جهش "صنعت فضایی کشور" با ورود بخش‌خصوصی و استارت‌آپ‌های ایرانی / اجرای "پروژه‌های بزرگ فضایی" با یک‌دهم هزینه‌کرد سازمان‌های دولتی!

به گزارش خبرنگار علمی خبرگزاری تسنیم؛ بعد از تنزل جایگاه سازمان فضایی ایران در دولت قبل و قرار گرفتن این سازمان حساس و راهبردی زیر نظر وزارت ارتباطات، شاهد توقف رشد فناوری و سکون معنادار و محسوس صنعت فضایی کشورمان بودیم که موجبات ناامیدی و قهر دانشمندان و فعالان این صنعت را در پی داشت.

آنچه که مسلم است این است که جایگاه کنونی این سازمان، هم‌وزن ظرفیت‌های راهبردی کشورمان، نه در حوزه نیروی انسانی و نه در حوزه توسعه کمی و کیفی فناوری و صنعت فضایی نیست؛ چه بسا با قرار گرفتن این سازمان ذیل یک وزارتخانه، تمام اهداف و برنامه‌های این مجموعه در ماموریت مخابراتی و برنامه‌های این وزارتخانه تعریف می‌شود و سایر کاربری‌های این صنعت مغفول مانده و زمینه عدم توسعه همه‌جانبه این تکنولوژی راهبردی فراهم می‌شود.

همانگونه که مشخص است علاوه بر حوزه ارتباطات، صنعت فضایی هم اقتدارآفرین است و هم مهم‌ترین کاربرد این دانش، بخش سنجشی و نظارت مبتنی بر اندازه‌گیری پارامترهای طبیعی و غیرطبیعی است، به گونه‌ای که این اندازه‌گیری از تخمین آب پشت سدها و پیش‌بینی خشکسالی توسط ماهواره‌های سنجشی شروع شده و به پایش محصولات کشاورزی مبتنی بر اینترنت اشیا ختم می‌شود لذا مهار شدن این مجموعه در ماموریت‌های یک وزارتخانه، مانع توسعه راهبردی آن خواهد بود.

از طرفی در بیشتر کشورهایی که سازمان فضایی موثر دارند به گونه‌ای که تمام چرخه این فناوری شامل ساخت ماهواره، پرتابگر و ایستگاه‌های زمینی را خودشان می‌سازند، سازمان فضایی ذیل بالاترین مقام اجرایی آن کشور است چراکه دیدگاه فرابخشی حاکم بر این مجموعه‌ها زمینه توسعه شتابان این صنعت را فراهم خواهد کرد.

صنعت فضایی علاوه بر اقتدارآفرینی، یک صنعت درآمدزا نیز بوده و می‌توان با سرمایه‌گذاری هوشمندانه و تسریع در این امر، زمینه کسب درآمدهای کلان با ارزش افزوده بالا را فراهم آورد و این مستلزم شکل‌گیری یک نهاد بالادستی و مجری منسجم و چابک است که بتواند در بالاترین سطح از مدیریت کشور این اهداف را محقق کند.

مدل سرمایه‌گذاری و ارائه تسهیلات در این صنعت متفاوت‌تر از مدل‌های حمایتی معاونت علمی ریاست جمهوری و سایر ارگان‌های فناورمحور است لذا هم‌تراز کردن این مجموعه با آن ساختارها، پاسخی جز درجا زدن نخواهد داشت؛ آنچه که ضرورت دارد این است که متناسب با پارامترهای سرمایه‌گذاری ریسک‌پذیر، صندوق مستقل و چابک شکل گیرد که بتواند از این طرح‌ها حمایت کند و این موضوع نیازمند شکل‌گیری یک ساختار مستقل صف و ستاد است.

آنچه که مسلم است شکل‌گیری سازمان فضایی مستقل، یک راهبرد ضروری در توسعه این صنعت بوده و این امر مستلزم ورود آگاهانه دولتمردان به این صنعت راهبردی بوده و نیازمند بهره‌مندی از تمام ظرفیت‌های موجود در کشور است تا از این طریق، بخشی از لطمات سنگینی که در طول 8 سال گذشته به واسطه مخالفت‌های و پیدا و پنهان بدنه دولت حسن روحانی بر صنعت مهم و راهبردی فضایی کشورمان وارد شده را جبران کنیم.

