دیپلماسی به کمک می‌آید

این تماس در شرایطی صورت گرفت که همزمان یک هیات مشترک قطری - ترکی عصر پنج‌شنبه به دمشق سفر کرد تا با محمد البشیر نخست‌وزیر دولت موقت و معاون ابومحمد الجولانی سرکرده هیات تحریرالشام دیدار کند. با توجه به اینکه بخش عمده و اصلی از جریان معارضه سوری را اخوان المسلمین تشکیل می‌دهد، قطر به یکی از بازیگران اصلی در آینده سوریه تبدیل خواهد شد. همزمان عراقچی در تماس با عبدالله بن زاید آل نهیان معاون نخست‌وزیر و وزیر خارجه امارات متحده عربی هم درباره سوریه گفت وگو داشت. در این گفت‌وگو در خصوص اهمیت حراست از صلح و ثبات منطقه ای و اجتناب از اقدامات تحریک آمیز برای برهم زدن فضای دوستی و همکاری میان کشورهای منطقه در شرایط حساس جاری بحث و تبادل نظر شد. امارات اگرچه در نقطه مقابل قطر برای حمایت از اخوان قرار دارد و آن را خطری در آینده منطقه می‌بیند، اما یکی از بازیگران اقتصادی مهم در آینده سوریه است که پیش‌تر نیز نقش مهمی در دور زدن تحریم‌های سزار علیه نظام بشار اسد ایفا می‌کرد. این رایزنی های سیاسی ایران با کشورهای منطقه در شرایطی پیگیری می‌شود که هنوز مشخص نیست که تهران قرار است چه نقشه راهی را برای سوریه جدید در پیش بگیرد. یک راه پیش روی ایران حمایت از روند سیاسی قطعنامه 2254 است؛ در این رابطه عراقچی در گفت وگوی ویژه خبری بعد از سقوط اسد گفت: «از نظر ما برای روند سیاسی، قطعنامه 2254 می‌تواند روند مناسبی باشد، اینکه همه گروه ها نقش خودشان را داشته باشند.» این قطعنامه به ثبات سیاسی، مقابله با تروریسم، گفت و گوهای سوری - سوری و تشکیل دولت وحدت ملی تاکید دارد. البته عراقچی تاکید کرد که ایران ضمن تقویت این مسیر، باید در یک رویکرد فراگیر منطقه ای که نمونه آن را شنبه هفته گذشته در دوحه پایتخت قطر مشاهده کردیم، مشارکت فعالانه تری برای آینده سوریه اتخاذ کند. این نشست که به 5+3 معروف شد شامل سه بازیگر روند آستانه یعنی ایران، روسیه و ترکیه به همراه پنج کشور عربی عربستان، قطر، عراق، اردن و مصر بود که همگی مخالف تجزیه سوریه و موافق ثبات سیاسی، گفت وگو و تشکیل دولت وحدت ملی هستند؛ اگرچه درخصوص کم و کیف و چگونگی تحقق این اهداف، با یکدیگر اختلاف نظر دارند. همراه شدن با این رویکرد می‌تواند به مسیریابی ایران در تحولات آینده سوریه کمک کند. شاید اگر ایران با روند منطقه ای برای سوریه همراه شود، کار نیز برایش آسان‌تر باشد؛ اما حمایت از چنین روندی منوط به آن است که دولت آینده سوریه با همه طیف ها و جریانات مختلف سیاسی همکاری کند. یعنی همان چیزی که پاشنه آشیل بشار اسد بود. اسد با خودداری از گفت‌وگو با مخالفانش خود را در مسیری قرار داد که یکشنبه هفته گذشته از راه رسید.

گام های سریع دوحه و آنکارا در سوریه

در این بین بازیگری مانند ترکیه که نقش مهمی در حمایت از معارضان سوری داشته است، به خوبی از فرصت پیش آمده برای بسط نفوذ خود استفاده کرده است. ترکیه از 7 سال پیش در حال آموزش «فنون حکمرانی» به مخالفان در ادلب بود و معارضان ساکن در ادلب توانستند با کمک ترکیه پروژه های اقتصادی زیادی را اجرا کنند.

بعد از پیروزی مخالفان بشار در روز یکشنبه هفته گذشته، ترکیه در حال چیدن آن چیزی است که 7سال پیش اولین بذرهای آن را کاشته بود. سفر روز پنج‌شنبه وزیر خارجه ترکیه و رئیس سازمان اطلاعات این کشور به همراه رئیس دستگاه امنیت قطر به دمشق در همین راستا قابل ارزیابی است. در بیانیه وزارت اطلاع‌رسانی سوریه آمده است که نشست این هیات قطری و ترکیه ای با هدف تشویق دولت جدید سوریه به ورود به فضای کشورهای عربی، منطقه ای و بین‌المللی انجام می‌شود. دفتر امور سیاسی دولت انتقالی سوریه اعلام کرد که مصر، عراق، عربستان، امارات، اردن، بحرین، پادشاهی عمان و ایتالیا انجام ماموریت های خود را در دمشق از سر گرفتند.

روز چهارشنبه گذشته وزارت خارجه قطر از بازگشایی قریب الوقوع سفارت این کشور در سوریه خبر داد و ترکیه نیز بعد از 12 سال نمایندگی سیاسی خود را در سوریه بازگشایی کرد. آنکارا در سال 2012 در آغاز اعتراضات و ناآرامی‌ها در سوریه سفیر خود را فراخواند و اعلام کرد که به دنبال ایجاد منطقه حائل در سوریه است.

