«درآمدی بر شعر معاصر آمریکا»؛ سلاست متن یا امانت اثر، مساله این است
تهران - ایرنا - ترجمه از تالیف هیچ کم ندارد، همان اصالت و ارزش. البته اگر تعادل بین سلاست و روانی متن با امانت و وفاداری به آن حفظ شود و مترجم، خواننده و نویسنده را در میان سطور و صفحات از دست ندهد و ناامید نگذارد.
شاعر، حقیقت مردمان را منکشف می‌سازد و اگر بگوییم به ابداع حقیقت می‌پردازد و اساس هستی بشری را می‌گذارد از آن جهت است که حقیقت را نمی‌توان با مفهوم و نسبت مفاهیم ساخت؛ پس ناگزیر حقیقت را هم باید آزادانه کشف و ابداع کرد؛ اما این ابداع بدان معنی نیست که حقیقت و آزادی مال بشر است برعکس بشر از آن حیث که بشر است تعلق به آزادی و حقیقت دارد. کلام شاعرانه هم یک موهبت است که در آن اساس هستی بشری گذاشته می‌شود نه آنکه بشر خود بنای هستی خویش را بگذارد (رضا داوری‌اردکانی، بهمن 1369، شاعران در زمانه عسرت به چه کار می‌آیند؟ مجله سوره، شماره یازدهم، سال دوم)
ایرانیان از خوش‌اقبالی وارث بیش از هزار سال شعر فارسی با جان‌سروده‌های حافظ، سعدی، مولانا، فردوسی و سنایی و صائب هستند و شاید همین کافی باشد تا شنیدن و خواندن اشعار شاعران دیگر ممالک را چندان خوش نداشته باشند. خاصه کشوری که تاریخ مدنیت آن به معنای امروزی تنها به 600 و اندی سال قبل می‌رسد و شعر و شاعری در آن دیار در مقایسه با ایران و تمدن‌های دیرین دیگر جوان‌تر و بلکه نوجوان است. با وجود چشم‌ودل‌سیری ایرانیان از گوهر شعر، دو رویداد نسبتا مهم ادبی و سیاسی در سال گذشته توجه علاقه‌مندان به ادبیات انگلیسی‌زبان را به شعر و شاعری و تاثیر و تاثر آن از امور روزمره آمریکا جلب کرد؛ اعطای جایزه نوبل به لوئیز گلیک (اکتبر 2020، مهر 99)، بانوی شاعر آمریکایی که بعد از باب دیلن / Bob Dylan (2016) اولین شاعر آمریکایی مفتخر به دریافت نوبل برای سروده‌هایش است و شعرخوانی شاعر بیست‌وسه‌ساله آماندا گورمن/ Amanda Gorman در مراسم تحلیف جو بایدن، رئیس جمهوری آمریکا، با شعری در مورد ماجراهای حمله به کنگره آمریکا (ژانویه 2021/ دی 99).
البته که این‌دست امور توجه مخاطب غیرحرفه‌ای شعر انگلیسی‌زبان را به شعر آمریکا جلب کرد و مترجمان ایرانی، صرف نظر از مجامع دانشگاهی، دست‌کم از اواسط دهه 30 خورشیدی به کار برگرداندن شعر این شاعران به فارسی بوده‌اند؛ بهترین اشعار والت ویتمن، شاعر قرن نوزدهمی آمریکا، ترجمه سیروس پرهام (فرانکلین، 1338) تنها نمونه‌ای از این تلاش‌های بی‌دریغ است. همچنین است کتاب‌های تالیف و ترجمه تاریخ ادبیات مانند شاعران آمریکا از قرن هفدهم تا بیستم همراه با پس زمینه دوره‌ها با شرح کوتاهی از زندگینامه هر شاعر و ترجمه نمونه‌هایی از آثار آنها، محمدعلی مختاری اردکانی، نشر ویستار 1391) و حتی نقد ادبی که به شعر نیز به عنوان جزئی از ادبیات سرزمین‌های مختلف توجه کرده‌اند.