به همین بهانه میزگردی را با حضور دکتر "فرید آموزگار" متخصص حوزه هوا و فضا و پژوهشگر سابق ناسا و دکتر "حسن رضایی" متخصص هوا و فضا و «محمدحسین ذوالفقار» مدیرعامل شرکت فناور گیتی اوج در تسنیم برگزار کردیم و درباره تاریخچه تشکیل سازمان فضایی ایران و پژوهشگاه فضایی و مشکلات حوزه صنعت فضایی ایران به گفت‌و‌گو نشستیم که مشروح صحبت های «محمدحسین ذوالفقار» مدیرعامل شرکت فناور گیتی اوج را در ادامه از نظر می‌گذرانید:

تسنیم: در حال حاضر وضعیت بخش خصوصی و شرکت‌های دانش‌بنیان کشورمان در صنعت فضایی کشورمان به چه صورت است و آیا طی سالهای اخیر، بخش‌های دولتی در این صنعت، موفق به استفاده از ظرفیت بخش خصوصی فضایی شده اند؟

در پاسخ به این سؤال باید ابتدا اشاره به رویدادی که در صنعت فضایی کشور صورت گرفت، داشته باشم؛ اخیرا سازمان فضایی، نمایشگاهی را در حاشیه برگزاری جلسه "شورای عالی فضایی" ترتیب داد و آقای رئیس‌جمهور از بازیگران و فعالان سنتی فضایی کشور بازدید به عمل آوردند اما اتفاقی که افتاد این بود که در این نمایشگاه، از بخش خصوصی و شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در این صنعت هیچ دعوتی نشده بود!

شعار ما این است که با کمترین هزینه بتوانیم پروژه‌های فضایی را در کمترین فرصت فعال کنیم چرا که در حال حاضر اگر یک پروژه فضایی در بخش دولتی مثلا 15 میلیون دلار هزینه بردارد در بخش خصوصی صرفا با دو میلیون دلار می‌توان آن را به سرانجام رساند! و این حقیقتیست که در دنیا اثبات شده است.

ما ادعا می‌کنیم که با 650 هزار دلار، یک ماهواره کیوب‌ست 12U را از مرحله طراحی تا ساخت به پرتاب برسانیم که این اعداد و ارقام در بخش دولتی 10 تا 15 میلیون دلار بوده است! با این وصف، مسلم است که اجازه نمی‌دهند که بخش خصوصی در حوزه فضا، عرض اندام کند چرا که در آن صورت کاری که این بازیگران سنتی انجام داده‌اند، زیر سؤال می‌رود!

بازیگران سنتی تا امروز می‌خواستند که سازمان فضایی به یک ارگان کاملا منقبض تبدیل شده و در دست خودشان و دور از چشم باشد و نظارت همگانی روی آن به عنوان یک مطالبه عمومی وجود نداشته باشد و چون مطالبه عمومی صورت نگرفته است بنابراین این‌ها می‌توانند طبق روال سابق کار خود را پیش ببرند.

به طور مثال، در یک پروژه دولتی یک سلول خورشیدی را به ارزش 1000 دلار فاکتور کرده‌اند که ما همان سلول را 250 دلار خریداری می‌کنیم! بنابراین مسلم است که هزینه‌ها بالا نشان داده می‌شود لذا بخش دولتی نیز به راحتی بودجه‌ها را گرفته و در پروژه‌ها هزینه می‌کنند.

در سال 1387 که ایران نخستین ماهواره خود تحت عنوان "ماهواره امید" را به فضا پرتاب و به فناوری فضایی دست پیدا کرد، دنیا در حال پوست‌اندازی بخش فضایی بود؛ ایران با بخش دولتی وارد فضا شد در حالی که در آن سال‌ها، دنیا در حال واگذاری فناوری فضایی به بخش خصوصی و دانش‌بنیان‌ها بود و همین دلیل، ایران در بهره‌برداری تجاری از صنعت فضایی دچار ضعف است.

