روابط تهران و مسکو پس از جنگ 12 روزه / چه چیزی تغییر کرده است؟
برای ایران، روسیه به شریکی ضروری تبدیل شده و این شرایط به مسکو امکان می‌دهد در همکاری‌هایش گزینشی‌تر و جسورانه‌تر عمل کند
پس از آنکه روسیه در ژوئن گذشته هنگام حمله اسرائیل و ایالات متحده به ایران مداخله موثری نکرد، بسیاری انتظار داشتند روابط مسکو و تهران بار دیگر سرد شود؛ روابطی که بعد از حمله روسیه به اوکراین در 2022 دوباره گرم شده بود. اما در واقع اتفاق برعکسی افتاد: جنگ دوازده روزه، تهران را بیش از پیش به مسکو نزدیک کرد و به توافق‌های جدید همکاری از جمله در حوزه هسته‌ای انجامید.
چه چیزی تغییر کرده؟
به نوشته نیکیتا اسماگین، تحلیل‌گر اندیشکده کارنگی، اگر چیزی تغییر کرده باشد، این است که توازن این رابطه بار دیگر به نفع روسیه چرخیده است. برای کرملین، ایران تنها یکی از مسیرهای پروژه‌های منطقه‌ای است.
اما برای ایران، روسیه به شریکی ضروری تبدیل شده و این شرایط به مسکو امکان می‌دهد در همکاری‌هایش گزینشی‌تر و جسورانه‌تر عمل کند. در واقع، نارضایتی آشکار تهران از بی‌عملی مسکو در جریان جنگ دوازده‌روزه‌اش با آمریکا و اسرائیل، مانع از آن نشده که ایران گام‌های تازه‌ای برای افزایش همکاری‌ها با روسیه برندارد، پیش از هر چیز، با خرید تسلیحات روسی.
توافق‌های پس از اسنپ‌بک
افشاگری اسناد هک‌شده شرکت «روستک» نشان می‌دهد روسیه برنامه دارد 48 فروند جنگنده سوخو -35 به ایران تحویل دهد و هواپیماهای ترابری نظامی روسی نیز از ایرکوتسک، محل کارخانه هواپیماسازی ایرکوتسک، به‌طور منظم به ایران پرواز می‌کنند. این ممکن است نشان دهد توافق‌های دیگری نیز وجود دارد. همچنین گزارش‌هایی درباره احتمال تحویل جنگنده‌های سوخو -30MK منتشر شده است.
با وجود تحریم‌های نظامی سازمان ملل و اتحادیه اروپا که با مکانیزم «اسنپ‌بک» در برجام 2015 دوباره اعمال شده‌اند کرملین اعلام کرده که قصد دارد تعهدات قراردادی خود با ایران را اجرا کند. اگر چیزی بتواند روسیه را محدود کند، جنگ جاری با اوکراین و فشار بر بخش نظامی - صنعتی روسیه خواهد بود.
دو کشور برنامه‌های بزرگی در حوزه هسته‌ای نیز دارند. تهران ابتدا اعلام کرد روسیه که نیروگاه بوشهر را ساخته پنج نیروگاه جدید در ایران خواهد ساخت و سپس این عدد را به هشت افزایش داد. روسیه تاکنون با احتیاط بیشتری سخن گفته و بنابراین روشن نیست این توافق‌ها تا چه اندازه قطعی‌اند. با این حال، مسکو تأیید کرده که توافقی 25 میلیارد دلاری با تهران برای ساخت نیروگاه هسته‌ای هرمز امضا کرده و هم‌زمان دو طرف روی طراحی نیروگاه‌های هسته‌ای در مقیاس کوچک کار می‌کنند.
