در یک قدمی انقلاب صنعتی چهارم
صنایعدستی یعنی مجموعه‌ای که به‌وسیله مواد اولیه بومی با دست و ابزار موردنیاز ساخته می‌شوند و انتقال‌دهنده فرهنگ و تمدن هستند.
در دنیای امروز شاید نمونه‌های کارخانه‌ای زیادی از انواع صنایعدستی وجود داشته باشد، اما در آثاری که به‌دست هنرمندانه و با ذوق و نگاه هنری آنها ساخته‌شده، ویژگی‌هایی هست که در هیچ نمونه ماشینی دیده نمی‌شود. در حال حاضر آنچه می‌بینیم حکمرانی ماشین‌آلات و تکنولوژی است که گویا به مقابله با هنر دست برآمده و عن‌قریب که صنایعدستی را از پا بیندازند. به‌راستی این هجوم ناگهانی و بکارگیری ماشین‌آلات صنعتی تا چه اندازه بر صنایعدستی بومی تاثیرگذار خواهند بود. بدون‌شک همگام شدن با تحولات صنعتی نه‌تنها بد نیست، بلکه گریزناپذیر است و اگر همراه با برنامه‌ریزی درست و بلندمدت باشد، کمک‌کننده هم خواهد بود. در این میان با حمایت از هنرمندان خلاق می‌توان تکنولوژی را برای حفظ، بقا و رونق صنایعدستی به خدمت گرفت. صمت در این گزارش به‌مناسبت 10 ژوئن، روز جهانی صنایعدستی به بررسی تاثیر گسترش انقلاب صنعتی بر فرآیند تولید صنایعدستی در کشور پرداخته است. همراه ما باشید.
تا دیر نشده تدبیری بیندیشید
سیدمحمد عبدالهی، رئیس اتحادیه فروشندگان اشیای قدیمی و صنایعدستی تهران درباره تاثیرات ورود تکنولوژی و ماشین‌آلات صنعتی به حوزه صنایعدستی کشور به صمت گفت: درست این است که با تغییر و تحولاتی که در عرضه فناوری و تکنولوژی در جهان شاهد آن هستیم، هماهنگ باشیم. البته تکنولوژی در برخی از صنایعدستی، کارآیی دارد و به‌عنوان ابزار کمکی می‌تواند تاثیر خوبی بر کیفیت تولید صنایعدستی بگذارد. این موضوع از دو جنبه قابل‌بررسی است. در بخشی به کمک هنرمند آمده و روی کیفیت کار او تاثیرگذار است و زمانی هم ماشین و صنعت به‌طور کلی جایگزین دست، ذوق و خلاقیت هنرمند می‌شود. متاسفانه امروزه به‌بهانه و با هدف برقراری تعادل بین عرضه و تقاضا و انبوه‌سازی شاهد استفاده از ماشین برای تولید صنایعدستی بدون توجه به جنبه‌های مخرب آن هستیم که بدون‌شک آسیب‌های خود را هم بر این صنایع خواهد گذاشت.
عبدالهی در پاسخ به این پرسش که آیا صنایعدستی کشور توان مقابله با هجوم فناوری به‌ویژه در انقلاب صنعتی چهارم را خواهند داشت یا خیر، اظهار کرد: در هر شرایطی به‌ویژه در حال حاضر که در کنار مشکلات اقتصادی، انقلاب صنعتی چهارم به‌سرعت بر همه جنبه‌ها حکمرانی خواهد کرد، اینکه بتوانیم صنایعدستی کشور را حفظ کنیم که دوام بیاورند و بتوانند در تعامل سازنده برای همیشه ماندگار باشند، اقدامی در سطح کلان بوده و بدون‌شک، نیازمند حمایت دولت است. اینکه دولت در بخش‌هایی که توان و امکان حمایت دارد، به‌طور واقعی از فعالان و هنرمندان صنایعدستی حمایت و مهم‌تر از همه برای استفاده کاربردی از صنایعدستی کشور، فرهنگ‌سازی کند و صنایعدستی به‌عنوان یک هنر اصیل، ارزشمند تلقی شوند، رمز ماندگاری صنایعدستی خواهد بود.