کتابی برآمده از پی ده‌سال مطالعه و نوشتن
کتاب درآمدی بر شعر معاصر آمریکا (کمبریج، 2003، 1382) نوشته کریستوفر بیچ به ترجمه کامران احمدگلی و بهادر باقری (خاموش، 1398) برگزیده بیست و پنجمین دوسالانه جایزه کتاب اصفهان (بهمن 99) و شایسته تقدیر سی‌وهشتمین دوره جایزه کتاب سال (بهمن 99) کتابی در رده کتاب‌های تاریخ ادبیات و مشخصا شعر است و همانطور که از نامش برمی‌آید به شعر آمریکا از اوایل قرن 20 و سال‌های ابتدایی قرن 21 می‌پردازد.
کریستوفر بیچ (Christopher Beach) (1959، میناپولیس)، دانش‌آموخته لیسانس هنر از کالج پومونا (1981) و کارشناسی‌ارشد هنر (1985) و دکترای فلسفه هاروارد (1988) است. وی از سال 1989 فعالیت دانشگاهی خود را به عنوان استادیار در کالج خصوصی بیتس /Bates در ایالت مین / Maine آغاز کرد و از سال بعد تدریس در دانشگاه کلمبیا را برعهده گرفت و با استادیاری در دانشگاه تحصیلات‌تکمیلی کلرمونت دانشگاه مونتانا، در دانشگاه کالیفرنیا ایرواین و استادیار مدعو کالج ویلیامز شهر ویلیامسون (از 2013 به بعد) ادامه داد.
بیچ، فقط در زمینه ادبیات و شعر پژوهش نمی‌کند و آثارش در زمینه سینمای آمریکا مشهورتر و پرتیراژتر است؛ به‌ویژه کتابش به نام تاریخ پنهان سبک سینمایی؛ کارگردانان، تصویربرداران و روند همکاری (انتشارات دانشگاه کالیفرنیا، 2015). وی از سال 2013 در رده محققان فیلم آکادمی علوم و هنرهای سینما آمریکا انتخاب شد و به طور کلی منتقد ادبی، هنری و مورخ سینما و ادبیات شناخته می‌شود.
بیچ به طور خاص روی شعر امریکا در قرون 19 و 20 کار و آثاری را در مورد شاعران مطرح این دوران منتشر کرده است؛ از جمله الفبای تاثیر: ازرا پاوند و بازاندیشی سنت شعری آمریکا/ ABC of Influence: Ezra Pound and the Remaking of American Poetic Tradition (انتشارات دانشگاه کالیفرنیا، 1992)، سیاست تمایز: ویتمن و گفتمان‌های قرن نوزدهمی آمریکا / The Politics of Distinction: Whitman and the Discourses of Nineteenth-century America (انتشارات دانشگاه جورجیا، 1996) همچنین فرهنگ شعری/ Poetic Culture (انتشارات دانشگاه نورث‌وسترن، 1999) که در آن به طور مشخص‌تر به شعر معاصر آمریکا و تاثیر آن در فرهنگ معاصر این کشور می‌پردازد.
بر این اساس وی دست‌کم از سال 1992 در حال مطالعه و انتشار کتاب در زمینه شعر بوده است، ولی با توجه به اطلاعات کتابخانه ملی این اولین اثری است که از این نویسنده نسبتا پرکار به فارسی منتشر می‌شود.