در بازدید رئیس‌جمهور از نمایشگاه دستاوردهای فضایی، آقای رئیسی بحث رسیدن به مدار "ژئو" را مطرح کردند و همانطور که می‌دانید مدار ژئو 36 هزار کیلومتر از زمین فاصله دارد! برای رسیدن به مدار ژئو، بازیگران این فناوری در مدار ژئو تثبیت شده‌اند و به همین دلیل اقتصاد فناوری مدار ژئو نیز موجود است. اگر بخواهید نمونه تحقیقاتی ارائه کنید باید بودجه زیادی را هزینه کرده تا به مدار ژئو برسید و زمانی که به آن مدار رسیدید، دیگر آن مدار کارایی لازم را به لحاظ بروز پنجره جدیدی به اسم "منظومه" از دست داده است. در "منظومه" و موضوع "ایرشیب" وقتی که اینترنت 5G و 6G در حال شکل‌گیری است دیگر مدار ژئو کارایی خودش را از دست داده است لذا دوباره سرمایه‌گذاری کرده تا به بخش منظومه بازگردیم.

تسنیم: با این توضیح که درباره مدار ژئو ارائه کردید، ایران در مرحله اول برای رسیدن به کدام مدار باید هدف‌گذاری کند؟ آیا در حال حاضر امکان ایجاد "منظومه" در مدار ژئو یا لئو توسط کشورمان وجود دارد؟

یک مشاوره غلطی به آقای رئیس‌جمهور انجام شده است که ما باید از مدار 36 هزار کیلومتر شروع کنیم! برای رسیدن به مدار 36 هزار کیلومتری باید با یک شرکت بین‌المللی قرارداد منعقد کنیم تا ماهواره‌ای را برای حفظ یک نقطه مداری داشته باشیم اما اینکه تمام تمرکز خود را برای رسیدن به مدار 36 هزار کیلومتری در 4 سال آینده بگذاریم نیز یک خطای کاملا راهبردی است؛ با هزینه‌های دولتی در نظرگرفته شده برای مدار ژئو، می‌توانیم یک منظومه با یک‌دهم هزینه را در یک بازه زمانی کوتاه راه‌اندازی کنیم.

امروز بازار فضایی دنیا در موضوع "منظومه" کاملا تازه است و ما هم به راحتی می‌توانیم در این حوزه ورود کنیم؛ به خاطر ارزان بودن خدمات مهندسی در کشور، به راحتی می‌توانیم به تثبیت "مدار لئو" و بهره‌برداری تجاری از آن برسیم که این امر توسط بخش خصوصی امکان‌پذیر است اما زمانی که بخش خصوصی در شورای عالی فضایی هیچ نماینده‌ای ندارد، چطور این مهم باید رقم بخورد؟!

در بخش ساختار فضایی کشور، زمانی که سازمان فضایی موجود بتواند منادی و نجات‌دهنده بخش خصوصی باشد، قطعا منافع بسیاری زیر سؤال خواهد رفت؛ به عنوان مثال منافع کسانی که با 10 تا 15 میلیون دلار یک پروژه 650 هزار دلاری را تعریف می‌کردند! قطعا زیر سؤال خواهد رفت لذا این افراد اجازه ورود بازیگران جدید به این عرصه را نخواهند داد؛ بازیگرانی که می‌توانند با کمترین هزینه این کار را انجام دهند. راهکار این است که یک سازمان مقتدر فضایی زیر نظر رئیس‌جمهور تعریف شود که بودجه مستقل از مجلس گرفته و ساختار مستقل داشته باشد و از نظر حاکمیتی نیز با اقتدار عمل کند.

تسنیم: مزیت‌های ورود بخش خصوصی به حوزه فضایی کشور چیست؟ وضعیت کلی حال حاضر بخش خصوصی کشور در حوزه فضایی چگونه است؟

با قرارگیری سازمان فضایی ایران زیر نظر رئیس‌جمهور، یک پوست‌اندازی ساختاری در حوزه فضایی رقم خواهد خورد و یک باز طراحی انجام خواهد شد که می‌توان بخش خصوصی را در آن تعریف کرد؛ امروز بخش خصوصی به صورت قانونی و شکلی و نه به لحاظ کیفیت و محتوا وجود دارد؛ آقای رئیس‌جمهور در نمایشگاه دستاوردهای فضایی تاکید کرد که بخش خصوصی باید وارد حوزه فضایی کشور شود در حالی که در شورای عالی فضایی و در جایگاه سازمانی سازمان فضایی ایران جایگاهی ندارد که به همین خاطر امکان ورود بخش خصوصی به تجاری‌سازی فناوری فضایی وجود ندارد.