وی ادامه داد: در حال حاضر، فعالان حوزه صنایعدستی برای آنکه بتوانند معیشت خود را تامین کنند و دوام بیاورند به سمت تجاریسازی می‌روند و محصولاتی مشابه همان صنایعدستی تولید می‌کنند؛ اما ذوق، هنر و اصالت که ویژگی مهم و دست‌نیافتنی صنایعدستی است در این محصولات وجود ندارد؛ چه‌بسا که این شباهت بسیار زیاد هم باشد. این محصولات فقط تولید شده‌اند تا از یک سو نیاز بازار تقاضا و از سوی دیگر، نیاز هنرمند برای تامین معیشت برطرف شود. اینجاست که دولت باید ورود کند و تا دیر نشده به داد صنایعدستی و هنرمندان و فعالان این عرصه برسد.
تجاریسازی رویکردی آسیبزننده
عبدالهی درباره تجاریسازی و ماشینی شدن تولید محصولات مشابه صنایعدستی اظهار کرد: فعالان صنایعدستی، تجاریسازی را به‌طور کلی برای این صنعت آسیبزننده می‌دانند. تجاریسازی با این هدف انجام می‌شود که کالای مشابه صنایعدستی، ارزان‌تر به‌دست مصرف‌کننده برسد. این رویکرد شاید از نظر برخی توجیه مناسبی داشته باشد، اما راهکارهای دیگری مانند تولید صادرات‌محور هم برای این موضوع وجود دارد که اگر دنبال شوند، ضمن ایجاد تعادل بین عرضه و تقاضا در نهایت به صنایعدستی کشور، آسیب کمتری وارد می‌شود. به‌عنوان نمونه در حوزه فرش دستباف، در حال حاضر شاهد تعداد بسیار زیاد تولیدکنندگان فرش‌های ماشینی هستیم که طرح‌هایی کاملا مشابه نمونه‌های دستباف را ارزان، متنوع و فراوان تولید و عرضه می‌کنند که باتوجه به تعداد زیاد کارخانه‌های تولید فرش ماشینی در کشور به یک معضل تبدیل شده است.
این فعال حوزه صنایعدستی افزود: علاوه بر موارد یادشده، بحث نرخ بالای تولید و فروش صنایعدستی هم مطرح است که در بسیاری از مواقع با حمایت دولت این مشکل هم برطرف می‌شود. نگرش حاکمیت و متولیان اقتصاد باید مشخص باشد و صنایعدستی دیده شوند تا ماندگار باشند. واقعیت این است که احداث یک کارگاه برای صنایعدستی هزینه زیادی ندارد و یک کارگاه را در سخت‌ترین شرایط با حداقل امکانات و سرمایه می‌توان راه‌اندازی کرد. وقتی امکانی فراهم شود که یک روستایی بتواند در کارگاهی در خانه خود، یکی از صنایعدستی را تولید کند، ضمن اینکه از مهاجرت به شهرها برای تامین معیشت جلوگیری می‌شود، ارزش‌افزوده قابل‌توجهی هم برای اقتصاد کشور ایجاد خواهد شد. وی با بیان اینکه باید توجه ویژه‌ای به صنایعدستی داشت تا مغلوب تکنولوژی و صنعت نشود، ادامه داد: اگر هدف این است که رونق به صنایعدستی بازگردد و این صنایع ماندگار باشند باید صنایعدستی را در سطح کلان دید، برای آن برنامه‌ریزی کرد و بودجه در نظر گرفت. اینکه بخش زیادی از صنایعدستی کشور با آموزش‌های خانوادگی و سینه‌به‌سینه به نسل‌های بعدی منتقل می‌شود، نیازمند ذوق و خلاقیت و بی‌نیاز از تحصیلات آکادمیک است، جنبه‌های مثبتی است که می‌توان از آن بهره برد تا در نهایت حیات صنایعدستی در تقابل با انقلاب صنعتی و مدرنیته به خطر نیفتد و رشد آنها کمکی برای تحقق توسعه اقتصادی کشور باشد. عبدالهی با اشاره به اینکه در حال حاضر هم بخش زیادی از صنایعدستی کشور به‌شدت از صنعتی شدن متاثر شده‌اند، گفت: دولت باید صنایعدستی را به‌عنوان محور کارآفرینی و اشتغالزایی ببیند. در نهایت این توجه و حمایت درست است که صنایعدستی اصیل را از ماشینی و تجاری شدن صرف و نابودی محافظت می‌کند. به‌طور کلی حدود 25 تا 30 درصد صنایعدستی ما در حال حاضر متاثر از شرایط کنونی ماشینی و تجاریسازی شده؛ یعنی ماشین‌آلات ورود کرده و جای دست، هنر و ذوق هنرمندان را گرفته‌اند. این فعال حوزه صنایعدستی در پایان اظهار کرد: انتظار داریم تا دیر نشده دولت و مسئولان، صنایعدستی را جدی بگیرند، چراکه هویت، اصالت، ذوق و هنری که در صنایعدستی کشور نهفته است، منحصر به‌فرد است و هیچ جایگزینی ندارد. دولت می‌تواند در تامین مواد اولیه، ایجاد بازار، بازاریابی و بازارسازی ورود کند و نقش حمایتی قوی در حفظ و بقای صنایعدستی داشته باشد. باعث تاسف است که صنایعدستی که می‌توانند صادرات‌محور تولید شوند و ارزآوری برای کشور داشته باشند، تحت‌تاثیر شرایط اقتصادی، بی‌برنامگی، تحریم‌ها و نداشتن روابط بین‌المللی گسترده که ورود گردشگران را به حداقل رسانده در بدترین شرایط باشند و صادرات آن هم ناچیز باشد.
