خاک را عقیم و حیات‌وحش را یتیم نکنیم

در جاده ای پیش می روی که اطراف آن را باغ و مزارع سرسبز پوشانده اما ناگهان از دور دست دود سیاه و غلیظی توجهت را به خود جلب می کند، کنجکاو می شوی که این دود چیست، پیش می روی و پیش می روی و ناگهان می بینی که یکی از همین مزارع منبع این دود است، اولین سوالی که در ذهنت نقش می بندد این است که آیا خودبخود آتش گرفته و یا عمدی است؟

با کمی پرسش و جو متوجه می شوی که مالک زمین این آتش را بر پا کرده تا باقیمانده کشت اول که شامل گندم و جو است را از بین ببرد و زمین را برای کشت دوم که می تواند هندوانه، خربزه و یا خیار باشد آماده کند.

اما آیا آتش زدن بقایای گیاهی در مزارع کار درستی است؟ این روش پاکسازی در میان کشاورزان به سنت تبدیل شده که مورد قبول مسوولان و متخصصان نیز نیست، این در حالی است که در چند دهه اخیر فشارهای زیادی از سوی انسان به محیط زیست و کره زمین وارد شده به طوری که دیگر توان اکولوژیک خود را از دست داده و به زور خود را به پیش می برد، حال در این میان آتش زدن مزارع از سوی کشاورزان نیز مزید بر علت شده و فشار را چند برابر می کند.

می دانیم و بارها شنیده ایم که کره زمین با مشکلات جدی زیست محیطی دست به گریبان است، مصرف بیش از حد سوخت های فسیلی باعث آزاد شدن مقدار زیادی از گاز CO2 و گرم شدن سطح کره زمین شده و گرمایش جهانی را در راستای پدیده گلخانه ای شکل داده است، استفاده از سموم کشاورزی و رها کردن پساب های خانگی و صنعتی باعث آلودگی منابع آبی شده، همچنین برخی از فعل و انفعالات شیمیایی مواد فلوئور دار باعث تخریب لایه ازن در بعضی از نقاط اتمسفر شده است، اینها فقط گوشه ای از بلاهایی است که ما بر سر کره زمین آورده ایم و دیگر زمین تحمل فعالیت های زیانبار زیست محیطی ما انسان ها را ندارد و هر فعالیتی یک قدم آنرا به سمت نابودی سوق می دهد حال در این میان آتش زدن بقایای محصولات کشاورزی در سطح گسترده در کشور می تواند بر این مشکلات زیست محیطی دامن بزند و خسارات جبران ناپذیری را به همراه داشته باشد.

از بین رفتن میکرواورگانسیم های خاک، افزایش میزان گاز CO2 و اثر گلخانه ای، بالا رفتن گرد غبار و آلودگی هوا، از بین رفتن گونه های گیاهی ارزشمند و درختان کهنسال، از بین رفتن تنوع زیستی، کشته شدن بچه حیوانات، تخریب لانه گونه های مختلف جانوری و تصادفات و افزایش بیماری های تنفسی برخی از خساراتی است که آتش زدن مزارع به محیط زیست وارد می کند، البته قانونگذار در این زمینه تمهیداتی اندیشیده که بنا به گفته ایرج قاسمی رییس اداره آموزش، ترویج و مشارکت های مردمی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان تهران، در این زمینه دو قانون وجود دارد که یکی مربوط به قبل از انقلاب و دیگری بعد از انقلاب است.

وی در گفت و گو با خبرنگار محیط زیست ایرنا افزود: قانون قبل از انقلاب در 25 مرداد 1346 تصویب شد که بر اساس آن آتش زدن باغات که در جوار منابع طبیعی هستند جرم است، همچنین طبق ماده 20 قانون هوای پاک در 25 تیر 1396 تصویب شد تصریح کرده که هر گونه آتش زدن مزارع و باقیمانده گیاهی ممنوع است و جرم تلقی می شود، یعنی قانونگذار فرد خاطی را مجرم تلقی می کند بنابراین باید کشاورزان توجه داشته باشند حتی مجازاتی هم برای آن تعیین کرده است.

سرپرست امور مراتع منابع طبیعی استان تهران درباره پیشینه آتش زدن مزارع در کشور توضیح داد: سال های طولانی است که کشاورزان مزارع گندم و جو را بعد از برداشت آتش می زنند تا باقیمانده این محصولات از بین برود و زمین برای کشت دوم آماده شود چون کشاورزان معتقدند که با این روش زمین زودتر و با هزینه کمتری برای کشت دوم آماده می شود در حالی که این تفکر به غلط میان کشاورزان جا افتاده است، در واقع آتش زدن راحت ترین کاری است که مزارع را از بقایای گیاهی کشت اول پاک می کند.