دومین همکاری دو استاد دانشگاه خوارزمی مترجمان این اثر، پیش از این نیز کتاب من از ایرلندم: زندگی و شعر ویلیام باتلر ییتس (خاموش، 1396) را به فارسی برگردانده و هر دو عضو هیات‌علمی دانشگاه خوارزمی دانشکده ادبیات و علوم انسانی به ترتیب از گروه‌های زبان و ادبیات انگلیسی و زبان و ادبیات فارسی هستند. بهادر باقری پیش از این ترجمه و تحقیق در شعر دیگر ملل را با کتاب افسانه‌های اوکراین: تاریخچه‌ی ادبیات اوکراین و سیری در افسانه‌های آن (سخنوران، 1390) و چون به چشمانت می‌نگرم شعر اوکراین (ثالث، 1388) آزموده است. درآمدی بر شعر معاصر آمریکا در 10 فصل نظم یافته است. فصل اول عصری جدید از شاعران اشرافی تا رابینسون فراست شعر اشرافی سال‌های پایانی سده نوزدهم و سال‌های نخست سده بیستم؛ یعنی شعر دانشگاهی را با تمایلات آشنای ناشی از تفکر ویکتوریایی دوران معرفی می‌کند. فصل دوم مهاجران مدرنیست: ازرا پاوند و تی. اس. الیوت بر شعر مدرن سده بیستم متمرکز می‌شود و تحلیل‌های بدیع از اشعار دو شاعر مهم یادشده به دست می‌دهد. فصل سوم مدرنیسم تغزلی: والاس استیونز و هارت کرین با تلفیق مدرنیسم و تغزل و بررسی آن این دو شاعر به طرح مفهوم ذاتا متناقض مدرنیسم شعری و تغزل می‌پردازد. فصل چهارم مدرنیسم جنسیتی بر شعر شاعران زن مدرنیست تمرکز دارد و فصل پنجم به نام ویلیام کارلوس ویلیامز و صحنه مدرن آمریکایی ضمن معرفی اشعار شاعرانی چون ای ای کامینگز و رابینسون جفرز به اختصار به شعر اوبژکتیویست دهه 30 آمریکا نظر دارد.
نویسنده در ادامه طی فصل‌های شش تا 10 به معرفی نحله‌ها و گرایش‌های مهم شعر معاصر آمریکا می‌پردازد. فصل ششم به نام از رنسانس هارلم تا نهضت هنرهای سیاه جنبه‌های مختلف شعر سیاه‌پوستان آمریکایی از دهه 20 میلادی تا دهه 70 در قالب سه موج شعری رنسانس هارلم، پسارنسانس هارلم و نهضت هنرهای سیاسی را در برمی‌گیرد. فصل هفتم نقد نو و فرمالیسم شعری، شعر برآمده از نحله مهم انتقادی نقد نو در ادبیات آمریکا را معرفی کرده است که طرز فکر غالب شعر دانشگاهی آمریکایی از اواسط دهه 30 تا اواخر دهه 60 میلادی را نمایندگی می‌کند.
فصل هشتم عصر شعر اعتراف‌گرا نحله شعری بانفوذ با همین نام را معرفی می‌کند که برخی از محبوب‌ترین شعرای معاصر آمریکا نیز در این نحله تعریف می‌شوند. فصل نهم شعر به عنوان مکاشفه به بیان گرایشی در شعر معاصر آمریکا می‌پردازد که در آن شاعر در مسائل مختلفی مانند وجود خود، طبیعت و مسائل گوناگون فلسفی و روان‌شناسی غور می‌کند. فصل آخر به نام شعر نو آمریکایی و پیشگامان پسامدرن معاصرترین جریان شعری آمریکایی را معرفی می‌کند؛ شعر معاصر آمریکا به بیان نویسنده از اوایل دهه 50 میلادی و با جریان بیت در شعر و ادبیات آمریکا آغاز شده و تا زمان حاضر در قالب شعر زبان ادامه دارد.
نشست نقد کتاب درآمدی بر شعر معاصر آمریکا، مهر 1398. شهر کتابترجمه یا تالیف؟
جلد کتاب درآمدی بر شعر معاصر آمریکا بهادر باقری و کامران احمدگلی را نه‌فقط مترجم که مولف نیز معرفی می‌کند. با اینکه ترجمه چنین اثری به دلیل تخصصی بودن متن، ارجاعات فرامتنی و ضرورت ترجمه اشعار نمونه دشوار است، نگاهی دقیق به کتاب و مقایسه آن با اثر اصلی فرض تالیف بودن آن را رد می‌کند؛ حتی با وجود پانوشت‌های فراوان و مفصلی که گاه مرزهای ضروری پانوشت، پی‌نوشت و واژه‌نامه را در هم می‌آمیزد.