صنایعدستی به فراموشی سپرده شده اند
علی مستوفیان، مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی خراسان شمالی درباره تاثیر تحولات انقلاب صنعتی بر صنایعدستی کشور به صمت گفت: صنایعدستی به‌عنوان یک هنر - صنعت در بخشی متاثر از موضوعات اقتصادی درونزاست و در قالب اقتصاد مقاومتی در کشورمان موردتوجه قرار دارد. صنایعدستی کشور همیشه یک مزیت به‌شمار می‌رود، چراکه از یک سو مواد اولیه و نیروی کار آن در داخل فراهم است و از سوی دیگر به تکمیل زنجیره ارزش کمک می‌کند. همان‌طور که در تعاریف آن آمده، صنایعدستی یعنی کاری که با دست با تکنیک‌های فردی انجام می‌شود که در استانداردهای میراث فرهنگی و صنایعدستی هم این موضوع دیده شده است. البته باوجود اینکه در این صنایع بر هنر دست تاکید می‌شود، تکنولوژی هم بر آنها بی‌تاثیر نیست؛ یعنی برای رسیدن به تولید انبوه، می‌توانیم بخشی از کار را با کمک تکنولوژی انجام دهیم، اما تاکید بر این است که غالب کار در صنایعی که به‌عنوان صنایعدستی شناخته می‌شوند با دست انجام شود. مثلا مرحله ریسندگی نخ مورداستفاده در فرش دستباف با کمک ابزارها و ماشین‌آلات انجام می‌شود. صنعت و تکنولوژی در بسیاری از رشته‌های صنایعدستی تغییرات زیادی ایجاد کرده و البته در بخش‌هایی هم به کمک صنایعدستی آمده است. هرچند این تاثیر بیشتر در تولید مواد اولیه است و تولید نهایی با دست، مهارت، هنر و ذوق هنرمند به سرانجام می‌رسد. مستوفیان در پاسخ به این پرسش که صنایعدستی ما چقدر توان مقابله با تحولات انقلاب صنعتی را خواهند داشت و آیا می‌توان گفت این صنایع در معرض خطر قرار خواهند گرفت یا خیر، اظهار کرد: درباره اینکه این تاثیر مخرب باشد، چنین تحلیلی از تاثیر تحولات انقلاب صنعتی بر صنایعدستی کشور ندارم، چراکه معتقدم ذائقه افراد مهم است و تحریک تقاضایی که ازسوی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی در حوزه اقتصاد گردشگری و صنایعدستی انجام می‌شود و برای آن برنامه‌های متنوعی دارد.
