رمزگشایی از سفر پوتین و اردوغان به ایران

روز سه شنبه روسای جمهور روسیه، ترکیه و ایران در شرایطی نشست مشترکی را در تهران برگزار می کنند که به نظر می رسد توازن قدرت در خاورمیانه در حال جابجا شدن باشد.

اوج گرفتن رقابت ابرقدرت ها

جو بایدن، رئیس جمهور ایالات متحده، روز شنبه، ساعاتی پیش از پایان سفر چهار روزه خود به خاورمیانه تاکید کرده بودکه آمریکا منطقه را ترک نمی کند. او که در نشست مشترک شورای خلیج فارس و برخی کشورهای منطقه سخن می گفت، همچنین تاکید کرد آمریکا نمی خواهد با خروجش از منطقه خلائی را ایجاد کند که چین، روسیه و ایران آن را پرکنند.

با این حال چند روز از خروج او از منطقه نگذشته که ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه به همراه رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه برای شرکت در نشستی سه جانبه با حضور ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران به تهران سفر خواهند کرد.

اگر چه این پنجمین سفری است که رئیس جمهور روسیه به تهران خواهد داشت، با این حال به نظر می رسد این سفر در مقایسه با سفرهای پیشین از اهمیت خاصی برخوردار خواهد بود.

در شرایطی که با آغاز جنگ در اوکراین، تنش ها میان روسیه و غرب به بالاترین حد خود رسیده، به گونه ای که ناتو عملا وارد جنگی نیابتی با مسکو شده، اکنون غرب از هیچ تلاش اقتصادی و سیاسی برای منزوی کردن کرملین فروگذاری نمی کند.

بدین ترتیب، سفر پوتین به تهران، در بحبوحه جنگ اوکراین و به فاصله کوتاهی از تور خاورمیانه ای بایدن می تواند دلالت بر نشانه های آشکار و پنهانی داشته باشد. از آغاز جنگ اوکراین، این برای دومین بار است که ولادیمیر پوتین از روسیه خارج می شود. کمتر از یک ماه پیش از این، او برای شرکت در اجلاس کشورهای حاشیه دریای خزر به عشق آباد سفر کرد و از آنجا نیز راهی تاجیکستان شد. پوتین در همین اجلاس بود که به طور ضمنی خود را با پتر کبیر مقایسه کرده بود.

اکنون انتخاب تهران به عنوان مقصد دومین سفر خود از زمان آغاز جنگ اوکراین به معنای ارسال این سیگنال برای غرب است که پوتین نه تنها منزوی نشده، بلکه تلاش دارد با تحکیم موقعیت خود در جبهه شرق، از رقابت جدید ابرقدرت ها در خاورمیانه پا پس نکشد.

ایران و روسیه در سال های قبل روابط نزدیک و رو به گسترشی داشته اند و مواضع ضدغربی هر دو دولت باعث ایجاد منافع همسو میان دو طرف شده است. با این حال به نظر می رسد آغاز جنگ اوکراین و اعمال تحریم های شدید غرب علیه مسکو، باعث نزدیک تر شدن هر دو کشور در کمپین ضدغربی شان شده است.

در حالی که قیمت های بالای انرژی باعث افزایش درآمدهای روسیه شده، تحریم های غرب به اقتصاد این کشور آسیب جدی وارد کرده و توانایی این کشور را برای ساخت یا خرید فناوری در صنایع پیشرفته نظامی محدود کرده است. این در حالی است که ایران از سال ها پیش از این با تحریم های گسترده غرب و بالاخص ایالات متحده روبرو بوده و برای رهایی از پیامدهای ویرانگر این مسئله تلاش دارد که روابطش با شرق را گسترش دهد.

گسست در روابط سیاسی و استراتژیک

علی رغم این که فشار تحریمی به ظاهر باعث نزدیک تر شدن دو کشور شده و سفر پوتین دلالت بر همین مسئله دارد، با این حال به نظر می رسد که این مسئله به رقابت پنهان میان این دو کشور هم دامن زده است. در واقع در ماه های اخیر ایران و روسیه وارد رقابت شدیدی برای فروش نفت، فرآورده‌های خام تصفیه شده و فلزات در هند، چین و سراسر آسیا شده اند، چرا که مسکو در بحبوبحه جنگ اوکراین این کالاها را با قیمت‌هایی ارزان‌تر از تخفیف هایی می‌فروشد که ایران عرضه می کند.

در واقع جدال بر سر کسب سهم بازار نفت بین ایران و روسیه نمونه‌ای عیانی از این موضوع است که جنگ اوکراین چگونه بازار‌های جهانی انرژی را تحت تاثیر قرار داده و مسکو که از بازار غرب اخراج شده، دوباره از جای دیگری سر بر آورده است.