ناگفته پیداست مهم‌ترین دشواری در ترجمه این اثر ترجمه اشعار نمونه آثار شاعران است. رویه مترجمان در این زمینه ترجمه این اشعار و نه استفاده از ترجمه‌های منتشرشده پیشین بوده است. البته که از بعضی شاعران مذکور اصلا اثری به فارسی برگردانده نشده؛ ولی از بعضی نیز چند اثر یا حتی یک اثر توسط چند مترجم و گهگاه مترجمان معتبر به فارسی برگردانده شده است. از آن جمله اند: والت ویتمن، رابرت فراست، تی. اس. الیوت، ازرا پاوند، والاس استیونز، وینسنت میلی و سیلویا پلات و بی‌شمار دیگر شاعران.
با اینکه به دلیل نبود نسخه الکترونیک و موثق آثار چاپ‌شده فارسی و فقدان کتابخانه الکترونیکی جامع، پیدا کردن نقل قول یا سطری از یک کتاب ترجمه‌شده چنان دشوار است که اغلب مترجمان عطای استفاده از ترجمه‌های پیشین را به لقایش می‌بخشند و اغلب نقل‌قول‌های کتاب‌های ترجمه قبلی را هم خود ترجمه می‌کنند؛ بدیهی است ترجمه یک اثر کامل مترجم را بیشتر با آن اخت و ترجمه‌اش را دقیق‌تر و روان‌تر می‌کند و بر این اساس شاید باید، رنج جست‌وجو را دست‌کم در مورد ترجمه‌های معتبر به جان خرید.
وقتی سلالت فدای امانت می‌شود
مترجمان در پیشگفتار و از همان ابتدا سنگ‌ها را با مخاطب واکنده و توضیح داده‌اند که سیاست‌شان دربرگرداندن اثر، وفاداری حداکثری به متن اصلی و تا حد امکان، ترجمه واژه به واژه بوده است (ص. 27). اما این سیاست در بعضی موارد موجب قطع ارتباط خواننده با متن به دلیل طولانی بودن جملات، نامفهوم بودن آنها، ترجمه‌ای بودن و در نهایت مکانیکی شدن کل ترجمه شده است. از اطناب می‌گریزیم و به چند مثال کوتاه به مثابه مشتی از خروارها از متن اثر بسنده می‌کنیم؛ از نمونه‌های ترجمه لغت به لغت: «سال‌های 1880 تا 1910 برای شعر آمریکایی، چیزی شبیه به یک عصر تاریکی بودند» (ص. 44). «زبان رابینسون در مقایسه با زبان فراست یا استیونز، کهنه باقی می‌ماند و شیوه چینش واژگان سطرهای او فاقد روانی بهترین نوشته‌های فراست است؛» (ص. 58).
از نمونه‌های جمله طولانی (نه البته از بخش‌های ترجمه‌ای و از پیشگفتار) که نفس خواننده را به شماره می‌اندازد؛ «با افول تدریجی جریان نقد نو از اواخر 1960 و اوج‌گیری بی‌سابقه نحله‌های فکری و انتقادی دیگری که یک‌به‌یک از اواسط سده پیش در اروپا و آمریکا سربرآوردند، دایره تقریبا بسته شاعرانی که سالیان پیاپی، یکه‌تازه میدان شعر بودند، برای پذیرش چهره‌هایی که تا پیش از آن، صحبت از آنان تنها در حاشیه‌های طیف شعر معاصر امکان‌پذیر بود، باز شد و اشعاری که پیش‌تر، تنها گروه خاصی آنها را می‌خواندند، وارد عرصه مطالعه رسمی شعر در دانشگاه‌ها و محافل علمی ادبی آمریکا شد.» (ص. 12)
مثالی دیگر از تلفیق ترجمه لغت به لغت و جمله‌ای طولانی؛ ویلیام کارلوس ویلیامز در شعر آمریکا چهره‌ای منحصر به فرد بود. «او که پزشک خانواده‌ای بود که در تمام دوران فعالیت شعری خود، در کنار شاعری، به طبابت نیز ادامه داد؛ اشعار خود را در پیوند مستقیم با جهان اشیاء و محیط اجتماعی معاصر منطقه‌ای شکل می‌داد که در آن زندگی و کار می‌کرد: منطقه اطراف رادرفورد و پترسن در ایالت نیوجرسی» (ص.249).