قاسمی با بیان اینکه این روش مزایا و معایبی دارد، افزود: مزایایی که برای کشاورزان متصور می شود این است که سریع این کار انجام می شود یعنی زمین با سرعت از بقایای کشت اول پاکسازی می شود، آفات و علف های هرز از بین می رود و عملیات شخم آسان می شود البته این مزایایی است که به غلط میان کشاورزان جا افتاده است.

وی ادامه داد: اما در مقابل باید ببینیم که چه معایبی دارد، اولین ایرادی که متصور است تخریب بافت ساختمان خاک است، وقتی زمینی آتش زده می شود درجه حرارت قسمت بالایی خاک که عمدتا میکروارگانیسم های ما در آن منطقه زندگی می کنند بالا می رود و وقتی حرارت به 400 درجه می رسد در این حالت تقریبا خاک را عقیم می کند و عناصر مفید و آلی موجود در خاک را از بین می برد، متعاقب آن فرسایش پذیری خاک افزایش می یابد، به محض اینکه آتش بر پا می کنیم خاک آن قسمت حالت خاک کوره ای به خود می گیرد و انسجام آن از بین می رود بنابراین فرسایش پذیری آن افزایش می یابد متعاقب آن حاصلخیزی خاک کاهش می یابد که دراین شرایط کشاورز مجبور است برای تقویت خاک از کودهای شیمیایی استفاده کند که ادامه این روند به منابع آبی زیر زمینی ضررهای هنگفتی می زند و انرا آلوده می کند.

وی تاکید کرد: با توجه به اهمیت موضوع قانونگذار این کار را جرم تلقی کرده در قانونی که در 25 مرداد 1346 تصویب شده بر این مساله تاکید شده بود همچنین در قانون هوای پاک که در 25 تیر ماه 96 تصویب شد نیز بر این موضوع تاکید کرده است.

قاسمی ادامه داد: مساله مهمی که در این قوانین دیده شده آتش زدن مزارعی است که در جوار منابع طبیعی و اراضی ملی قرار دارند چون ممکن است با این کار آتش به این مناطق سرایت کند و موجب خسارات جبران ناپذیری شود از این رو انجام آن را جرم و فرد خاطی را مجرم تلقی کرده است.

وی تاکید کرد: مساله مهم دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد این است که معمولا آتش زدن مزارع در فصل بهار که زمان زادآوری حیات وحش است انجام می شود، بسیاری از حیوانات کوچک و پرندگان لانه های خود را در مزارعی که در جوار جنگل ها و اراضی ملی واقع شده اند برپا می کنند، بنابراین زمانی که کشاورز اقدام به آتش زدن بقایای محصولات در مزرعه می کند ممکن است لانه ای چند جوجه و یا چند تخم را در خود جابی داده باشد که این کار موجب از بین رفتن آنها می شود، در حقیقت اینها باعث می شود که ما به این نتیجه برسیم که آتش زدن مزارع برای کشت دوم به هیچ عنوان نه به صلاح محیط زیست و نه خاک، نه منابع آب زیر زمینی است بلکه فقط آنها را از بین می برد.

رییس اداره آموزش، ترویج و مشارکت های مردمی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان تهران اظهارداشت: کشاورزان باید بدانند به جای اینکه آسان ترین راه را به کار گیرند، راه های دیگری هم برای کشت دوم وجود دارد که می توان آنها را توصیه کرد که یکی از آنها بازگرداندن بقایای گیاهی محصولات کشاورزی به خاک است یعنی اگر بقایای کشت اول را به خاک برگردانند موجب حاصلخیزی خاک و ترسیب کربن می شود، در واقع کربنی که می خواهد به جو برسد و باعث آسیب به لایه ازن، افزایش گازهای گلخانه ای و گرم شدن زمین شود، با این کار از آن جلوگیری می شود.

وی تصریح کرد: همچنین برگرداندن بقایای کشت اول به خاک مواد آلی خاک را زیاد می کند در نتیجه خاک حاصلخیز می شود همچنین مقاومت گیاه به تنش های محیطی و آفات افزایش می یابد، در واقع اینها مواردی است که کشاورزان می توانند به آنها عمل کنند تا زمینی با قوت داشته باشند و ومجبور نباشند برای تقویت زمین از کودهای شیمیایی استفاده کنند در واقع این خود به نوعی کود سبز است، یعنی در این مرحله کشاورزان می توانند از دیسک استفاده کنند تا بقایای گیاهی را زیرو رو کنند و به زیر خاک ببرند و کود شوند، به این صورت که وقتی گیاهان تا یک اندازه ای رشد می کنند و قبل از اینکه به مرحله گل دهی برسند آنها را با شخم به زمین بر می گردانند تا به عنوان کود سبز به زمین برسند.