در سایر حوزه‌ها هم پیشرفت حاصل شده است. ایران قول داده تا مارس زمین لازم را برای ساخت راه‌آهن رشت - آستاراحلقه مفقوده کریدور حمل‌ونقل شمال - جنوب از روسیه به اقیانوس هندتأمین کند. همچنین قرار است ایران در ماه‌های آینده گاز روسیه را از طریق آذربایجان دریافت کند. در نهایت، در گفت‌وگوهای خصوصی، نمایندگان چند شرکت بزرگ روسی گفته‌اند در حال آماده‌سازی برای ورود به بازار ایران هستند و اشاره کرده‌اند که «شرایط ویژه‌ای» از سوی دولت ایران دریافت کرده‌اند.
بهترین شرکای پس از جنگ
به‌طور کلی، اتکای تهران به همکاری با مسکو رو به افزایش است. جنگ دوازده‌روزه نه‌تنها تردیدها درباره قابلیت اتکای روسیه را افزایش نداد، بلکه بار دیگر تهران را قانع کرد که شریکی بهتر از روسیه و چین ندارد. در واقع عواملی که تهران را به آغوش مسکو می‌رانند یعنی انزوای بین‌المللی و ترس از جنگ، در ماه‌های اخیر تشدید شده‌اند. تحریم‌هایسازمان ملل که دوباره اعمال‌شده و اتحادیه اروپا تحت مکانیزم اسنپ‌بک، به‌اندازه بازگشت تحریم‌های آمریکا در 2018 دردناک نیستند، اما احتمالاً همان معدود شرکای اروپایی باقی‌مانده را نیز از تهران دور خواهند کرد.
تجارت ایران با اتحادیه اروپا در سال‌های اخیر حدود 4.5 میلیارد دلار بوده، یعنی کمتر از 4 درصد تجارت خارجی ایران. در عین حال، تهران پیشاپیش در انتخاب کشورهای شریک بسیار محدود بود و محدودیت‌های جدید اثر دردناک، اگر نگوییم فاجعه‌بار خواهند داشت. توسعه روابط با روسیه قرار است دست‌کم بخشی از این خسارت‌ها را جبران کند.
علاوه بر این، ایران هر روز بیشتر در یک بحران اقتصادی ساختاری فرو می‌رود؛ بحرانی ناشی از ترکیبی از تحریم‌ها، سیاست‌های اجتماعی ناکارآمد، تغییرات اقلیمی و پیامدهای جنگ اخیر. کشور به‌شدت به سرمایه‌گذاری نیاز دارد، و روسیه یکی از معدود منابع باقی‌مانده است.
حجم سرمایه‌گذاری روسیه هنوز چندان چشمگیر نیست: حدود 3 تا 4 میلیارد دلار در سال، در سال‌های اخیر. اما این رقم به‌تدریج در حال افزایش است و پروژه‌های جدیدی که در بالا ذکر شد ممکن است این روند را سرعت ببخشد.
اولویت تهران و بازدارندگی موسکو
اولویت ایران، کاهش خطر حملات احتمالی جدید اسرائیل و آمریکا است. جنگ دوازده‌روزه ضعف‌های ایران را آشکار کرد. افزون بر این، حملات ژوئن تنها بخشی از برنامه هسته‌ای و توان موشکی ایران را نابود کرد، بنابراین احتمال حملات بیشتر همچنان بالاست.
در طول سال‌های گذشته، ایران به یکی از ارکان اصلی راهبرد پوتین برای جایگزینی نظم بین‌المللی کنونی با نظمی «پسا‌غربی» بدل شده است؛ نظمی که در آن، آمریکا دیگر قادر به تعیین قواعد نباشد.
نقش روسیه به‌عنوان بازدارنده در این زمینه چندلایه‌تر از صرفاً ارسال سلاح است، سلاح‌هایی که اثر واقعی‌شان تنها در بلندمدت مشخص خواهد شد. در جریان جنگ دوازده‌روزه، اسرائیل از هدف‌گرفتن مراکز روسی اجتناب کرد، بنابراین این مراکز می‌توانند در صورت حمله دوباره، نقش سپر داشته باشند.