در بعضی موارد نیز کلام به همین دلیل ترجمه لغت به لغت برای خواننده علاقه‌مند ولی غیرمتخصص سخت‌خوان شده است؛ «اگر رابینسون، شعر آمریکایی را به سده بیستم آورد، رابرت فراست، نیوانگلندی دیگری بود که گسست شدیدی را از سبک متورم شعر ویکتوریایی و اشرافی رقم زد» (ص. 59) عبارت سبک متورم ترجمه لفظ به لفظ inflated style (ص. 13 کتاب انگلیسی) است. اگر این عبارت اصطلاح است؛ استثنائا در این مورد پاورقی و توضیحی نداریم و اگر نیست، مفهوم هم نیست. یا گاه به دلیل استفاده اصطلاحات در متن جمله دشوارفهم شده است: ««زمستان سرطانی» هکر در یک رشته غزل ایتالیایی، نبرد شاعر با سرطان سینه را توصیف می‌کند». (ص. 389 و ص. 152 کتاب اصلی) البته ممکن است اصطلاح غزل ایتالیایی (Italian sonnet)، پیش از این صفحه پانوشت شده باشد؛ اما فقدان واژه‌نامه (که برای این اثر ضروری بود) یافتن آن را دشوار و حتی ناممکن کرده است. (در مورد اهمیت واژه‌نامه ر. ک علی صلح‌جو، بیایید ترجمه کنیم، صص. 132 به بعد)
ضرورت بازخوانی در ویرایش بعدی
فرازوفرودهای متن را که نشان می‌دهد مترجمان کاملا به حواس جمع خواننده امید بسته‌اند، پشت سر بگذاریم و از ترکیب‌شدن پانوشت و پی‌نوشت و واژه‌نامه هم که بگذریم، به همان معضل قدیمی صنعت نشر ایران؛ یعنی غلط‌های تایپی نسبتا زیاد آنهم برای کتابی در این حد مهم و از آن هم مهم‌تر و البته ساده‌تر برای رعایت کردن، ایرادات صفحه‌بندی و رعایت نشدن فاصله‌ها و نیم‌فاصله‌ها می‌رسیم که هم خواننده کتابخوان را متوجه سختی کار کتاب و چاپ می‌کند و هم بازخوانی اثر را در چاپ‌های بعدی و ان‌شالله به‌زودی ضروری.
همچنین است افزودن ضمیمه‌ای که مترجمان در پیشگفتار خود از آن سخن گفته (و البته نوشته‌اند) اما خواننده هر چه بیشتر می‌گردد، کمتر می‌یابد. «در عین حال، با تمهیداتی که ناشر محترم اندیشیده است، امکان مقایسه متن اصلی اشعار در ضمیمه کتاب با متن ترجمه شده توسط خواننده وجود دارد. (ص. 27) اما کتاب تنها با دو نمایه دوازده‌صفحه‌ای اشخاص و کتاب‌ها پایان می‌یابد (که حتی این دو نیز کامل نیست) و خبری از ضمیمه اشعار اصلی نیست که اگر بود، چه خوب بود.
بارقه‌هایی از درخشش
با وجود این سوالات و نواقص در ترجمه نثرها، گاه ترجمه برخی اشعار می‌درخشد و ذهن خواننده را روشن می‌کند؛ مانند این ترجمه شعر از ازرا پاوند: شبح این صورت ها در انبوه آدم‌ها؛ / گلبرگ‌هایی به شاخه‌ای خیس و سیاه. (ص. 92)
یا این بخش از ترجمه شعر به پل بروکلین از هارت کرین: ای بی‌قرار چونان رود فرود خویش، / که طاق بر دریا زنی، بر سیاخاک پر از رویاهای دشت‌ها، / بر ما بیچاره‌ترین‌ها گاهی گسترده شو، فرود آی، / و زان قوس پرشکوه، فسانه‌ای به خداوند واگذار. (ص. 194)
و البته در خواندن، توجه و نقد کتاب درآمدی بر شعر معاصر آمریکا نباید از اهمیت کار کریستوفر بیچ در نظم دادن و خلاصه کردن شعر 100 سال یک کشور و ارائه تحلیل‌های درست و بدیع از هر شعر غافل شد.