هنری روم، معاون بخش تحقیقات گروه اوراسیا در این زمینه به وال استریت ژورنال گفته: «این رقابت به توانایی ایران برای اجتناب از تحریم‌ها آسیب می‌زند و اهرم‌های فشار آن را در جریان مذاکرات هسته‌ای متوقف شده با اروپا و ایالات متحده کاهش می‌دهد». به عقیده او: «یک گسست واقعی بین روابط سیاسی و استراتژیک با روسیه و رقابت در تجارت کالا وجود دارد.»

ترتیبات و ائتلاف های نظامی - امنیتی جدید

اگر چه تحریم ها به نوعی باعث نزدیکی و رقابت میان ایران و روسیه و در حوزه اقتصادی شده، با این وجود طی روزهای گذشته همکاری های نظامی ایران و روسیه نیز مورد توجه غرب قرار گرفته است. در ماه های گذشته مقامات جمهوری اسلامی از نهایی شدن سند راهبردی بیست ساله همکاری های ایران و روسیه خبر داده اند و اشاره داشته اند که همکاری های نظامی و امنیتی نیز از جمله مفاد چنین توافقنامه‌ای است.

با این حال، در آستانه سفر بایدن به خاورمیانه، جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی کاخ سفید ادعا کرد که ایران تلاش دارد صدها پهپاد با قابلیت حمل مواد انفجاری با هدف حضور در جنگ اوکراین به روسیه ارسال کند و به همین منظور نیروهای روسی به قصد آموختن نحوه استفاده از آنها به ایران اعزام خواهند شد.

در همین شرایط شبکه سی ان ان هم با انتشار چند عکس ماهواره ای ادعا کرد یک هیئت روسی در ماه گذشته حداقل دو بار از فرودگاه کاشان بازدید کرده تا پهپادهای دارای قابلیت حمل سلاح را بررسی کند. مقامات آمریکایی در گفتگو با سی‌ان‌ان مدعی شده‌اند که ایران در ماه ژوئن در فرودگاه کاشان پهپادهای شاهد -191 و شاهد -129 را برای هیئت روسی به نمایش گذاشته است.

این در حالی است که حسین امیرعبداللهیان در گفت‌وگوی تلفنی با دمیتری کولبا، ضمن رد چنین اتهاماتی گفت که تهران با هرگونه اقدامی که منجر به تشدید درگیری‌ها و تداوم جنگ شود «مخالف است». او چنین اظهارات و گزارش هایی را «اتهاماتی بی‌پایه و اساس» دانست که «مغرضانه و هدفمند»، هم‌زمان با سفر جو بایدن به خاورمیانه مطرح شده است.

چنین ادعاهایی در حالی منتشر شد که بایدن هنوز سفر خود به خاورمیانه را به پایان نرسانده بود و انتشار آن از این جهت اهمیت داشت که ایران در کانون گفتگو میان ایالات متحده، اسرائیل، عربستان سعودی و کشورهای حوزه خلیج فارس قرار داشت و صحبت از ایجاد یک ائتلاف نظامی علیه ایران در منطقه به عنوان یکی از مهمترین اهداف سفر بایدن مطرح شد.

بدین ترتیب سفر پوتین به تهران، در شرایطی که همکاری های نظامی مختلف نشان از تغییر در آرایش قوا در منطقه دارد، دلالت بر این دارد که روسیه تلاش دارد در این عرصه هم قافیه بازی را به رقیب نبازد؛ کما اینکه یک مقام آمریکایی به سی‌ان‌ان گفته که مشارکت رو به رشد ایران و روسیه دلالت بر آن دارد که چرا آمریکا قصد دارد حضور و نفوذ خود را در خاورمیانه حفظ کند.

تغییر بازی در سوریه

از دیگر محورهای سفر پوتین و اردوغان به تهران، گفتگو بر سر مسئله سوریه است. مسئله ای که در ماههای اخیر مورد مناقشه سه کشور بوده است. ترکیه اخیرا اعلام کرده که قصد دارد تا عملیات نظامی جدیدی را در خاک سوریه آغاز کند. امری که مورد اعتراض شدید ایران و روسیه قرار گرفته است.

در حالی که در ابتدا روسیه موضع منفعلانه تری در این رابطه اتخاذ کرده بود، به نظر می رسد با مواضع اخیر ترکیه در قبال بحران اوکراین و سفر بایدن به خاورمیانه، کرملین تصمیم گرفته در این زمینه موضع سخت تری را نشان دهد.

پوتین و اردوغان پیشتر در شهریور سال 1397 در چارچوب مذاکرات سه کشور ایران، ترکیه و روسیه درباره بحران سوریه، به تهران سفر کرده بودند. با این حال با کذشت کمتر از 4 سال به نظر می رسد تغییر قابل توجه در توازن قوا در منطقه و نظم بین المللی این دیدار را از جنس دیگری شکل دهد.