این موضوع فقط شامل نیروگاه‌های هسته‌ای‌ای نمی‌شود که روسیه ممکن است بسازد. بعید است اسرائیل عمداً نیروگاه حرارتی سیریک که با کمک روسیه ساخته می‌شود، یا تأسیسات شرکت‌های روسی نفت و گاز یا پیمانکاران روسی ساخت راه‌آهن را هدف قرار دهد. به بیان دیگر، هرچه شرکت‌های خارجی بیشتری در خاک ایران حضور داشته باشند، تعداد «مناطق امن» که اسرائیل از حمله به آنها خودداری کند بیشتر خواهد شد.
در نهایت، با فروپاشی تقریباً کامل برجام، ایران حضور بازرسان خارجی در تأسیسات هسته‌ای خود را به‌طور قابل‌توجهی کاهش داده است. اکنون تهران نزدیک به این است که یا به‌طور کامل از بازرسی‌ها امتناع کند یا آنها را به سطحی کاملاً نمادین کاهش دهد. در چنین حالتی، روسیه تنها قدرت جهانی خواهد بود که می‌تواند درباره غیرنظامی‌بودن برنامه هسته‌ای ایران گواهی دهد.
موازنه در حال تغییر
در حالی که علاقه ایران به همکاری با روسیه رو به افزایش است، نیاز کرملین به تهران بیش‌ازپیش مورد تردید قرارگرفته. ایران دیگر شریک نظامی مهمی برای روسیه نیست، جایگاهی که در ماه‌های نخست حمله روسیه به اوکراین داشت، زیرا روسیه اکنون نسخه تغییر‌یافته پهپادهای ایرانی را خودش تولید می‌کند، نسخه‌ای که از مدل اصلی هم پیشی گرفته. اکثر قطعات این پهپادها روسی یا چینی‌اند.
حمله به اسراییل پهپاد شاهد
از دید اقتصادی نیز ایران حتی در مقایسه با سایر کشورهای خاورمیانه شریک مهمی برای روسیه نیست. علی‌رغم ابتکارهای مشترک فراوان، تجارت دو کشور در مقایسه با بیش از 50 میلیارد دلار تجارت با ترکیه در سال 2024، بیش از 11 میلیارد با امارات و بیش از 9 میلیارد با مصر، در حدود 5 میلیارد دلار باقی مانده است.
البته بخشی از تجارت ایران از طریق ترکیه و امارات انجام و در آمار آن کشورها ثبت می‌شود. اما این فقط ارزش آنکارا و ابوظبی را افزایش می‌دهد، زیرا این دو کشور همچنان پیوندی حیاتی میان روسیه و جهان خارج هستندچیزی که تهران، به‌دلیل غرق‌شدن در تحریم‌ها، قادر به تأمینش نیست.
در نهایت، احتمال وقوع تنش نظامی جدید که ایران در آن درگیر باشد، از ارزش کشور به‌عنوان شریک می‌کاهد. هرچقدر هم پروژه‌های روسیه در ایران امیدوارکننده به‌نظر برسند، اکنون باید خطر حملات بیشتر اسرائیل را در آنها لحاظ کرد.
البته این بدان معنا نیست که روسیه علاقه‌ای به توسعه روابط با ایران ندارد. مسکو به‌دنبال هر راهی برای جبران انزوای خود در غرب است، و تهران همچنان بخش مهمی از این راهبرد است. اما توازن همکاری به‌طور فزاینده‌ای به نفع مسکو تغییر می‌کند. برای ایران، روسیه به شریکی حیاتی و اجتناب‌ناپذیر تبدیل شده، در حالی که برای مسکو، تهران تنها یکی از مسیرهای ممکن و نه مهم‌ترین آنها به‌حساب می‌آید.
بخش سایت‌خوان، صرفا بازتاب‌دهنده اخبار رسانه‌های رسمی کشور است.