قاسمی اظهار داشت: متاسفانه این باور غلط میان کشاورزان جا افتاده که آتش زدن مزارع موجب تقویت زمین می شود که باید با فرهنگ سازی آنرا اصلاح کنیم که به حمایت و هماهنگی جهاد کشاورزی بر می گردد، این در حالی است که می توان از بقایای کشت اول این مزارع اشتغال زایی کرد، یعنی می توان از آنها بحث تولید ورمی کمپوست استفاده کرد همچنین از بقایای گیاهی در کارگاه تولید قارچ، صنایع چوب و ظروف یکبار مصرف گیاهی استفاده کرد بنابراین توجه به این مقوله نه تنها برای محیط زیست و تنوع زیستی موجود در آن مفید است بلکه صرفه اقتصادی نیز دارد.

وی ادامه داد: آتش زدن مزارع ضررهای دیگری نیز به همراه دارد اینکه اگر این آتش وارد عرصه های طبیعی، مرتعی و مناطق ملی ما شود علاوه بر اینکه جرم تلقی می شود، موجب نابودی بانک بذر طبیعی موجود در طبیعت می شود، در واقع یک بانک بذر داریم که در داخل مراتع ما وجود دارند یعنی گونه های مرتعی و جنگلی ما سالانه که به گلدهی می رسند بذر آنها در خاک می ماند گاهی ممکن است چندین سال این بذرها در خاک باقی بمانند و در شرایط مناسب رشد کنند، حالا اگر این عرصه ها دچار آتش سوزی شوند، در این شرایط علاوه بر اینکه جنگل از بین می رود در کنار آن بانک بذر موجود در زمین نیز نابود می شود.

وی افزود: این بانک شامل بذر گونه مادری است که با این کار نابود می شود، بذر پایه مادری که داخل زمین می افتد دارای ارزش است یعنی با آن شرایط سازگار شده و آنجا بهتر می تواند رشد کند، در رشد این بذرها حتی عرض های جغرافیایی هم تاثیر گذار است حال اگر اقلیم دو منطقه یکسان باشد اما عرض ها با هم متفاوت باشد شرایط رشد گیاه تا حدودی متفاوت می شود کما اینکه مثلا اگر یک درخت خرما را در نظر بگیریم در عرض های جنوبی کشور رشد می کنند حال ممکن است در گلخانه در درجه حرارت بالا مثلا در آذربایجان هم این نخل را بکاریم و رشد کند اما قطعا نمی توانیم از این درخت این انتظار را داشته باشیم که مانند نخل در منطقه جنوب رشد کند و ثمر دهد در واقع آتش سوزی بانک بذر را در مناطق مرتعی و عرصه های طبیعی از بین می برد.

سرپرست امور مراتع منابع طبیعی استان تهران تصریح کرد: جلوگیری از آتش زدن مزارع باید فرهنگ سازی شود و این کار در دستور کار سازمان جهاد کشاورزی و منابع طبیعی استان ها قرار گرفته است و بر اساس آن هر ساله تقریبا مصادف با وقوع حریق در مزارع بخشنامه هایی را صادر می کنند و از طریق استانداری ها، فرمانداری ها، بخشدارای ها و دهیاری ها به اطلاع عرصه نشینان و پهنه نشینان منابع طبیعی و کشاورزان رسانده می شود که آتش زدن مزارع چه معایبی دارد یا اگر جایی مجبور بودند که حریق تحت کنترل ایجاد کنند با هماهنگی ادارات ذیربط صورت گیرد، مثلا مکان هایی مانند اطراف پادگان ها به علت امنیت و توسعه دید مجبورند که گیاهان اطراف آنرا از بین ببرند که معمولا از اتش استفاده می کنند البته راه های دیگری مانند استفاده از علف کش ها وجود دارد.

قاسمی تاکید کرد: به هر حال به کشاورزان برای کشت دوم به هیچ عنوان آتش زدن مزارع را توصیه نمی کنیم چون هم باعث ضرر شخصی می شود چون کشاورز مجبور است برای تقویت زمین از کودهای شیمیایی استفاده کند که این کار مبلغ نهاده های کشاورزی را بالا می برد هم موجب آسیب به محیط زیست و حتی سلامت انسان ها می شود.

• مزرعه
• اداره کل حفاظت محیط زیست استان تهران