بیچ که قطعا پیش از این در کتاب‌های مذکور قلمش را برای نوشتن تیز کرده و روحش را آماده به بیان صرف زندگینامه شاعران و آمد ورفت آنها به دنیا بسنده نمی‌کند.
وی ابتدا در مقدمه محققانه و مختصر خود ابتدا وضعیت کلی شعر آمریکا را در سده پر جنگ و رویارویی 1900 تا 2000 برای آمریکا توضیح می‌دهد، وضعیت اجتماعی این دوره را می‌سنجد و به اهمیت نزدیکی آمریکا و اروپا به دلیل همین جنگ‌ها می‌پردازد و نظرهای مختلف را در این زمینه بررسی می‌کند. نویسنده در ابتدای هر فصل نیز این شیوه را ادامه می‌دهد و ابتدا وضعیت کلی آن دوره را و دلیل برآمدن ضمن نحله‌ها و نهضت‌های مختلف را بیان کرده و بعد سراغ شاعران شاخص می‌رود، ضمن بیان تاریخ مختصری از زندگی آنها تمرکز خود را بر ارائه تحلیل‌هایی بدیع از مهم‌ترین شعرهای هر شاعری می‌گذارد که می‌تواند برای دانشجویان رشته ادبیات هر زبانی، کلاس درسی باشد.
شعر اولیه و کوتاه میلی «نخستین انجیر» (1918) که حاوی یکی از به‌یادماندنی‌ترین مطلع‌ها در شعر قرن بیستم آمریکاست، مشهورترین اثر او باقی مانده است:
شمع من از هر دو سوی می‌سوزد / شب را دوام نخواهد آورد؛ اما آه، دشمنان من، و آه، دوستان من - پرتوی دلفریب می‌دهد!
«ممکن است برخی خوانندگان، این شعر را بیش از حد احساساتی بدانند و نادیده بینگارند. البته این شعر یقینا محصول یک طرز تلقی مدرنیستی نبود؛ اما توانست بهتر از هر شهر دیگر روزگار خود، حس پرشور آزادی را که مشخصه دوران جدید بود مجسم کند. هنگامی شعر چاپ شد، جوان تحصیل‌کرده‌ای نبود که آن را حفظ نکرده باشد. «سوزاندن شمع از هر دو سوی» به معنی زیستن با حداکثر ظرفیت آن است، توانی که برای زن جوانی مانند میلی با آزادی هنری و اجتماعی جدید امکان پذیر می‌شد. شعر بر محور یک تک‌ایماژ سامان گرفته است، شمع، که آشکارا استعاره از جسم زن است» (ص. 209).
و حرف آخر آنکه اولا به حال بازار کتاب؛ به‌ویژه ترجمه تاسف بخوریم که هر ساله کتاب‌های مهم و خوبی در زمینه ادبیات و شعر به زبان‌های مختلف و انگلیسی به عنوان زبانی فراگیر چاپ می‌شود که کمتر کسی سراغ آنها می‌رود؛ ولی بعضی کتاب‌های داستان، پرفروش‌ها و جایزه‌بگیرها در طرفه‌العینی و توسط چند مترجم ترجمه و به همت چند ناشر چاپ و راهی بازار می‌شوند.
دوم آنکه با تمام سختی‌های ترجمه و دیده نشدن یا کمتر دیده‌شدن مترجم به عنوان آفریننده یک اثر در زبانی جدید، سنت ترجمه در ایران از پشتوانه قوی برخوردار است و نام‌های درخشانی در آن می‌درخشند که همواره کتابخوانان ایرانی را با نویسندگان خارجی و آثار و دنیای‌شان آشنا کرده‌اند، این واقعیت نشان می‌دهد مترجمان ایرانی رنج‌ها به جان خریده‌اند ولی با تحمل دشواری‌ها و ازخودگذشتن اجازه نداده‌اند رنج ندانستن و میل به دانستن دنیای فراتر از مرزها یا خواندن کتابی دشوارخوان به دلیل اینکه به اندازه به فارسی سلیس نیست، به جان خواننده بنشیند. شاید باید برگردیم و به گذشته نگاه کنیم و از آنان بیاموزیم.
*س_برچسب‌ها_س*