحده را هم به خود جلب کرد. در 31 اگوست، جو بایدن، رئیس جمهور ایالات متحده، با نخست‌وزیر عراق مصطفی‌الکاظمی تماس گرفت و از همه طرف‌های عراقی خواست تا برای حل اختلافات خود به گفت‌وگو متوسل شوند. به دنبال آن، باربارا لیف، دستیار وزیر امور خارجه در امور خاور نزدیک، در روز 5 سپتامبر به بغداد و اربیل سفر کرد.

این‌که چه‌قدر این تحرکات ایالات‌متحده می‌تواند بر مسیر سیاسی در عراق تأثیر بگذارد نامشخص است. این رویدادها عمدتاً توسط محاسبات هزینه و فایده بازیگران محلی تعریف می‌شوند و به راحتی تحت تأثیر مداخلات خارجی قرار نمی‌گیرند - به‌ویژه ایالات متحده، که از نظر سیاسی، در عمل در عراق غایب بوده است.

محدودیت‌های تهران در سیاست عراق

در این میان آیت‌الله حائری سعی در سلب مشروعیت مذهبی صدر از وی داشت. حائری در 29 اگوست، همزمان با آن‌که به طور بی‌سابقه‌ای کناره‌گیری خود از مرجعیت را به دلیل کهولت سن اعلام کرد، به شدت از اقدامات صدر انتقاد کرد و در نتیجه صدر را وادار به کناره‌گیری علنی از سیاست ساخت.

پدر مقتدی صدر، قبل از ترور در سال 1999، حائری را که از دهه 1970 در ایران اقامت دارد، به عنوان جانشین خود در اموردینی و مرجعیت تعیین کرده بود. صدر در بیانیه کناره‌گیری خود ادعا کرد اظهارات و تصمیم حائری تحت فشار خارجی بوده است.

در حالی که تهران نفوذ قابل توجهی در عراق دارد، بحران سیاسی کنونی در میان شیعیان عراق، جمهوری اسلامی را با این مسئله مواجه کرده که توانایی‌هایش برای کنترل این همسایه عرب دچار محدودیت‌هایی است. هدف حداکثری ایران تضمین یک جبهه متحد شیعی در داخل عراق است. اما «شورش» صدر چالشی است که مهار آن دشوار است.

در جستجوی نقشه راه

اگر چه کاظمی، نخست‌وزیر عراق، چند جلسه مشورتی با حضور رئیس‌جمهور، رئیس‌مجلس و رهبران جناح های سیاسی بزرگ تشکیل داده، اما صدر هر دو جلسه را تحریم کرده است. در این جلسات، شرکت‌کنندگان با تشکیل یک کمیته تدوین‌کننده نقشه راه برای برگزاری انتخابات زودهنگام (خواسته صدریست‌ها) و پیشنهاداتی در مورد اصلاحات قانون انتخابات و شورای عالی قضایی (خواسته چارچوب هماهنگی) مستقل موافقت کردند.

عراق به کجا می رود؟

در حال حاضر، فضای سیاسی هم‌چنان متشنج است و به نظر می‌رسد هر دو طرف رقیب آماده هستند تا دوباره دست به سلاح شوند. هر کدام از آنها این درگیری را به صورت وجودی و بازی با حاصل جمع‌جبری صفر می‌بینند و فکر می‌کنند طرف رقیب در رویارویی آخر پیروز شده است. با این حال، هر دو اکنون در بن‌بست گیر کرده‌اند، جایی که هیچ یک از طرفین قادر به تحمیل راه‌حلی برای پایان دادن به این مناقشه سیاسی نیستند.

قدرت‌نمایی و عرض‌اندام صدر - کشاندنن صدهاهزار نفر به خیابان‌ها و عقب‌نشینی آن‌ها در مدتی کوتاه - نه تنها نشان‌دهنده جمعیت و وفاداری کورکورانه پیروانش بود، بلکه فرمان‌بردای و کنترل او بر آن‌ها را نیز نشان می‌داد.

به نوبه خود، چارچوب هماهنگی نشان داد که در استفاده از هر ابزاری که در اختیار دارد - شبه‌نظامی ویا قانونی - ابایی ندارد. در مورد دوم، حکم دوم اگوست دادگاه عالی فدرال عراق که حد نصاب برای انتخاب رئیس‌جمهور را مستلزم دو سوم کل اعضای پارلمان می‌دانست، حاکی از تبانی احتمالی بین رئیس دادگاه فدرال و چارچوب هماهنگی بود. این تصمیم قضایی انتخاب رئیس دولت را از نظر فنی دشوار کرد و در نتیجه تلاش‌های صدر و متحدان سنی و کردش را برای تشکیل دولت اکثریت به بن‌بست کشاند.

در 7 سپتامبر، دادگاه عالی درخواست صدری‌ها برای انحلال قوه مقننه رد کرد. بر اساس این حکم، انحلال مجلس تنها در اختیار نمایندگان مجلس است و قانون‌گذاران را به دلیل اولویت قرار دادن منافع خود و احزاب سیاسی متبوعشان بر منافع مردمی که برای نمایندگی آن‌ها انتخاب شده‌اند را به شدت مورد انتقاد قرار داد. این بدان معناست که بعید است بن‌بست سیاسی فعلی از طریق مداخله قضایی حل شود.

بن‌بست ادامه دارد

طی هفته‌های آتی و با پشت سر گذاشتن مراسم اربعین، این احتمال وجود دارد که شاهد افزایش خشونت‌های جمعی از جمله کمپین ترورهای متقابل برای تسویه حساب‌های قدیمی و هم‌چنین افزایش هزینه‌ها بر مخالفان و ادامه بن‌بست کنونی خواهیم بود.

این‌که آیا نخست‌وزیر کاظمی می‌تواند مذاکرات را به نتیجه‌ای موفقیت‌آمیز برساند یا نه، قابل بحث است. تا زمانی که صدر با پیوستن به مذاکرات موافقت نکند - امری تاکنون خودداری کرده - آن‌ها به جایی نخواهند رسید. هم‌زمان، راهبرد صدر برای رد هرگونه گفت‌وگو با مخالفانش، مگر این‌که آن‌ها با خواسته‌های او موافقت کنند، از مقطعی به بعد کارآمد نخواهد بود. - البته اگر واقعاً این یک استراتژی باشد و نه صرفاً مجموعه‌ای از تصمیمات احساسی و غریزی از طرف او.

به تجربه، مرجعیت عراق، تمایلی برای میانجی‌گری در مناقشات سیاسی ندارد. تنها زمانی که این گونه درگیری‌ها صلح داخلی را تهدید می‌کند، این روحانیون مداخله کرده و توانسته‌اند همه طرف‌ها را مجبور کنند که از لبه پرتگاه فاصله بگیرند. با این وجود، هیچ میانجی خارجی به همان اندازه قابل احترامی وجود ندارد که بتواند وارد عمل شده و مخالفان را به سمت یک راه حل مصالحه‌آمیز هدایت کند. بنابراین، بحران کنونی تا زمانی که رهبران عراق بتوانند به یک راه حل مصالحه‌آمیز بین خود برسند، باقی می‌ماند. چالش فوری این کشور جلوگیری از تبدیل این آشفتگی سیاسی به یک جنگ داخلی تمام عیار خواهد بود.

• چراغ سبز آمریکا به احیای برجام؟
• فریدون عباسی: غربی‌ها می‌خواهند شرایط را در حالت استخوان در زخم نگه دارند
• گفت و گوی وزیر جنگ اسرائیل با گوترش
• پیش بینی قیمت سکه 21 شهریور از مسیر برجام