در حال حاضر دست‌کم بعد از اپیدمی کرونا، چندین نمایشگاه و بازارچه دائمی در راستای حمایت از صنایعدستی برگزار شده و گزارش از میزان تولید و فروش صنایعدستی و تحریک تقاضایی که به روش‌های مختلف مانند برندسازی، بازاریابی و کاربردی‌سازی صنایعدستی اتفاق افتاده نشان می‌دهد صنایعدستی در گیرودار صنعتی شدن و مدرنیته به فراموشی سپرده نشده‌اند، چون مردم به این صنایع و به‌نوعی به هویت و گذشته خودشان علاقه‌مند هستند. مستوفیان ادامه داد: در کمک به حفظ صنایع دستی، بازاریابی و برندسازی می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد. در جایی که صنایعدستی ما شناخته شود، نباید نگران تاثیرات مخرب انقلاب صنعتی باشیم؛ یعنی عدم‌شناخت صنایعدستی است که نه در این تقابل، بلکه در هر شرایطی، به آنها آسیب می‌زند. ماندگاری صنایعدستی وابسته به اصالت و پیوندی است که با محل تولد آنها دارد. صنایعدستی هر منطقه‌ای مختص آن منطقه است؛ شاید شباهت‌هایی بین صنایعدستی مناطق گوناگون باشد، اما در نهایت با ویژگی خاصی متمایز می‌شوند. در این میان، تنوع اقلیمی، قومی و فرهنگی کشورمان باعث به‌وجود آمدن رشته‌های متنوع از صنایعدستی شده که مزیت بزرگی به‌شمار می‌رود. مثلا تولید کاشی و سفال در میبد متاثر از جغرافیای آن است.
وی افزود: خوشبختانه تنوع بسیار زیاد صنایعدستی در کشور باعث توجه ویژه به این بخش شده و در چند سال اخیر هم روی کاربردی‌سازی این صنایع و اینکه در زندگی روزمره استفاده شوند، به‌طور جدی کار شده است. به‌عنوان نمونه در هتل‌ها براساس همین کاربردی‌سازی طرح‌هایی اجرایی شده است.
دولت حامی صنایعدستی
مستوفیان در پایان گفت: پیش‌بینی من این است که صنایعدستی روند رو به رشدی را در کشور طی خواهند کرد. بازخوردهای دو سال اخیر نیز نشان از رونق گرفتن تولید و فروش محصولات صنایعدستی در کشور دارد. اینکه رشته صنایعدستی داریم و به‌طور آکادمیک هم روی ماندگاری و رشد صنایعدستی کشور کار می‌شود، امیدبخش است. در نهایت اینکه، اقتصاد صنایعدستی درونزا و خانواده‌محور بوده و می‌تواند برای کشور درآمدزا و ارزآور باشد. دولت هم بسته‌های حمایتی برای فعالان حوزه صنایعدستی در نظر گرفته است. سال گذشته تسهیلاتی به صنایعدستی با سود بانکی کم تخصیص داده شد که کمک بسیاری برای صنعتگران این بخش بود. امسال هم این حمایت‌ها ادامه خواهد داشت. بیمه صنعتگران این بخش نیز موضوع مهم دیگری است که به‌طور جدی از سوی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی در حال پیگیری است و نشان از توجه دولت به صنایعدستی و فعالان این بخش دارد.
سخن پایانی
پژوهشگران و کارشناسانی که همواره وضعیت صنایعدستی ایران را پیگیری و درباره کم‌وکیف آن اظهارنظر می‌کنند، انقلاب صنعتی و هجوم فناوری‌های نوین و ماشین‌آلات را نقطه شروع تغییر دیدگاه‌ها درباره ابعاد گوناگون این هنرصنعت می‌دانند. ظهور گسترده اختراعات، اکتشافات، ابداعات و ابتکارات، نه‌تنها صنایعدستی، که تمام ابعاد و جنبه‌های گوناگون زندگی بشر را به‌شدت تحت‌تاثیر قرار خواهد داد و هیچ بخشی از این هجوم یکدفعه به‌ویژه در انقلاب صنعتی چهارم در امان نخواهد بود. یکی از موضوعاتی که به دغدغه برخی فعالان صنایعدستی کشور تبدیل‌شده، میزان تاب‌آوری صنایعدستی در این هجوم بی‌امان است. در این ورطه عمیق صنعتی شدن که جوامع بشری ناگزیر از آن است، صنایعدستی یا فراموش شده و تجاریسازی می‌شوند و از ادامه حیات بازمی‌مانند یا با حفظ اصالت و سنت، تغییرات را پذیرفته و به بقای خود ادامه می‌دهند. در این میان، برخی نیز معتقدند ذات صنایعدستی و اصالتی که در خود دارند نگهدارنده آنها خواهد بود و اگر فرهنگ‌سازی مناسب و کاربردی‌سازی انجام شود در نهایت صنایعدستی ماندگار خواهند بود و تکنولوژی با آنها همراه می‌شود./ روزنامه صمت