دوحه در زمره بازیگرانی به شمار می‌رود که علایق نزدیک به اخوان المسلمین دارد و به همین دلیل نیز با بشار اسد که با نیروهای اخوانی ضدیت داشت، روابط خوبی نداشت. در این مسیر قطر از حمایت نسبی ترکیه هم بهره می برد. بنابراین با توجه به نزدیکی قطر و ترکیه به اخوان المسلمین و این مساله که ایران نیز با برخی از شاخه های این جریان در سطح خاورمیانه روابط خوبی داشته و دارد، این فرضیه مطرح می‌شود که اگر آنکارا بخواهند منافع ایران را در سوریه نادیده بگیرد، تهران می‌تواند با استفاده از مناسباتش با بخشی از جریان اخوان، کانال‌های ارتباطی خود را مستقل از این دو بازیگر مورد نظر قرار دهد.

بازیگری در سوریه جدید، چگونه؟

تبیین این صحنه جدید پرسش تازه‌ای را هم مطرح می‌کند و آن این است بازیگری ایران در سوریه جدید چگونه و از چه مسیری قابلیت تحقق دارد. داود احمدزاده، کارشناس مسائل خاورمیانه درباره شرایط فعلی سوریه به روزنامه «دنیای اقتصاد» گفت: «سوریه بعد از سقوط نظام اسد و حاکمیت گروه های مخالف سوریه و در راس آن تحریر الشام هنوز به یک ثبات سیاسی کامل نرسیده است.» وی در خصوص موضع قطر و ترکیه توضیح داد: «ترکیه از گروه های مخالف اسد به‌ویژه از گروه ارتش آزاد حمایت می کرد و به صورت پنهانی حامی تحریر الشام بود. قطر هم همیشه بین مخالفان اسد نفوذ سیاسی داشت.»

احمدزاده درباره نقش آفرینی ایران در سوریه تاکید کرد: «قبل از سقوط بشار اسد با وجود تنش ها در منطقه و آتش بسی که در لبنان برقرار شد، اما ایران باز هم از سوریه غافل نبود و تلاشی را برای ایجاد گفتمان سیاسی و عدم‌درگیری داخل این کشور انجام داد. به نظر می رسد بعد از سقوط بشار اسد روند دیپلماسی منطقه ای ایران با رایزنی های گسترده وزیر امور خارجه با بازیگران مهم و اثرگذار در سوریه مانند ترکیه و قطر ادامه پیدا کرده است.» این کارشناس در پاسخ به این پرسش که آیا ایران می‌تواند خط‌مشی جداگانه ای در این شرایط سوریه دنبال کند، گفت: «با توجه به دیدگاه مطرح شده از سوی وزارت خارجه و مسوولان ایرانی می‌توان با صراحت گفت که تهران به عملکرد گروه های حاکم بر سوریه نگاه خواهد کرد.

اگر گروه های حاکم بر سوریه یک دولت فراگیر تشکیل دهند که حقوق همه اقلیت ها و قومیت های مختلف سوری را در نظر داشته باشد و روابط مثبتی با کشورهای همسایه برقرار کند، ایران نیز از روند سیاسی در این کشور، صلح سازی و ایجاد ثبات دفاع خواهد کرد.» وی افزود: «اما اگر گروه های حاکم با دخالت بازیگران خارجی به‌ویژه بازیگران خارج از منطقه، به سمت روابط نزدیک تر با اسرائیل پیش بروند موضع ایران نسبت به حکومت آینده و این گروه ها متفاوت تر خواهد بود. با توجه به روابط تاریخی ایران با سوریه، همچنان جمهوری اسلامی در گام نخست منتظر تشکیل دولت در سوریه و مساعدت برای صلح و ثبات در این کشور است و در گام بعدی جلوگیری از گسترش تروریسم و ظهور داعش را دنبال می‌کند.» در همین چارچوب محمد باقر قالیباف رئیس مجلس شورای اسلامی روز پنج‌شنبه تاکید کرد: ما به عنوان جمهوری اسلامی منتظر عمل مخالفان مسلح و پشتیبانان آنان در نسبت با رفتارهای داعشی و میزان همراهی با رژیم صهیونی خواهیم بود و به تناسب آن تصمیم لازم را خواهیم گرفت. قالیباف تاکید کرد: منطقه در یک تحول پرشتاب برای شکل‌دهی به نظمی جدید است. اگر منفعل باشیم با چالش‌های بزرگی روبه رو می‌شویم اما اگر هوشمند باشیم از دل این چالش‌ها، فرصت های بزرگی در مقابل ملت ما قرار می‌گیرد. نقطه مقابل این دولت وحدت ملی در سوریه، سناریوی جنگ داخلی و حتی تجزیه سوریه است که داوود احمد‌زاده درخصوص آن معتقد است: در یک سناریوی بدبینانه در صورت عدم‌توافق برای ایجاد یک حکومت مرکزی مقتدر بین گروه های دخیل و بازیگران اصلی سوریه یعنی کردهای دموکرات و گروه تحریر الشام و دیگر گروه هایی که به نوعی در سقوط نظام اسد دخیل بودند، امکان تشدید تنش‌ها در این کشور و تجزیه آن وجود دارد.» احمدزاده معتقد است که تحرکات دیپلماتیک ایران بعد از سقوط اسد نخست برای حفظ منافع ملی اش در سوریه و جلوگیری از هرگونه بی ثباتی سیاسی بیشتر در این کشور است و بحث دیگری که برای ایران اهمیت راهبردی دارد، الزامات بین‌المللی مبنی بر خروج اسرائیل از مناطق اشغالی سوریه مانند جولان است. بنابراین در همین ابتدای کار ایران وارد رایزنی شده تا بتواند مواضع خود را برای بازیگران تبیین کند.