در موضوع ارتقای سازمان فضایی ایران، همگن‌سازی سازمان فضایی با سیستم اجرایی و پاسخگویی مطرح می‌شود؛ سازمان فضایی باید به عموم مردم پاسخگو باشد و از آنطرف به مجلس شورای اسلامی و بودجه‌ای که دریافت می‌کند باید پاسخگوی حاکمیت باشد ضمن آنکه به بالاترین مرجع دستگاه اجرایی نیز پاسخگو باشد تا سرعت و شتاب فناوری فضایی کشورمان افزایش یابد.

برای رسیدن به بخش خصوصی فعال فضایی باید یک سازمان فضایی متمرکز و یکپارچه داشته باشیم که به صورت جزیره‌ای عمل نکند مثلا اینطور نباشد که پرتاب‌کننده ماهواره در وزارت دفاع و بخش مخابرات آن نیز در وزارت ارتباطات باشد که در این صورت بخش خصوصی بسیار راحت با بخش متمرکز تعامل خواهد کرد.

موضوع بعدی "دیپلماسی فضایی" است؛ در گفتمان دیپلماسی فضایی، بخش خصوصی باید با بخش خصوصی خارج از کشور ارتباط برقرار کند و بخش دولتی ما نیز تسهیل‌گر و منادی ارتباط بخش دولتی و بخش خصوصی برای ارتباط گرفتن با خارج از کشور باشد؛ در حوزه دیپلماسی فضایی، سازمان فضایی باید کشورها را به سه دسته تقسیم کند که شامل "حوزه هم‌سطح با فناوری داخلی، فراتر از سطح فناوری داخلی و پایین‌تر از سطح فناوری داخلی" است.

حوزه پایین‌تر از سطح فناوری را باید به عنوان بانک سرمایه دیده و از آنها اعتبار جذب کرد؛ در میان کشورهای هم‌سطح فناوری باید کشورهایی باشند که هم‌سطح ما هستند و سرمایه‌گذار مشترک باید این کار را انجام بدهد؛ بالای سطح فناوری نیز شامل کشورهایی است که بالاتر از کشور ما بوده و باید از آنها اکتساب فناوری داشته باشیم.

زمینه شکل‌گیری چنین دیپلماسی فعالی، وجود سازمان فضایی ذیل نظر ریاست جمهوری است که بتواند تعامل منسجم فضایی را در حوزه بین‌المللی داشته باشد لذا سازمان فضایی منقبض زیر نظر وزارت ارتباطات، یک سازمان فضایی است که در یک ماموریت مخابراتی محدود شده و باید بروکراسی خیلی مفصلی را طی کند تا ارتباطات را برای ما فراهم کند.

تسنیم: تجربه دنیا در این حوزه به چه صورت است و ساختار سازمانی سازمان فضایی ایران در مقایسه با سایر کشورها چگونه است؟

در هیچ جای دنیا اینطور نیست که سازمان‌های فضایی زیرنظر وزارتخانه‌ای مثل وزارت ارتباطات باشند! ورود به بعد چهارم انقلاب تکنولوژی در حوزه فناوری فضایی جسارت می‌خواهد یعنی چیزی که در دنیا وجود ندارد و ما قصد داریم که بستر آن را فراهم کنیم؛ این جسارت، نیازمند یک سازمان فرابخشی است چراکه وزارتخانه‌ها این ظرفیت را ندارند و نیازمند یک تامین مالی و جسورانه هستند که ذیل وزارتخانه‌های ما وجود ندارد؛ مرجعیت در دانش‌های نوین و در حوزه فضایی جسارت می‌خواهد که زمینه‌سازی این جسارت فقط توسط بالاترین مقام اجرایی کشور میسر است.

"فضا" ارتباط تنگاتنگی با قوانین بین‌المللی موجود در آینده دنیا دارد؛ قوانین بین‌المللی حقوقی دنیا چه در محیط زیست و چه در آب و کشاورزی، منشا آن فضایی خواهد بود پس بنابراین باید یک ساختار قوی قانونی و منسجم وجود داشته باشد که این را به صورت فرابخشی در تعامل با ارگان‌های بین‌المللی آینده شکل دهد و حرف کشور را به کرسی بنشاند؛ امروز پروتکل‌های بین‌المللی فضا از پروتکل پاریس و از پروتکل‌های جهانی که درحال شکل‌گیری است، چالش‌های آینده حضور ما در فضا هستند.